Bizge Táýelsizdikti syılaǵan – 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy. Ult rýhynyń asqaq sımvolyna aınalǵan sol bir saıası qozǵalys tarıh paraǵynan da, urpaq jadynan da óshpeýge tıis. Almatynyń A.P.Chehov atyndaǵy ortalyq qalalyq kitaphanasynda ótken jeltoqsanshylarmen kezdesý jastarǵa osyny jetkizgisi keldi.
Ádebı-tanymdyq keshke bizdiń shaharǵa Taraz shaharynan ánshi, sazger, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, áıgili «Jeltoqsan jeli» ániniń avtory Ábıirbek Tináli arnaıy keldi. Ol jastarǵa ánniń shyǵý tarıhyn áserli baıandap, bul týyndyny efırge eń alǵash «Azattyq» radıosy taratqanyn erekshe atap ótti. Árıne, keshte ánin oryndap berdi. Osydan 39 jyl burynǵy ándi dál búgin týǵandaı, daýysyna diril aralasyp áserli de muńdy oryndaǵan sazgerge jáne jaqsy ánge kórermen rızashylyqpen qol soqty. Jary Maıra Asanova ekeýi oryndaǵan «Anamnyń tili» áni de tanymdyq keshtiń mán-mazmunyn baıyta tústi. Tipti, jastar ornynan turyp uzaq qol soqty. El bıligine qazaq ultynyń perzenti bolsyn degen tilekpen birge, týǵan tilimizdiń de tórge shyǵýyn talap etken Jeltoqsan oqıǵasyn kórmegen keıingi urpaqtyń da júregin qozǵady bul ánder. Shyǵarmalardyń ómirsheńdigi de osy bolsa kerek.
"Altyndarym, balalarym! Shona Smahanuly degen atalaryń bolǵan, osy Almatyny jaıaý aralap júrip 25 qazaq mektebin ashqan. «Anamnyń tili» degen ánimniń sózin sol kisi jazǵan. Ándi tyńdap otyryp senderdiń de áserlengenderińdi kórip júregim tolqyp ketti. Bizdiń izimizdi jalǵaıtyn urpaq bar eken dep qýanyp otyrmyn. Bar bolyńdar! El de, jer de, til de ózderińe amanat!" – dedi Ábıirbek Tináli.
Sondaı-aq, kezdesýde Jeltoqsan qaharmandary – Nurlybek Ahmetov jáne Perýza Asylbek, Roza Ahmetova, Lázzat Jalbyrova syndy namysty qyzdarymyz da sóz sóıledi. Sol bir yzǵarly Jeltoqsan oqıǵasynyń, solaqaı saıasattyń shynaıy kýágerleri bir sát ótkenge oralyp, estelikter aıtty.
Ábıirbek TİNÁLİ,
ánshi, kompozıtor, QR eńbek sińirgen qaıratkeri:
"Jambyl oblystyq drama teatrynda akter edim. Tańerteń jumysqa kele jatyp «Almatyda jastar kóterilipti» degen sózdi estip qaldym. Kóńilge alań kirdi. Ne jaǵdaı eken, gazet izdep tabaıynshy dep joldyń arǵy betine óte bergenimde, toǵyz qabatty tehnologıalyq ınstıtýt jataqhanasynyń eń joǵarǵy jaǵynan qyz-jigitterdiń bir-birine jalǵanǵan aq seısep arqyly tómen túsip jatqanyn baıqadym. Jataqhana aldynda torýyldap tártip saqshylary turǵandyqtan, stýdentter osylaı artqy jaqtan terezeden qashyp shyǵyp jatyr eken. Bul kóriniske álgindegi Almatydaǵy jaǵdaıdyń áseri baryn birden sezdim. İshim alaı-dúleı. Judyryqtaı júregim keýdeme syımaı barady. Jumys ornyna jetkenshe yńyldap kelem. Júregime áldebir áýen quıylyp jatyr. Teatrǵa kirgen bette gazet-jýrnalǵa jarmastym. «Qazaqtyń jıyrma myńnan astam qyz-jigiti basbuzarlyq jasady. Brejnev alańynda mashınalardy esh sebepsiz órteýde. Quqyq qorǵaý organdaryna baǵynbaı jatyr. Bári iship alǵan, shegip alǵan» degen syndy oıǵa qonymsyz sózder jazylypty. Kóz aldymnan toǵyz qabatty jataqhananyń terezesinen matalardy bir-birine jalǵap túsip jatqan qyz-jigitter keter emes. «Oıpyrmaı, anaý aq seısepter qaı jylǵy deısiz, jyrtylyp, úzilip ketse mert bolmaı ma» deıdi alań kóńilim. Sóıtip Almaty jastarynyń bas kóterýi, oǵan jer-jerdegi qyz-jigitterdiń ún qosýy, ózim kýá bolǵan álgi jankeshti jaǵdaı – bári-bári janyma tynyshtyq bermedi. Sóıtip 1986 jylǵy jeltoqsanda alańǵa shyqqan qazaq jastarynyń jappaı narazylyǵy, ádiletke umtylysy men rýhqa toly namysy áýenge aınaldy. Sodan osy ánge sóz jazý úshin aqyn izdedim. Sol kúnderi Tarazǵa aqyn Ábdirahman Asylbekov kelgenin estip, taýyp aldym. «Jeltoqsan jeli» áni osylaı ómirge kelgen. 1986 jylǵy jeltoqsanda namys pen ardy tý etken qazaq jastary qalyń jurtshylyqqa qıanatqa kónbeıtinin, ult bolashaǵy úshin otqa da, sýǵa da túsýge daıyn ekenin dáleldedi. Ol kún – tarıh paraǵynda ǵana emes, ár qazaqtyń júreginde jazýly" dedi avtor.
Ádebı-tanymdyq keshte T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademıasynyń profesory, QR eńbek sińirgen artısi Darıǵa Turanqulovanyń shákirtteri Jeltoqsan oqıǵasyn baıandaıtyn sahnalyq qoıylym usyndy. Bolashaq akter qyz-jigitter sahnada «Qaırat qaıda? Lázzat qaıda? Erbol qaıda?» dep tolǵanyp, «Jeltoqsan jeli» ánin shyrqady.
Muz ústinde otyrǵan jigitterdi dýbınkasymen tuqyrtyp turǵan mılısıonerdiń «shash al dese bas alatyn» jaýyz beınesi de sátti shyqty. Bas-aıaǵy bes-on mınýttyń ishine syıyp ketken Jeltoqsan oqıǵasyn jastar jylap turyp sahnalady. Al zalda kórermen bolyp otyrǵan jeltoqsan qaharmandarynyń kúrsine kóz jasyn súrtip muńaıyp qalǵany da kópti tolqytty. Rıza bolǵan Ábıirbek Tináli ornynan turyp, «qane, qol jaıyńdarshy, balalarym!» dep, ónegeli áńgimelerge qulaq túrgen, tarıhı oqıǵanyń salmaǵyn sezine bilgen T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademıasynyń, Almaty tehnologıa jáne florıstıka kolejiniń stýdentteri men №15 gımnazıa oqýshylaryna batasyn berdi.
Perýza ASYLBEK,
«Jeltoqsan – Almaty» qoǵamdyq birlestiginiń Áýezov aýdany boıynsha jetekshisi:
"Osydan 39 jyl buryn «araq iship, nasha shegip alyp kólikterdi órtegen basbuzar jıyrma bes myń qazaq jastarynyń» arasynda biz de bolǵan edik. Iá, ókinishke oraı bizdi osylaı qaralaǵan sol kezdegi solaqaı saıasat. Ol jerde eshqandaı da buzaqylyq bolǵan joq, kerisinshe mılısıa sol kúni keshke taman barlyq jaqtan joldy jaýyp, bizdi jibermedi. Qaıta olardyń ózi ilik izdep, tıisip, janymyzdaǵy turǵan eki jigittiń qolyn artyna qaıyryp mashınaǵa búktep tyǵa bastady. «Bularyńyz ne?» dep júgirip bardym. «Araq iship alǵan», – dedi. «Eshqashan ishimdik ishpeıtin jigitter, biz bilemiz olardy, qalaısha?!», – dep mashınadan beri julqı tarta bastadym. Árıne, mılısıonerler de óz jumysyna baǵynady ǵoı, degenmen ishindegi bireýi «myna jerden tez ketip qalyńdar, jataqhanalaryńa qaıtyńdar» dep bosatyp jiberdi. Sonda da kóńilimiz tynshymaı, Baıtursynov kóshesimen tómen qaraı túsip, Abaı dańǵylymen kóterilip, qazirgi Ulttyq kitaphananyń ortasynan kesip ótip alańǵa jettik. Joǵarǵy jaqta samaladaı jarqyrap projektor turdy. Dál astyna kep turmyz. Bir kezde qasymyzdaǵy bir jigit: «Myna projektorǵa betteriń túsip qalmasyn, erteńgi kúni osy arqyly qylmysker bolyp shyǵasyńdar!», – dedi. Bárimiz de qýlyq-sumdyǵymyz joq, ýyzdaı jaspyz, projektor degenge múldem mán berip turǵanymyz joq. «Qylmyskeri nesi?! Biz óz elimizge ózimizdiń ulttyń adamy basshy bolsyn dep kelip turmyz ǵoı. Bary sol ǵana» deıdi ishki oıym. Biz tipti, qoǵamdyq kólikte, óz elimizde turyp bir-birimizben qazaqsha sóılese almaıtynbyz. Álgi kóregen jigit dál aıtqan eken, keıin myńdaǵan jas qýdalandyq qoı. Oqýdan, jumystan shyǵyp, ómiri tastalqan bolyp, densaýlyǵynan aıyrylǵany qanshama! Aınalaıyn, jastar! Bul Táýelsizdik – endigi jerde senderge amanat, qadirin bilgeısińder!" dedi ol.
