Memleket basshysy qaı zamanda da damýdyń basty kilti ǵylym ekenin atap ótti.
Qasym-Jomart Toqaev Prezıdent janyndaǵy Ǵylym jáne tehnologıalar jónindegi Ulttyq keńestiń alǵashqy otyrysyn ótkizdi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz
Jıynda elimizdiń ǵylymı-tehnıkalyq saıasatynyń aldaǵy basymdyqtary aıqyndaldy.
«Adamzat tarıhyndaǵy jetistiktiń barlyǵy – bilimniń jemisi. Ásirese, qazirgi ozyq tehnologıa dáýirinde ǵylymsyz alǵa basý múmkin emes. Sondyqtan men ǵylymdy damytý isine aıryqsha mán berip otyrmyn. Osy ózekti másele boıynsha saılaý aldyndaǵy baǵdarlamada arnaıy óz pikirimdi aıttym. Sebebi ǵylymdy damytý – memleket saıasatyndaǵy eń mańyzdy baǵyttyń biri. Ókinishke qaraı, elimizde uzaq jyl boıy oǵan basa nazar aýdarylǵan joq. Soǵan baılanysty sheshimin tappaı jatqan máseleler az emes. Tipti, bul sala artta qaldy deýge bolady. Biz órkenıetti el bolamyz desek, osy olqylyqtyń ornyn toltyrýymyz kerek», – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdent ǵylym men tehnologıanyń óte qarqyndy damyp jatqanyna toqtaldy. Onyń aıtýynsha, ǵylym salasy qarjy aınalymy mıllıardtaǵan dollardy quraıtyn alyp ındýstrıaǵa aınaldy. Tehnologıalyq iri korporasıalardyń quny trıllıon dollarǵa jetken. Neırojeli jáne jasandy ıntellekt revolúsıalyq úderisterge bastaý bolyp jatyr.
«Bir sózben aıtsaq, zaman óte jyldam ózgerip jatyr. Biz osy ózgeriske beıimdelýimiz kerek. Áıtpese, órkenıet dańǵylynan qalyp qoıýymyz múmkin. Túpki maqsatymyz – kóshke ilesetin emes, sol kóshti bastaıtyn elderdiń qatarynda bolý. Bul maqsat, árıne, óte kúrdeli, ony jaqsy túsinýimiz kerek. Men bul týraly únemi aıtyp júrmin. Jalpy, biz aldymyzǵa qol jetkize almaıtyn tym asqaq maqsattar qoımaýymyz kerek, biraq ǵylymı jetistikterge jetý úshin bar kúsh-jigerimizdi salýymyz qajet. Qazaqstan úırenetin emes, úıretetin, tutynatyn emes, óndiretin memleketke aınalýǵa tıis. Bul mindet bos sóz kúıinde qalmaýy kerek. Ol úshin biz árdaıym batyl qımyldap, bir qadam alda júrýimiz qajet. Jumysty durys úılestire alsaq, bul sharýa bizdiń qolymyzdan keletini anyq», – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev sońǵy jyldary ǵylym salasynda birshama ózgeris bolǵanyn atap ótti. Atap aıtqanda, ǵylymdy qarjylandyrý tásilderi jaqsaryp, qarjy kólemi edáýir artty. Ǵylymı mekemeler birtindep jańǵyrtylyp jatyr. Álemge áıgili ǵylymı ortalyqtarda tájirıbeden ótken mamandar sany kóbeıip keledi. Jastardyń ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵy oıana bastady. Biraq munyń bári jetkiliksiz. Ǵylym salasy áleýmettik-ekonomıkalyq órkendeýge áli de tyń serpin bere almaı otyr.
«Sońǵy bes jylda ǵylymǵa bólinetin qarjy 60 paıyzǵa artty. Al ishki jalpy ónimdegi ǵylymnyń úlesi, kerisinshe, 0,13 paıyzǵa tómendedi. Bul qarajattyń basym bóligi, naqtyraq aıtsaq, 70 paıyzy búdjetten bólinedi. Sondaı-aq ǵylymnyń túrli salasyn qarjylandyrý isinde óte úlken teńsizdik bar. Qarajattyń 82 paıyzy irgeli jáne qoldanbaly ǵylymǵa jumsalady. Qalǵan 18 paıyzy ǵana tájirıbelik-konstrýktorlyq zertteýlerge arnalǵan. Elimizde ǵylymı zertteýlerdi iske jaratyp, qoldanysqa engizetin óndiris óte az. Kásiporyndardyń 65 paıyzy shıkizat, metalýrgıa salasynda jumys isteıdi. Bul – úshinshi tehnologıalyq deńgeı degen sóz. Mashına jasaý, munaı-hımıa salasyndaǵy, ıaǵnı tórtinshi deńgeıdegi óndiristiń úlesi – 34 paıyz. Qalǵan 1 paıyzy mıkroelektronıka, robottandyrý jáne IT salalarynda nemese besinshi deńgeıdegi tehnologıamen jumys isteıdi. Nano jáne bıotehnologıaǵa negizdelgen altynshy deńgeıdegi óndiris bizde múlde joq. Bul jaǵdaı kósh sońynda júrgenimizdi kórsetedi. Ǵylymnyń anaǵurlym ozyq salalary boıynsha tym artta qalyp kele jatyrmyz. Men naqty sıfrlardy mysalǵa keltirdim. Ony moıyndaýymyz kerek. Damyǵan elderde kásiporyndardyń teń jartysynan kóbi – besinshi, al 5 paıyzy – altynshy deńgeıge jetken. Bir sózben aıtqanda, bizdiń óndiristerimiz olarmen salystyrǵanda artta qalǵan. Bul aıyrmashylyqty joıý – elimiz úshin óte ózekti másele. Sondyqtan ǵalymdarymyzǵa aıryqsha mindet júkteledi. Ǵylym salasy ulttyq ekonomıkany jańǵyrtý isinde asa mańyzdy ról atqarýǵa tıis», – dedi Memleket basshysy.
Prezıdenttiń pikirinshe, Úkimet Qazaqstanda ǵylymnyń ashyq modelin qalyptastyrý úshin keshendi sharalardy júzege asyrýy kerek. Eń aldymen, ǵylymdy damytýdyń jańa tásilderin zań júzinde bekitip, memlekettiń ǵylymı-tehnologıalyq jáne ekonomıkalyq saıasatynyń ózara baılanysyn kúsheıtken jón. Onyń aıtýynsha, ǵylym men tehnologıalyq saıasat týraly arnaıy zań ázirleýdiń qajettiligi týyndady. Bıznesti ǵylymǵa qarjy quıýǵa yntalandyrý úshin salyq jeńildikteri men ınvestısıalyq preferensıalardy «aýqymdy shegerimder» túrinde engizý qajet. Salyq, Kásipkerlik jáne Búdjet kodeksterine naqty normalardy bıyldan qaldyrmaı engizý kerek.
«Ǵylymdy memleket tarapynan qarjylandyrýǵa ǵalymdar, naqtyraq aıtqanda psevdoǵalymdar «maıshelpek» retinde qaramaýy kerek ekenin basa aıtqym keledi. Qarjy granttarynyń kóbinese ǵylymı mańyzy, ózektiligi joq jobalarǵa beriletini eshkimge jasyryn emes. «Parasat» ǵylymı holdıńinde bolǵan ókinishti jaǵdaı – osynyń anyq mysaly. Bólingen qarajattyń bári qumǵa sińgen sýdaı boldy. Al onyń burynǵy basshysy, hımıa ǵylymdarynyń doktory Amerıka azamattyǵyn alyp, otbasymen birge elden ketip qaldy», – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy ǵylymı-jaratylystaný, ınjenerlik-tehnologıalyq jáne áleýmettik-gýmanıtarlyq baǵyttaǵy myqty ǵylymı ortalyqtar men ınstıtýttardy ashý jónindegi keshendi jospardy iske asyra bastaǵan jón dep sanaıdy. Prezıdent sondaı-aq ýákiletti organǵa jyl saıyn doktorantýraǵa qabyldanatyndardyń sanyn 5 myńǵa deıin jetkizýdi tapsyrdy. Ǵalymdardyń mártebesin dáıekti túrde kóterip, olardy áleýmettik turǵydan qamtamasyz etý sharalaryn kúsheıtý úshin joǵary oqý oryndary men ǵylymı mekemeler qyzmetkerleriniń ǵylymı dárejesi men ataǵyna qaraı tólenetin ústemeaqyny 1,5 ese arttyrý mindetin júktedi.
«Elimizde «aqyldy qalalardy» jáne aglomerasıalardy damytý isi óte mańyzdy. Sondaı-aq Kaspıı teńizin jan-jaqty zertteý jáne elimizdiń bıologıalyq qaýipsizdigin saqtaý kerek. Jańa sorttar arqyly astyqtyń shyǵymyn arttyrý, mal tuqymyn asyldandyrý, shóldi aımaqtarda jemis-jıdekti únemdep sýarý sıaqty máselelerge ǵylymı turǵydan qaraý qajet. Osyndaı ózekti baǵyttarǵa aýqymdy granttar bólý kerek. Shyn máninde, granttarmen qamtamasyz etilgen ǵylymı jobalar ózekti, suranysqa ıe bolýy qajet. Qazir kóptegen ǵylymı mekemeniń materıaldyq-tehnıkalyq jaǵdaıy máz emes. Tipti nashar deýge bolady. Ǵalymdardyń jalaqysy tómen. Sol sebepti keıbir daryndy ǵalymdarymyz sheteldiń ǵylymı ortalyqtarynda jumys istegisi keledi. Muny ashyq aıtýymyz kerek. Sondyqtan negizgi ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn búdjetten tikeleı qarjylandyrý qajet. Olardyń ınfraqurylymy jańǵyrtylyp, zamanaýı zerthanalar salynýǵa tıis. Ǵylymı zertteý ınstıtýttarynyń jumysy qanshalyqty tıimdi ekenine taldaý jasaý kerek. Jas ǵalymdar onda yqylaspen jumys isteýi úshin jaǵdaı jasaý qajet», – dedi Memleket basshysy.
Sonymen qatar Qasym-Jomart Toqaev ǵylymdy damytýdyń jańa úlgisine sáıkes Ulttyq ǵylym akademıasynyń róli erekshe bolatynyn aıtty. Jaqynda Ǵylym akademıasyna Prezıdent janyndaǵy organ mártebesi berildi. Ony qarjylandyrý máselesi sheshildi. Akademıkterge ómir boıy stıpendıa tólenetin boldy.
«Biraq osy jerde ashyq aıtýym kerek: bizde akademıkter tym kóp, keıbir akademıkterdiń taza ǵylymǵa esh qatysy joq. Bir qaraǵanda, akademık degen aty bar. Biraq ǵylymdy damytýǵa qosqan úlesin eshkim bilmeıdi. Osyndaı akademıkterdiń ǵylymı sapasy da, olardyń ǵylymǵa qosqan úlesi de kúmándi. Bul Akademıaǵa nuqsan keltirgeni sózsiz. Sondyqtan Akademıanyń jańa basshylyǵy osy mańyzdy máselege nazar aýdarýy kerek. Ǵylym akademıasynyń bedeli, abyroıy minsiz bolýy qajet. Naǵyz ǵalym bolý – akademık ne bolmasa doktor ataǵyna ıe bolý emes, jan-dúnıeńmen berilip ǵylymmen aınalysý, zertteý júrgizý arqyly qoǵamǵa, elge paıdańdy tıgizý ekenin nazarda ustaý qajet. Akademıanyń jumysy túbegeıli ózgerýge tıis», – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev ǵylymnyń jańa úlgisi memleket pen bıznestiń áriptestigine negizdelýge tıis ekenin atap ótti. Onyń aıtýynsha, osy tásil áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi sheshýge múmkindik beredi. Bul Ádiletti Qazaqstandy qurý jolyndaǵy strategıalyq baǵdarymyzǵa tolyq saı keledi.
Prezıdent sózin qorytyndylaı kele, elimizde Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan sıaqty ǵulamalardyń jolyn qýǵan ǵalymdardyń jańa býyny shyǵatynyna nyq senimdi ekenin aıtty jáne jıynǵa qatysqan ǵalymdardy Ǵylym kúnimen quttyqtady.
Keńes otyrysynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Asqar Jumadildaev, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynyń prezıdenti Kúnsulý Zakará, Pýrdý ýnıversıteti (AQSH) Iadrolyq energetıka mektebiniń profesory Zınetola Eńsepov, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Jáken Taımaǵambetov, Gýstav Rozı ınstıtýtynyń (Fransıa) dırektory ári qaýymdastyrylǵan profesor Murat Saparbaev, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligine qarasty Ekonomıka ınstıtýty jahandaný jáne halyqaralyq yntymaqtastyq bóliminiń bas ǵylymı qyzmetkeri Orazaly Sábden, Aýstrıa ǵylym jáne tehnologıa ınstıtýtynyń qaýymdastyrylǵan profesory Jánibek Álpeıishev jáne Los-Alamos ulttyq zerthanasynyń (AQSH) ǵylymı qyzmetkeri, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty Dıar Talbaev sóz sóıledi.