Sizder aragidik jańalyq oqıtyn bolsańyzdar, tólem balansy, saýda balansy degen sózderdi kózderińiz shalǵan shyǵar. Jáı ekonomıkalyq termın bolyp kóringenimen, onyń bizdiń ómirimizde oınaıtyn róli bar. Mysaly, ol teńge baǵamyna tikeleı áser etedi. Sondyqtan osy uǵymdardy bilip júrgenimiz abzal.
Tólem balansy – bir aýyz sózben aıtqanda, Qazaqstan men basqa elder arasyndaǵy ekonomıkalyq operasıalar, ıaǵnı aqsha aǵynynyń kórsetkishi. Biz basqa elge qansha aqsha jiberdik, al basqa elden bizge qansha keldi. Osynyń barlyǵy belgili bir ýaqyt aralyǵyna esepteledi. Mysaly, aılyq balans, toqsandyq balans, jyldyq balans dep bólingen. Osy balansty esepteýdiń halyqaralyq ádisi bar. Ony Halyqaralyq Valúta Qory bekitip, jańalap otyrady.
Tólem balansynyń operasıalaryn mamandar bekitilgen ádis boıynsha úsh topqa bólip qarastyrady.
Olar: aǵymdaǵy shot, kapıtalmen operasıalar shoty jáne qarjylyq shot.
Aǵymdaǵy shot bizdiń eldiń kompanıalary, jeke tulǵalary men sheteldik kompanıa, ne jeke tulǵalar arasyndaǵy taýarlar, qyzmetter, bıznesten kelgen kirister aǵyndaryn kórsetedi. Iaǵnı eger siz Instagramnan nemese Alıekspresten shetelden taýarǵa tapsyrys berseńiz, olar osy aǵymdaǵy shot statısıkasyna enedi.
Kapıtalmen operasıalar shotyna iri bıznestiń operasıalary, ınvestısıalar, dıvıdendter, ıaǵnı óndiristik emes qarjylyq aktıvtermen jasalǵan operasıalar kiredi.
Qarjy shoty qarjylyq aktıvterdi taza satyp alý men otandyq kompanıalar men sheteldik kompanıalar arasyndaǵy qaryzdyń mólsherin kórsetedi.
Tólem balansynyń ishinde saýda balansy da kiredi. Saýda balansy – Qazaqstannyń syrtqa shyǵaryp satqan taýarlarynyń quny men elimiz syrttan satyp alǵan taýarlar quny arasyndaǵy kórsetkish. Eger bizdiń eksporttan tapqan aqshamyz ımporttan tapqan aqshadan artyq bolsa, onda saýda balansy biz úshin jaǵymdy bolady.
Mysaly, 2022 jyly biz 36,3 mıllıard dollarlyq jaǵymdy saýda balansyna qol jetkizdik.
Alaıda, Ulttyq Bank boljaýynsha, 2025 jyldarǵa qaraı tólem balansy profısıtten defısıtke aýysa bastamaq. Onyń sebebi, bizdiń ishki óndirisimizdi rettep, qaıta óńdeý taýarlaryn shyǵara almaı otyrǵanymyzda jatyr. Eger ózimiz taýar shyǵara almasaq, onda ımporttyń úlesi arta túsedi.
Eksporttan dollar bizge keledi, ony kompanıalar jalaqy, salyq tóleý úshin bırjada teńgege aıyrbastaıdy. Al ımporter kompanıalar tıisinshe bırjadan teńgege dollar satyp alyp, ony syrttan taýar alýǵa jumsaıdy. Qazaqstan qor bırjasynda teńge baǵamy usynys/suranys arqyly qurylatyndyqtan, eger dollarǵa suranys kóp bolsa, onda dollar qymbattap, teńgeniń kýrsy túsip keter edi. Jaǵymdy saýda balansy kezinde teńgege suranys kóbirek bolady da, onyń baǵamy da joǵary deńgeıde bolady.
Ekonomıs mamandar sol sebepti saýda balansyndaǵy defısıtti «teńgege jasalǵan qysym faktory» dep baǵalap jatady. Uzaqmerzimdi saraptama jasaǵanda, munaı baǵasy barreline 85 dollardan asatyn kezderde bizdiń saýda balansymyz jaǵymdy bolatynyn baıqadym. Al munaı quny odan túsip ketse, birden eksportymyzdyń somalyq mólsheri ımporttan utyla bastaıdy. Iaǵnı teńge de mazasyzdanady.
Sondyqtan erteńgi teńge baǵamyn boljaǵyńyz kelse, munaıdyń búgingi baǵasyna qarap, shamamen ton pishe alasyz.