Táýelsizdiktiń ıgilikterin árbir otandasymyz kúndelikti tirshiliginde sezine alatyn bolsa – maqsatymyzdyń oryndalǵany.
Qasym-Jomart TOQAEV.
1996 jyl áleýmettik-ekonomıkalyq reformalarmen sıpattalady. Bul jyl elimiz úshin mańyzdy oqıǵalarǵa toly boldy. Jańǵyrǵan Konstıtýsıa aıasynda jańa turpattaǵy memlekettik qurylym jasaqtaldy, qurdymǵa ketken keńestik odaqtan «muraǵa» qalǵan ózekti problemalardan arylý jumystary qolǵa alyndy. Statısıkaǵa úńilsek, elimizde basylatyn 1227 gazet-jýrnaldardyń 275-i qazaq tilinde, 497-si orys tilinde, 412-si eki tilde jaryq kórgen eken. Al 200-den astam teleradıo uıymdarynyń tek beseýi ǵana qazaq tilinde habar taratqan. 1996 jyly elimizde 2 myńnan asa koopertıvter, 12 myń shaǵyn kásiporyndar, 19 myńǵa jýyq jekemenshik kásiporyndar jumys istegenin baǵamdaımyz. Respýblıka boıynsha 8368 jalpy bilim beretin mektep jumys istese, onyń 3328-i qazaq tilinde, 2484-i orys tilinde, 92-i uıǵyr, nemis, koreı jáne basqa tilderde sabaq júrgizgen. Al, elimizdegi 66 joǵary oqý ornyndaǵy stýdentterdiń tek 20 paıyzy ǵana qazaq tilinde dáris alǵan.
Bılik pen buqara ózara túsinistikpen jumyla, ekonomıkany tyǵyryqtan shyǵarýǵa, jobalanǵan reformalardy batyl júzege asyrýǵa umtyldy. Olar uzaq merzimdi jobalar, aýqymdy sharalar aıasynda júrgizildi. Búginde elimizde jyl saıyn dástúrge aınalǵan, Memleket basshysynyń Qazaqstan halqyna Joldaýy bastaýyn osy jyldan alady. Sondaı-aq bul kezeń ekonomıkalyq saladaǵy kúrdeli jańǵyrý jumystary qolǵa alynyp, memlekettik menshikten jekemenshikke ıelikke ótý arqyly sharýashylyq júrgizý men basqarýdyń jańa baǵyttaryn qalyptastyrýǵa jol ashqan kezeń boldy. Osy jyldan bastalǵan jekeshelendirýdiń úshinshi kezeńi energetıka men munaı-gaz baǵyttarynda sektorlyq baǵdarlamalarǵa kóshý úrdisin ákeldi. Bilim berý, densaýlyq saqtaý, ǵylym men mádenıet salalary da osyndaı baǵdarlamalar sheńberinde damytyldy. Qazaq Eli naryqtyq ekonomıka erejeleri men prınsıpterin ıgerýge kúsh salǵan bul jyl jańa ınstıtýttardyń ashylýymen, zań shyǵarý men jekeshelendirýdiń mańyzdy qadamdarymen erekshelendi. Halyqty jumyspen qamtýǵa aıyryqsha kóńil bólindi. Qundy qaǵazdar naryǵyn, shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý qolǵa alyndy. Shaǵyn kásipkerlikti qoldaý maqsatyn kózdegen memlekettik deńgeıdegi baǵdarlamalar iske kosyldy. 1996 jyldyń aqpan aıynda Úkimettiń arnaıy qaýlysy shyǵyp, «1996-1998 jyldarǵa arnalǵan jekeshelendirýdiń úshinshi kezeńiniń baǵdarlamasy» qabyldandy. İshki saıasatta jalaqy men zeınetaqynyń ýaqytyly tólenbeýi, kóptegen kásiporyndardyń naryq qyspaǵyna shydamaı, bankrotqa túsýi sıaqty áleýmettik-ekonomıkalyq ózekti máseleler oryn aldy. Jańa ekonomıkalyq qatynastardyń negizi retinde qarjylyq turaqtylyqty qalyptastyrý, kásipkerlikti yntalandyrý, ınvestısıalar tartý jumystary qolǵa alyndy. Syrtqy saıasatta Qazaq Eli «Shanhaı bestigi» uıymyna múshe retinde, saıası qatynastardaǵy ornyn bekemdep aldy. Bul jyly shekaralas elderdiń arasynda Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly kelissózder bastaldy.
1996. JYLDYŃ BASTY OQIǴALARY
- Qos palataly Parlament.
- «4+N» sharty. (Qazaqstan, Reseı, Belarýs, Qyrǵyzstan memleketteri arasynda ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq salalardaǵy ıntegrasıany tereńdetý týraly Shartqa qol qoıyldy).
- Qazaqstan, Qytaı, Reseı, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan memleketteri arasynda shekara aımaǵyndaǵy áskerı salalarda senimdilikti nyǵaıtý týraly besjaqty Kelisim.
- Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna alǵashqy Joldaýy.
- Jambyl Jabaevtyń 150 jyldyq mereıtoıy.
- Qazaq Eliniń Táýelsizdigine - 5 jyl!
Otandyq parlamentarızm: ANT
30 qańtarda Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh eki palataly Parlamentiniń birinshi sesıasy ashyldy. Onda sóz sóılegen Memleket basshysy jańa Parlament aldyna eldegi saıası,ekonomıkalyq,áleýmettik jaǵdaılardy turaqtandyryp, damýdyń jańa deńgeıine shyǵýdy qamtamasyz etý úshin naqty mindetter qoıdy. Solardyń ishinde sot júıesin batyl reformalaý, sot-quqyqtyq júıeniń tıimdiligin arttyrý mindetteri erekshe ataldy.Bul sesıanyń ereksheligi, ashylý rásiminen soń otandyq parlamentarızmniń tarıhynda tuńǵysh ret halyq qalaýlylary Ata Zańnyń 44 babynyń 2 tarmaǵyna sáıkes, óz mindetterine kiriser aldynda Qazaqstan halqyna adal qyzmet etýge, Qazaqstan Respýblıkasynyń tutastyǵy men táýelsizdigin nyǵaıtýǵa, onyń Konstıtýsıasy men zańdaryna baǵynýǵa, depýtat retinde ózine júktelgen joǵary talap-mindetterdi jaýapkershilikpen atqarýǵa Ant berdi.
Bizdiń dáıekteme: Birinshi saılanǵan Parlament Senaty men Májilisiniń saılaýy 1995 jylǵy jeltoqsanda ótken bolatyn. Senatqa 40 depýtat – 19 oblystan jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasynan eki-eki adamnan saılandy. Senattyń jeti depýtatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti taǵaıyndady. Senat depýtattarynyń arasynda 4 áıel, 60 jastan asqan 4 adam boldy. Barlyq depýtattar joǵary bilimi bar dıplomdy mamandar boldy. Olardyń ishinde 10-y – zańgerler, 10-y – ekonomıser, 9-y – ınjenerler, 8-i – aýyl sharýashylyǵy mamandary. Depýtattyq korpýstyń quramynda 4 ǵylym doktory, 11 ǵylym kandıdaty jumys istedi. 1996 jylǵy 30 qańtarda ótken Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń birinshi otyrysynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń usynýy boıynsha Ómirbek Baıgeldi Senattyń Tóraǵasy bolyp saılandy.
Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń Májilisine saılaý da osy jyly 9 jeltoqsanda boldy. 67 depýtat saılandy. Májilis saılaýynyń nátıjeleri boıynsha erler basym-58, áıelder-9 depýtat boldy. Palatanyń barlyq depýtattary joǵary bilimdi, onyń ishinde 7-i ǵylym doktory, 10-y ǵylym kandıdaty. 1996 jylǵy 30 qańtarda birinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń birinshi otyrysynda Májilis Tóraǵasy bolyp Marat Turdybekuly Ospanov saılandy.
«4+N» Sharty
28-29 naýryz. Máskeýde Qazaqstan,Reseı,Belarýs, Qyrǵyzstan memleketteri arasynda ekonomıkalyq,gýmanıtarlyq salalardaǵy ıntegrasıany odan ári tereńdetý týraly Shartqa qol qoıyldy. «4+N» formýlasy degen balamaly teńeýmen atalyp ketken bul Shart Nursultan Nazarbaev osydan eki jyl buryn usynǵan Eýrazıalyq Odaq týraly ıdeıanyń júzege asýyna jol ashty.
Joǵary ekonomıkalyq keńes
11 sáýirde Prezıdent janynan strategıalyq sıpattaǵy ózekti máselelerdi sheshý jolyndaǵy usynys-pikirlerdi,taldaýlardy saralaıtyn arnaıy Joǵary ekonomıkalyq keńes quryldy. Onyń quramyna ǵalymdar, memlekettik organdardyń basshylary, sarapshylar kirdi. Olardyń aldyna Qazaqstan ekonomıkasynyń jaı-kúıin baǵalaý jáne ony qaıta qurý joldaryn usyný mindetteri qoıyldy. Keńes músheleri 1996–1997 jyldary sheteldik jumys saparlary kezinde strategıalyq josparlaý men qurylymdyq reformanyń halyqaralyq ozyq tájirıbelerin zerttedi.
«Altyn qyran» ordeni, Prezıdent tósbelgisi men shtandarty
24 sáýir kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentine memlekettiń joǵarǵy laýazymdy tulǵasynyń resmı aıyrym belgilerin tapsyrýdyń saltanatty sharasy ótti. Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komısıasynyń tóraǵasy Z.Ia.Balıeva Nursultan Nazarbaevqa memlekettiń joǵarǵy laýazymdy tulǵasynyń resmı aıyrym belgileri – aıryqsha úlgidegi «Altyn qyran» ordenin, Prezıdent tósbelgisi men shtandartyn tabys etti.
Shanhaı kelisimi
26 sáýirde QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Qytaıǵa resmı saparmen bardy. Qazaqstan, Qyrǵyzstan, QHR, Reseı jáne Tájikstan memleketteriniń basshylary Shekara aımaǵyndaǵy áskerı salalarda senimdilikti nyǵaıtý týraly kelisimge (Shanhaı kelisimi) qol qoıdy. Qazaqstan úshin bul qujattyń mańyzy asa joǵary bolatyn. Osy jyldan bastap ózara senim jáne yntymaqtastyq prınsıpinde Qazaqstannyń Qytaımen ózara qarym-qatynastarynyń jańa kezeńi bastaldy.
Transazıa magıstraliniń temirjoldary túıisti
11-13 mamyrda Nursultan Nazarbaev resmı saparmen Iran Islam Respýblıkasynda boldy. Memleket basshylary Kaspıı teńizine qatysty birlesken málimdeme qabyldady. Irandaǵy Meshhed-Serahs-Tedjen ýchaskesinde Transazıa magıstraliniń temirjoldary túıisýiniń saltanatty rásimi ótti. Osynaý tarıhı mańyzy joǵary oqıǵaǵa Qazaqstan, Iran, Ázerbaıjan, Túrkıa, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan, Túrkimenstan, Aýǵanstan, Armenıa, Grýzıa, Pákstan prezıdentteri, Reseı men Ýkraınanyń úkimet basshylary qatysty.
25 mamyr
Qazaqstan Respýblıkasy jáne Reseı Federasıasy arasynda Dostyq, yntymaqtastyq jáne ózara kómek týraly shartqa, sonymen qatar Baıqońyr ǵarysh aılaǵyn paıdalaný tártibi týraly kelisimge qol qoıyldy.
25-29 mamyr
Memleket basshysy osy kúnder aralyǵynda resmı saparmen Malaızıa men Sıngapýr memleketterinde boldy. Bul memleketter basshylarymen joǵarǵy deńgeıde ótken ekijaqty kezdesýlerde yntymaqtastyqtyń mańyzdy qujattaryna qol qoıyldy.
«Kran-Montana – 96» forýmy
20-24 maýsymda Memleket basshysy Shveısarıa Konfederasıasynyń Kran-Montanasynda ótken halyqaralyq «Kran-Montana – 96» forýmyna qatysty.Osy sapar aıasynda Elbasy Shveısarıa Konfederasıasynyń prezıdenti Jan-Pol Delámúramen, Jenevada BUU Bas hatshysy Býtros Galımen kezdesti.
4 shilde
Qazaqstanǵa Qytaı Halyq Respýblıkasynyń tóraǵasy Szán Szemın resmı saparmen keldi. Eki el basshylary dostyq pen ózara tıimdi yntymaqtastyq, izgi kórshilik qatynastaryn ulyqtaı otyryp,birlesken Deklarasıaǵa qol qoıdy.
Atlanta Olımpıadasy: 4 kúmis, 4 qola
14 tamyzda Nursultan Nazarbaev AQSH-tyń Atlanta qalasynda ótken XXVI jazǵy Olımpıada oıyndarynyń júldegerlerin, olardyń jattyqtyrýshylary men ulttyq Olımpıada komıteti men elimizdiń sport qoǵamdary ókilderin qabyldady. Bul Olımpıadadan qazaqstandyq sportshylar úsh altyn,4 kúmis,4 qola medal oljalap qaıtqan edi.
«Adaldyqtyń alyp jyrshysy»
21 tamyzda Almatydaǵy Respýblıka Saraıynda jyr alyby Jambyl Jabaevtyń týǵanyna 150 jyl tolýyna arnalǵan saltanatty mereıtoılyq jıyn ótti.Oǵan Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev qatysyp, «Adaldyq pen adamgershiliktiń, ádilettilik pen izgiliktiń alyp jyrshysy» taqyrybynda baıandama jasady.
26 tamyz
Prezıdenttiń, Úkimet músheleriniń qatysýymen astanany Aqmolaǵa kóshirýdiń birinshi kezeńin júzege asyrýǵa baılanysty alqaly keńes ótti.
16 - 17 qyrkúıek
Qazaqstan Prezıdenti resmı saparmen Ázerbaıjan men Grýzıaǵa bardy. Prezıdentter Nursultan Nazarbaev, Geıdar Álıev,Edýard Shevardnadze elaralyq mańyzdy máselelerge qatysty keleli kelisimder jasasty. Ázerbaıjan kezdesýleriniń qorytyndysy boıynsha dostyq pen yntymaqtastyqqa baǵyttalǵan on eki qujatqa, Grýzıamen kelissózderden keıin 13 qujatqa qol qoıyldy.
Iadrolyq synaqtarǵa jalpy tıym salý týraly shart
30 qyrkúıekte Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń 51-shi sesıasy. Bul kúni Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri Qasym-Jomart Toqaev memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı tapsyrmasy boıynsha Qazaqstan memleketiniń atynan Iadrolyq synaqtarǵa jalpy tıym salý týraly Shart mátinine qol qoıdy. Sóıtip, Qazaqstan Iadrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý (IaSJT) shartyna qosyldy. Sesıa barysyndaǵy erekshe oqıǵa – Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń málimdemesi resmı qujat retinde taratyldy.
«Táýelsizdik monýmentiniń» ashylýy
16 jeltoqsanda Memleket basshysy Qazaqstanǵa arnaıy jumys saparymen kelgen Túrkıa Prezıdenti Súleımen Demırelmen kezdesti. Osy kúni eki eldiń basshylary Almatydaǵy Respýblıka Saraıynda ótken Qazaqstan Táýelsizdiginiń 5 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jıynǵa jáne Respýblıka alańynda el táýelsizdiginiń bes jyldyǵyna oraı «Táýelsizdik monýmentiniń» ashylýyna qatysty. Monýment avtorlary: arhıtektor Sh.Ýálıhanov (top jetekshisi), músinshiler: N.Dalbaı, Á.Jumabav, sáýletshiler Q.Jarylǵapov, Q.Montaqaev jáne t.b. Saltanatty jıynda Elbasy «Qazaqstan táýelsizdigi:tarıh taǵylymdary jáne qazirgi zaman» taqyrybynda baıandama jasady. «Osy bes jylda biz tolyqqandy táýelsiz memlekettiń bar nyshandaryna ıe bola aldyq» dedi Prezıdent.
STATISIKA:
1996 jyly Prezıdent respýblıka óńirlerine 21 ret, shet elderge 25 ret resmı saparǵa shyqty. Bir jyl ishinde barlyǵy 64 Zań qabyldanyp, 359 Jarlyqqa qol qoıyldy.
JYL TÚIİNİ:
Jas memlekettiń jańasha damýynyń alǵashqy bes jyly ishinde táýelsiz elderge qoıylatyn talaptardyń barlyǵy júzege asty desek qatelespespiz. Eń bastysy – Qazaqstan bıligi eldegi beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtap qala aldy, ótken bes jyldyń belesindegi basty jetistik te osy edi. Taǵy bir iri jetistik – Qazaq Elin álem memleketteri tanydy. Halyqaralyq yqpaldastyq artty, dúnıe júziniń órkenıetti memleketterimen senimdi dıplomatıalyq qatynastar ornyqty. Memleket basshysynyń shetelderge sapary jalǵasyp, halyqaralyq yqpaldastyqtyń tájirıbesi qalana bastady.
«1996 jyly Táýelsizdigimizdiń bes jyldyǵyn alǵash ret saltanatpen atap ótkenbiz. Júrip ótken jolymyzdy qorytyndylap, qýanyshtar men qıyndyqtardy saraptap, taǵy da bir sholý, taldaý jasap shyqqanbyz. Sonda táýelsizdiktiń bes jyldyǵyna arnalyp Almatyda ótken saltanatty jıynda Prezıdent Nursultan Nazarbaev qazaq halqynyń, onyń basshylary men batyrlarynyń ǵasyrlar boıy armandaǵan maqsatyn aıta kelip, bylaı dedi: «HVİİ ǵasyrda qazaq saharasynda jasyndaı jarqyldaǵan Abylaı armandap ótken, muńdy sherge toly HİH ǵasyrda Kenesary qarýmen kúresken, jappaı qyryp-joıýǵa qarsy bas kótergen Bókeıhan mejelep ketken asyl murattar ólgen joq, sonyń bári 1991 jyly 16 jeltoqsanda júzege asty. Osy bes jylda biz tolyqqandy táýelsiz memlekettiń bar nyshandaryna ıe bola aldyq».
Bul - táýelsizdiktiń alǵashqy toıy edi. Bul bes jylda álem qaýymdastyǵyndaǵy jańa múshe - táýelsiz Qazaqstan álemge belgili, tanymal bolyp úlgerdi. Qazaqstandy 117 memleket tanydy, 105 elmen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornady. 26 el bizde ózderiniń elshilikterin ashsa, qyryq elde bizdiń elshilikterimiz ben ókildikterimiz jumys isteı bastady. Osy ýaqytta sheteldermen, halyqaralyq uıymdarmen segiz júzden astam kelisimsharttarǵa qol qoıyldy...».
(Belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri, jazýshy-pýblısıst
Kamal Samaıylovtyń «Táýelsizdik tolǵaýy» atty esteliginen)