«JAŃA QAZAQSTAN: JAŃARÝ MEN JAŃǴYRÝ JOLY»

Qymbatty otandastar!

Qadirli qaýym!

Búgingi Joldaýdyń mán-mańyzy  aıryqsha. Onyń arqalaıtyn júgi bir jylmen shektelmeıdi, aýqymy keń, mazmuny da  bólek. Biz  aldymyzǵa  bıik maqsattar qoıyp otyrmyz. Ózderińizben birge Jańa Qazaqstandy qurýǵa kiristik.

Barshańyzǵa málim, byltyr  egemendiktiń mańyzdy belesine jettik. Tarıhı ólshemmen qaraǵanda  30 jyl  tym kóp ýaqyt emes. Halqymyz Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń basshylyǵymen osy kezeńde aýqymdy jumys atqardy, kóptegen tabystarǵa qol jetkizdi.  

Alaıda, bereke-birligimizdi saqtamasaq, jetistikterimizdiń bárinen aıyrylyp qalýymyz múmkin. Qańtardaǵy dúrbeleń kezinde buǵan kózimiz anyq jetti. Bul oqıǵalar búkil qoǵamdy dúr silkindirdi. Halqymyz buryn-sońdy bolmaǵan qaýip-qatermen betpe-bet keldi. Memleketimizdiń tutastyǵyna jáne egemendigimizge zor qaýip tóndi. Osy kúnderde jurtymyz Táýelsizdiktiń qadir-qasıetin jan-júregimen sezindi. Tatýlyq pen turaqtylyq, tynyshtyq pen beıbitshilik  qanshalyqty mańyzdy ekenin jete túsindi.

Biz  myzǵymas birliktiń arqasynda  memleketimizdi qorǵap qaldyq. Ýaqtyly jáne batyl sheshim qabyldap, lańkesterge toıtarys berdik. 

Men  qashanda bárin ashyq aıtyp júrmin.

İndet kezinde qalyptasqan ahýal jóninde  jurtshylyqqa únemi aqparat berip otyrdym. Keshegi qaterli kúnderde Memleket basshysy retinde  halyqqa arnap  birneshe  úndeý jasadym. Barlyq jaǵdaıdy azamattarymyzǵa jan-jaqty túsindirip, jetkizdim. Árbir sheshimdi elimizdiń múddesine saı qabyldadym. Bul – men úshin buljymas ustanym. 

Ókinishke qaraı, búlikshilerdiń, qaraqshylardyń, lańkesterdiń kesirinen qanshama azamatymyz qaza boldy. Men qara jamylǵan otbasylardyń qaıǵysyna ortaqtasyp, taǵy da kóńil aıtamyn. Biz mundaı jaǵdaı endi eshqashan qaıtalanbaýy úshin bárin jasaımyz.

Qazaqta «Ótken kúnnen alys joq, keler kúnnen jaqyn joq» degen sóz bar. Bizdiń paryzymyz – qandy qylmys jasalǵanyn umytpaı, barlyq sodyrlar men lańkesterdi jazaǵa tartý. Halqymyz osy oqıǵadan sabaq ala bilýi kerek. Eldiń tynyshtyǵyn buzyp, qaýipsizdigine nuqsan keltiretin áreketke eshqashan jol bermeýge tıispiz.

Ashyǵyn aıtsaq, qazir qoǵamda túrli qaýeset taraýda. Bul ahýal jalǵan túsinik qalyptastyryp, eldi adastyrady. Sondyqtan ótken oqıǵalar týraly naqty málimetti jarıalap, oǵan baǵa berý óte mańyzdy. Tipti, qasıetti paryzymyz deýge bolady. Jurt onyń astaryna úńilip, sebebin tereń túsinýi qajet.

Kúni keshe ǵana Parlament qabyrǵasynda arnaıy tyńdaý ótti. Onda quqyq qorǵaý organdary tergeý qorytyndylary týraly tolyq esep berdi. Týrasyn aıtqanda, mundaı keń aýqymdy talqylaý  eshqashan bolmaǵan. Depýtattarǵa jáne buqaralyq aqparat quraldaryna bári ashyq aıtyldy. Qoǵamdy mazalaǵan suraqtarǵa  jaýap berildi. Bul qańtar oqıǵasyna ádil baǵa berýge, eń aldymen, bıliktiń múddeli ekenin kórsetedi. Men  muny tolyq qoldaımyn, biz aqıqatty aıtýymyz kerek.  Bul – meniń jeke qaǵıdatym.

Qazir tergeý jumystary júrgizilip jatyr. Osy máselemen arnaıy Mekemearalyq shuǵyl tergeý toby aınalysýda. Quqyq qorǵaý organdaryna jasalyp jatqan jumys nátıjesin únemi jarıalap otyrýdy tapsyramyn.

Qasiretti qańtar oqıǵalary men odan keıingi tótenshe jaǵdaı kezinde túrli quqyqbuzýshylyqtar jasaǵany úshin eki myńǵa jýyq adam ustaldy. Men sol kezde Bas prokýratýraǵa olardyń qandaı kinási baryn anyqtaýdy jáne aýyr qylmysy bolmasa, jazasyn jeńildetýdi tapsyrdym. Sonyń nátıjesinde kóptegen azamattar qamaýdan bosatyldy.

Al, naǵyz qylmys jasaǵan adamdar zań aldynda tolyǵymen jaýap beredi. Basqasha áreket etý, ıaǵnı, qosaq arasynda bedel jınaý úshin baıbalam salyp júrgender men arandatýshylarǵa jeńildik jasaý – jazyqsyz qurban bolǵan jandardyń arýaǵyn syılamaý degen sóz.    

Birneshe júz adamnyń ústinen qylmystyq is qozǵaldy. Biz quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri ustalǵan adamdardy tergeý barysynda tyıym salynǵan tásilderdi qoldanǵany, tipti olardy azaptaǵany týraly faktiler bolǵanyn ashyq aıttyq. Orta ǵasyrlardan qalǵan osyndaı jabaıylyq kez-kelgen órkenıetti qoǵamnyń qaǵıdattaryna qaıshy keledi. Bul biz úshin de múlde jat qylyq. Mundaı soraqy oqıǵalar bolǵany jaıly aıtyla bastaǵan sátte-aq, men ony muqıat tekserýdi tapsyrdym.

Sonymen birge Adam quqyqtary jónindegi ýákil alǵashqy kúnderden jumysqa belsene aralasty. Quqyq qorǵaýmen aınalysatyn azamattar men Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń músheleri oqshaýlaý oryndaryna kedergisiz kirip, qańtar oqıǵasyna qatysýshylardyń qamaýdaǵy jaı-kúıimen tanysty, olardyń shaǵymdaryn qarady.  

Ombýdsmen jáne bedeldi zańgerler jetekshilik etetin táýelsiz qoǵamdyq komısıalar prokýratýra organdarymen tyǵyz jumys istedi, pikirlerin ashyq aıtyp, óz ustanymdaryn qorǵady. Mundaı jumys tásili tergeý úderisiniń ashyq jáne demokratıaly ekenin kórsetti, árbir ótinish pen aryz-shaǵymdy jeke-jeke qaraýǵa múmkindik berdi. Sonyń nátıjesinde zańǵa qaıshy úkim shyǵarý yqtımaldyǵy edáýir azaıdy.  

Azamattyq qoǵam men quzyrly organdar osylaı ashyq yntymaqtastyq ornatatyn tájirıbe bizdiń elimizde berik ornyǵýǵa tıis. 

Osy múmkindikti paıdalanyp, qoǵam belsendileri men zańgerlerge azamattyq ustanymy jáne biliktiligi úshin rızashylyǵymdy bildiremin.  

Qazir aldyn-ala qorytyndylar daıyn. Biz teris pıǵyldy adamdardyń  memlekettik tóńkeris jasamaq bolǵanyn naqty bilemiz. Osy rette, búlikshiler  ne úshin mundaı qadamǵa bardy degen suraq týyndaıdy. Jaýaby – aıdan anyq.

Sońǵy jyldary biz Qazaqstandy túbegeıli jańǵyrtýǵa, transformasıalaýǵa kóshtik. Túrli salada aýqymdy ózgerister bastaldy. Bul keıbir yqpaldy adamdarǵa unamady. Olar jyldar boıǵy zańsyz áreketterin odan ári jalǵastyra berýdi kózdedi. Neǵurlym joǵary bılikke ıe bolýdy kóksedi. Sol úshin kánigi qylmyskerler, qarýly bandylar men opasyz sheneýnikter birigip, astyrtyn top qurdy.

İshki jáne syrtqy jaýlarymyz ózara ymyralasyp, bılikti basyp alǵysy keldi. Olar halyqtyń narazylyq sherýin basqa arnaǵa buryp, jurtty qasaqana arandatty. Lańkester  memlekettik organdarǵa, strategıalyq nysandar men bızneske tıesili ǵımarattarǵa shabýyl jasady. Bılikke kúıe jaǵý úshin beıbit turǵyndarǵa oq atty.

Osynyń bárin sheteldegi radıkaldy kúshter  óz maqsatyna paıdalanǵysy keldi. Olar Qazaqstandy qaqtyǵys alańyna aınaldyryp, elge oıran salmaq boldy. Beıbit ómirimizdiń tas-talqanyn shyǵarýdy josparlady. Prezıdentti bılikten ketirgisi keldi.

Shyn máninde, bul memlekettiligimizge tóngen asa qaýipti syn-qater boldy. Biraq, qastandyq jasaýshylardyń aram pıǵyly iske aspady. Men  eń qıyn sátte, qandaı jaǵdaı bolsa da, aqyryna deıin halqymmen birge bolamyn dep ashyq aıttym.

Babalarymyz  «İshten shyqqan jaý jaman» dep beker aıtpaǵan.

Tóńkeris jasaýǵa umtylǵandardyń arasynda belgili adamdar boldy.

Joǵary laýazym ıeleri memleketke satqyndyq jasady. Opasyzdardyń ishinde áskerı jáne arnaýly organdardyń basshylary da bar. Olar Kúshtik qurylymdardyń zańǵa sáıkes qımyldaýyna kedergi keltirdi. Memleket basshylyǵyna qalalardaǵy ahýal týraly  jalǵan aqparat berdi. Tipti, arnaıy úkimettik jáne basqa da baılanys arnalaryn óz baqylaýyna aldy. Bir sózben aıtsaq, olar eldi ydyratý úshin  oılaryna kelgen barlyq tásildi qoldandy. 

Sonyń saldarynan Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymynan kómek suraýǵa májbúr boldyq. Bul qadam  ishki jáne halyqaralyq normalarǵa saı júzege asyryldy. Bitimgershilik kúshteri elimizde bir de bir oq atqan joq. Strategıalyq mańyzy bar nysandardyń qaýipsizdigin ǵana  qamtamasyz etti. Buǵan  aldyn-ala jasalǵan kelisimniń nátıjesinde qol jetkizdik. Jaǵdaı turaqtanǵan soń, eki aptadan keıin olar Qazaqstannan tolyq shyǵaryldy.

Bul – kóptarapty qarýly kontıngent, onyń quramynda Qazaqstan da bar. Bitimgershilik mısıasynyń mańyzdy rólin  joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Biraq, túptep kelgende, biz  sodyrlardy  óz kúshimizben jeńdik.

Osy oraıda, bir máselege jeke toqtalǵym keledi. Satqyndardyń opasyzdyǵy quqyq qorǵaý organdarynyń bedeline nuqsan keltirmeýge tıis. Onda qyzmet etetin azamattar da – óz baýyrlarymyz. Olar elmen birge ekenin, týǵan halqy úshin qasyq qany qalǵansha kúresetinin dáleldedi. Otan aldyndaǵy antyna adal bolyp, memleketimizdi janqıarlyqpen qorǵady. Men syn saǵatta qaterge qaımyqpaı qarsy turǵan tártip saqshylaryna rızashylyq bildiremin.

Sondaı-aq, azamattarymyz  erikti túrde óz ishinen jasaq quryp, qoǵamdyq tártipti saqtaýǵa atsalysty. Jaýapty sátte birlik pen janashyrlyqtyń biregeı úlgisin kórsetken barsha azamattarǵa alǵys aıtamyn.

Osy kúnderde halqymyz kez kelgen qaýip-qaterdi jeńe alatyn birtutas el ekenin tanytty. Otanshyldyq rýhynyń arqasynda qasıetti Táýelsizdigimizdi saqtap qaldy.

Shyn máninde, qańtar oqıǵalary memlekettiligimiz úshin zor synaq boldy. Biz  jardyń shetinde turdyq. Bir qadamdy qate jasasaq nemese batyl áreket etpesek, memleketimiz qurdymǵa ketetin edi.

Kúshtik qurylymdar men olardyń sybaılastarynyń ózara ymyralasýyna qatysty is boıynsha tergeý qupıa jaǵdaıda qarqyndy júrgizilip jatyr. Aldymyzda kýágerlerden jaýap alý, saraptama jasaý jáne túrli málimetterdi zerdeleý sıaqty qyrýar jumys bar.   

Bir nárseni naqty aıta alamyn: qaskóıler muqıat oılastyrylǵan aýqymdy operasıa jasady. Olar halqymyzdyń jáne shetel qoǵamdastyǵynyń aldynda memlekettiń joǵary basshylyǵynyń abyroıyn tógip, bılikten taıdyrýdy kóksedi. Kásibı daıyndyqtan ótken sodyrlardy óz maqsatyna jetý úshin esh qymsynbastan paıdalandy. Olarǵa elimizdiń eń iri shahary – Almatyny kúl talqan etýdi, jurtty ábden úreılendirip, dúnıeden birjola túńildirýdi, eldegi ahýaldyń byt-shytyn shyǵaryp, beı-bereket qylýdy tapsyrdy.   

Sondyqtan kimniń qandaı laýazym ıelenip otyrǵanyna, qoǵamdaǵy orny qandaı ekenine qaramastan osy qaıǵyly oqıǵalarǵa kináli adamdar túgeldeı laıyqty jazasyn alatynyna ýáde beremin.  

Sol kúnderi qatań ári shuǵyl shara qabyldaýdan basqa  amal qalǵan joq. Men eń sheshýshi sátterde elim úshin qolymnan kelgenniń bárin jasadym. Bul – meniń prezıdenttik ári perzenttik boryshym.

Qurmetti depýtattar!

Halyqqa qajetti reformalardy júzege asyrý – meniń Memleket basshysy retindegi basty mindetim. Saıası jańǵyrý bolmasa, elimizdi ornyqty damytý, aýqymdy áleýmettik-ekonomıkalyq ózgeris jasaý múmkin emes. Bul – anyq nárse. Biz eki jarym jyldyń ishinde osy baǵytta naqty nátıjege qol jetkizdik.

Men osyǵan deıin saıası reformalardyń tórt toptamasyn usyndym. Sonyń aıasynda  qoǵamdy odan ári demokratıalandyrýǵa baǵyttalǵan birqatar mańyzdy bastama júzege asty.  

 Tek saıasat salasynyń ózinde onnan astam zań qabyldanǵanyna qarap, qoǵamda bolyp jatqan oń ózgeristerdiń aýqymy qandaı ekenin baǵamdaýǵa bolady. Mysaly, beıbit jınalystar týraly jańa, demokratıalyq zańdy alaıyq.

Bul qujat belsendi azamattarǵa, onyń ishinde opozısıalyq kózqarastaǵy qoǵam belsendilerine esh kedergisiz sherý ótkizýine, sol jerde oı-pikirlerin emin-erkin aıtýyna múmkindik berdi. Bul jańashyldyq elimizde jańa saıası mádenıettiń tamyr jaıýyna, qoǵamdaǵy ózara jaýapkershilik pen senimniń artýyna jol ashty.  Degenmen, jurtty arandatqysy keletin keıbir belsendiler demokratıalyq sıpattaǵy osy zańnyń ózine baǵynbaý, tipti ony buzý kerek dep sanaıdy.  

Men budan bylaı eshqandaı jumsaqtyq kórsetpeıtinimizdi málimdeımin. Basqa da zańdar sıaqty bul zańnyń talaptary da múltiksiz oryndalýǵa tıis.

Bázbireýlerdiń jaýapsyzdyǵy men beıbastaq áreketteri zańdy syılaıtyn azamattarymyz úshin tym qymbatqa tústi. Zań bárine ortaq, oǵan bıliktegi azamattar da, qoǵam belsendileri de birdeı baǵynýǵa tıis.

Saıası ózgerister azamattardyń jergilikti ózin-ózi basqarý isinen bastap, jalpyulttyq sıpattaǵy máselelerge deıin, ıaǵnı barlyq deńgeıde sheshim qabyldaýǵa daıyn ekenin kórsetti. 

Saıası transformasıa búkil salada tamyr-tanystyq pen monopolıany túbirimen joıyp, adal ári ádil «oıyn erejesin» qalyptastyrýdy kózdeıdi. Biraq, osy nıet pen jumys qarqyny jurttyń bárine birdeı unaı bermeıtini anyq. 

Bárin de barmaq basty, kóz qystymen sheship úırengen adamdar buǵan deıingi artyqshylyqtary men tabys kózderin joǵaltyp alýdan záre-quty qalmaı qorqýda. Olar bizdiń memlekettiligimizdiń tuǵyryn shaıqaltý úshin dereý iske kirisý qajet dep sheshti. Tipti, óz halqyna qarsy shyqty deýge bolady.  

Qasiretti qańtar kúnderinen keıin kóptegen adamdar «bári keri ketedi, bılik jańǵyrý qarqynyn báseńdetip, aıaǵyn ańdap basatyn bolady» dep sanady. Biraq, biz alǵan betimizden qaıtpaımyz. Kerisinshe, qoǵamnyń barlyq salasynda jasalyp jatqan júıeli ózgeristerdiń qarqynyn údete túsemiz.   

Men búgin usynyp otyrǵan bastamalar qańtar oqıǵalarynan áldeqaıda buryn muqıat oılastyrylyp, pysyqtalǵan. Ashyǵyn aıtaıyn, maǵan «asyqpaıyq, zaman jaqsarǵanǵa deıin bul jospardy qoıa turaıyq» dep aqyl qosqan sarapshylar men memlekettik qyzmetshiler de boldy. Olar qazirgi ahýaldy óz múddemizge paıdalanýǵa múmkindik týyp tursa, júıeni ózgertýdiń ne qajeti bar dedi.      

Endi bireýler geosaıası ahýal qatty shıelenisip turǵan kezde eldi «gorbachevtik qaıta qurýdaǵy» sıaqty berekesizdik jaılap, kóshe demokratıasy beleń alyp kete me degen oryndy qaýipterin aıtty. Biraq, men elimizge túbegeıli reformalar qajet ekenine bek senimdimin. Áıtpese, toqyraýǵa tap bolamyz. Biz onyń saldary memleketti qalaı kúıretetinin tarıh qoınaýyna ketkenine kóp bola qoımaǵan keńes tarıhynan jaqsy bilemiz.

Keshegi qańtar oqıǵalaryna da elimizdegi toqyraýdyń saldary belgili bir deńgeıde áser etti.  Men sońǵy eki aıdyń ishinde áleýmettik-ekonomıkalyq salada, ulttyq jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý isinde, eń aldymen, júzege asyrý qajet bolatyn mindetterdi aıqyndap berdim.

Men búgin elimizdiń saıası júıesin keshendi jańǵyrtý baǵdarlamasyn usynǵaly otyrmyn. Bul qujat, eń aldymen, qoǵamnyń qajettiligine jáne suranysyna negizdelgen.   

Parlament depýtattary, Konstıtýsıalyq keńes, Ortalyq saılaý komısıasy, Joǵarǵy Sot jáne bedeldi sarapshylardyń usynymdary  nazarǵa alyndy. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesinde osy taqyryp boıynsha pikirtalas ótti. Qujatty ázirleý kezinde  zertteýshiler men qoǵam qaıratkerleriniń, saıası partıalar men úkimettik emes uıymdardyń usynystary da muqıat zerdelendi.

Jalpy, usynylyp otyrǵan reformalardy bizdiń qoǵamdaǵy alýan túrli kózqarastardyń jıyntyq kórinisi deýge bolady. Osyǵan deıin qolǵa alynǵan ózgeristerdiń zańdy jalǵasy ispetti bul bastamalar eki ózekti mindetti sheshedi.  

Birinshiden, qoǵamdy dáıekti túrde demokratıalandyrýǵa septigin tıgizedi.

Ekinshiden, memlekettiń ornyqty ári basqarýǵa ıkemdi bolýyn qamtamasyz etedi. Bul el ishinde bolyp jatqan irgeli qoǵamdyq ózgerister men shıelenise túsken geosaıası tartys kezinde aıryqsha mańyzdy.

Qazirgi halyqaralyq ahýal qyrǵı-qabaq soǵystyń eń qıyn kezeńin eske túsiredi. Biraq, shegine jete býyrqanǵan, memleketter qatań sanksıalarmen tiresken, jer júzine qandaı kesiri tıetini beımálim bolyp turǵan búgingi jaǵdaıdy adamzat buryn-sońdy kórmegen teńdessiz qıyndyq deýge ábden bolady. Sondyqtan, biz úshin kózdegen maqsattan aýytqymaýdyń, elimizdiń tutastyǵyn, jalpyulttyq birligi men tilektestigin saqtaýdyń ómirlik mańyzy bar. 

Reforma jasap jatyrmyz degen ataq úshin ǵana reforma jasaýdyń eshkimge qajeti joq. Men muny birneshe ret aıttym. Biz bul ózgeristerdi jurtqa jaqsy kóriný úshin jasamaımyz. Qulaqqa jaǵymdy, biraq oryndalýy ekitalaı, kúmándi kórsetkishterge aldanbaımyz.

Qaǵaz betinde ǵana júzege asyrylǵan, biraq shyndyqqa esh janaspaıtyn jalǵan tabystarǵa masattanyp otyratyn zaman kelmeske ketti. Halyqqa kópirme sóz, bos ýáde emes, kózben kórip, qolmen ustaýǵa bolatyn oń ózgerister kerek.

Biz kez kelgen máseleni ashyq aıtyp, ony sheshýdiń ońtaıly joldaryn birge izdeýimiz qajet. Ekonomıkadaǵy, saıasattaǵy jasandy monopolıalardy túbirimen joıýǵa tıispiz. Onyń ornyna ashyq ári ádil báseke ornatý  óte mańyzdy. Sebebi naǵyz báseke bolǵanda ǵana halyqtyń ál-aýqaty artyp, jaǵdaıy jaqsarady.

Búkil quzyret bir qolda bolýyna negizdelgen basqarý júıesi qazir óziniń tıimdiligin joǵaltty. Bul júıe kózqarasy men ustanymy árqıly azamattyq qoǵamdy uıystyra almaıdy. Sondyqtan biz Qazaqstandy damytýdyń saıası modelin ózgertý úshin ár qadamdy muqıat oılastyra otyryp jasaýymyz kerek.    

Men bul jerde, eń aldymen, basqarýdyń sýperprezıdenttik úlgisinen myqty Parlamenti bar prezıdenttik respýblıkaǵa birjola kóshý týraly aıtyp otyrmyn. Mundaı júıe bılik ınstıtýttarynyń tepe-teńdigi ońtaıly bolýyn qamtamasyz etip, elimizdi ornyqty damytýǵa septigin tıgizedi.  

Aldymyzda Parlamenttiń rólin kúsheıtý mindeti tur. Bul «halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn tabysty júzege asyrýǵa jol ashady. Biz bolashaqta qandaı el bolatynymyzdy naqty bilemiz. Jańa Qazaqstandy azamattyq qoǵamy qalyptasqan tıimdi memleketke aınaldyramyz. Osyǵan oraı «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdatyn basshylyqqa alamyz.    Búgin men osy strategıalyq maqsatymyzǵa jetýge múmkindik beretin birqatar bastamalardy usynamyn.   

BİRİNSHİ. Prezıdenttiń ókilettigi týraly

Men buǵan deıin aıtqanymdaı, Qazaqstanda sýperprezıdenttik basqarý úlgisi qalyptasty. Damýdyń bastapqy kezeńinde memleketimizge mundaı úlgi qajet boldy. Biraq, biz bir orynda turǵan joqpyz. Qoǵam da, elimiz de ózgerýde. Saıası júıemiz jańa jaǵdaılarǵa beıimdelýge tıis.

Qazir bizde barlyǵy Prezıdentke kelip tireledi. Bul – durys emes. Birtindep budan bas tartýymyz qajet.

Men úshin memlekettiń uzaqmerzimdi múddesi bıliktiń qosymsha múmkindikterine jáne ýaqytsha yqpalyna qaraǵanda áldeqaıda mańyzdyraq.  Sol sebepti men Amanat partıasynyń qańtar aıyndaǵy sezinde uıymnyń tóraǵalyǵynan bıyl bas tartatynymdy málimdedim.  

Partıanyń memlekettik apparatqa kirigýine múldem jol bermegen jón.  Saıasattaǵy monopolıa túrli áleýmettik keseldi týyndatatyny jáne memleketti daǵdarysqa ushyratatyny anyq. Saıası ústemdikke barynsha shekteý qoıý qajet. 

Prezıdent óziniń ókilettigin atqarý kezeńinde partıaǵa músheligin toqtata turýǵa mindetti ekenin zań júzinde resimdeýdi usynamyn. Bul norma saıası básekeni arttyryp, barlyq partıanyń damýyna birdeı jaǵdaı jasaıdy. Osylaısha, biz elimizdiń bolashaqtaǵy kóshbasshylaryn negizgi saıası ınstıtýttardy ózine baǵyndyryp alýǵa qumar bolýdan saqtaımyz. 

Dál sol sıaqty, Ortalyq saılaý komısıasynyń, Esep komıteti men Konstıtýsıalyq keńestiń tóraǵalary jáne músheleri mindetti túrde partıadan shyǵýy kerek degen normany da  zańnamaǵa engizgen jón.

Barlyq ókilettikti bir qolǵa shoǵyrlandyrǵan ortalyqtaǵy jaǵdaı aımaqtarda da qaıtalanatynyn kórip otyrmyz. Sol sebepti ákimder men olardyń orynbasarlaryna partıa fılıaldarynda da laýazym ıelenýge zań júzinde tyıym salý kerek. Mundaı sheshimder kóppolústi partıalyq júıe qalyptastyrýǵa múmkindik beredi.

Saıası jáne ekonomıkalyq qyzmettiń monopolıalanýy qańtar oqıǵalarynyń týyndaýyna basty sebep bolǵany búginde búkil qoǵamǵa málim. 

Biz «qasiretti qańtardan» mynadaı mańyzdy sabaq aldyq: memlekettegi eń joǵary laýazymdy tulǵanyń qolynda barlyq ókilettiktiń shoǵyrlanýy oǵan jaqyn tulǵalar men qarjylyq-olıgarhıalyq toptardyń yqpalyn orynsyz kúsheıtedi. Sosyn olar memleketti jeke menshigi sıaqty kóre bastaıdy. 

Qaı elde bolsa da tamyr-tanystyq kadr irikteý isin burmalap, sybaılas jemqorlyqtyń tamyr jaıýyna ákep soqtyrady. Tamyr-tanystyq pen rýshyldyq qurdymǵa bastaıtynyn naqty uǵyný qajet.

Mundaı qarym-qatynas shaǵyn ǵana toptyń shalqyp ómir súrýine jol ashady. Al, ózgelerdi ómiriniń eshqandaı bolashaǵy joq ekenine birjola moıynsunyp, tek ólmestiń kúnin kórý úshin arpalysýǵa májbúrleıdi.  

Barlyq azamattarǵa birdeı múmkindik beriletinine Memleket basshysy myzǵymas kepil bolýǵa tıis. Sondyqtan Prezıdenttiń jaqyn týystaryna saıası memlekettik qyzmetshi bolýǵa jáne kvazımemlekettik sektorda basshylyq laýazymdardy ıelenýge zań júzinde tyıym salynady. Mundaı normany Konstıtýsıaǵa engizsek te artyq bolmaıdy dep sanaımyn.

Prezıdenttiń ókilettigi neǵurlym kóp bolsa, ol soǵurlym sheksiz bıliktiń ıesine aınalady.

Memleket basshysy oblys, respýblıkalyq mańyzy bar qala ákimderi shyǵarǵan aktilerdi joıýǵa nemese ondaı qujattardyń qoldanylýyn toqtata turýǵa quqyly. Bul norma «qoldan basqarýdyń» orynsyz tájirıbesiniń ornyǵýyna ákep soqtyrady jáne jergilikti atqarýshy organdardyń derbestigin álsiretedi.   

Onyń ústine qazir Prezıdenttiń aýdan, tipti aýyl ákimderin laýazymynan bosatýǵa quqyǵy bar. Mundaı zań normalaryn joıý kerek.

Prezıdentti tym kóp ókilettiginen aıyrý elimizdegi saıası jańǵyrý úderisiniń tek ilgeri basýyn qamtamasyz etedi. Usynylyp otyrǵan bastamalar «oıyn erejesin» túbegeıli ózgertip, qoǵamdy odan ári demokratıalandyrý úshin berik negiz qalyptastyrady.  

EKİNSHİ. Ókildi bılik tarmaǵyn qaıta qurý

Biz Prezıdenttiń ókilettigin birtindep qysqarta otyryp, Parlamenttiń rólin aıtarlyqtaı arttyrýymyz kerek. Sol arqyly memleketimizdiń ınstıtýsıonaldyq tuǵyryn nyǵaıtamyz. Shyn máninde, elimizde ókildi bılik tarmaǵy myqty bolýy qajet.

Halyqtyń senim mandatyna ıe bolǵan depýtattarǵa joǵary jaýapkershilik júkteledi. Olar memleketimizdi órkendetý isine  belsene atsalysýǵa tıis. Eń aldymen, Senatty jasaqtaý tártibin jáne onyń birqatar fýnksıasyn qaıta qaraǵan jón. 

Qazirgi tańda Joǵarǵy palata 49 depýtattan turady. Iaǵnı, ár óńirden eki senator saılanady jáne 15 senatordy Prezıdent taǵaıyndaıdy.  Mundaı qurylym aımaqtardyń ereksheligin eskerýge jáne zań shyǵarý úderisine Memleket basshysynyń tikeleı yqpal etýine múmkindik berip keldi. Óz ýaqytynda bul barynsha ozyq ári tıimdi tájirıbe boldy. Biraq biz alǵa qaraı qadam basýymyz kerek.

Prezıdenttiń Senattaǵy kvotasyn baqylaýdyń quraly emes, Parlamentte ókilderi az áleýmettik toptardyń úni men oı-pikirin eskerý tetigi retinde qarastyrǵan jón. Osy oraıda men Prezıdenttiń Senattaǵy kvotasyn 15-ten 10 depýtatqa deıin azaıtý týraly sheshim qabyldadym. Onyń beseýin Qazaqstan halqy Assambleıasy qazirgideı saılamaıdy, tek usynatyn bolady.

Parlamenttiń tómengi palatasynda elimizdegi túrli saıası kózqarastar kórinis tabýǵa tıis. Eshkimge jasandy artyqshylyq berilmeýi kerek. Osylaısha, biz Qazaqstan halqy Assambleıasynyń Májilistegi kvotasyn joıamyz. Meniń oıymsha, bul – saıası jaǵynan da, zańdyq turǵydan da durys qadam. Bul kvota Senatqa aýysady jáne 9-dan 5 depýtatqa deıin kemıdi. Sonyń nátıjesinde Májilistegi depýtattardyń jalpy sany azaıady. «Az bolsa da, saz bolǵany» jaqsy. Mundaı ózgeris túrli etnostyq toptarǵa mandat berip, olardyń úni joǵarǵy palatada estilýine múmkindik jasaıdy. Jalpy, Senattyń joǵarǵy palata retinde jumys isteýin durys ári oryndy dep sanaımyn.

Álemde qurylymy ýnıtarly jáne Qazaqstanǵa qaraǵanda halqy az memleketter jetkilikti. Soǵan qaramastan, bul elder qos palataly parlament jasaqtaǵan. Mysaldy alystan izdeýdiń qajeti joq, Eýropada da osyndaı tájirıbe bar.

Al, bizdiń Senat ár óńirimizdiń múddesin qorǵaıtyn palataǵa aınalýǵa tıis. Soǵan sáıkes onyń ókilettigin reformalaý qajet. Konstıtýsıaǵa sáıkes, Senattyń Májilis maquldaǵan zań jobalaryn qabyldaýǵa nemese qabyldamaýǵa quqyǵy bar. Iaǵnı, Májilis is júzinde joǵarǵy palatanyń qarsylyǵyn eńsere almaıdy. Neǵurlym tepe-teń parlamenttik júıe qalyptastyrý úshin bul tájirıbeni qaıta qaraǵan jón.    

Osy oraıda, Senatqa Májilis qabyldaǵan zańdardy tek maquldaý nemese maquldamaý quqyǵyn beretin norma engizgen durys dep sanaımyn.  Soǵan sáıkes, zań qabyldaý quqyǵy Májiliske ǵana tıesili bolady.

Al, Senattyń ókilettigin Konstıtýsıalyq keńes pen Joǵary sot keńesiniń tóraǵasy laýazymyna usynylatyn kandıdattarǵa kelisim berý quqyǵymen tolyqtyrǵan jón. Bul ózgeris saıası júıedegi tepe-teńdik jáne tejemelik mehanızmderin eleýli túrde nyǵaıta túsedi, zań shyǵarý úderisin edáýir jeńildetedi. Sonymen qatar, tómengi palatanyń quzyretin keńeıtý qajet.

Elimizde kóptegen aýqymdy jobalar, baǵdarlamalar bar. Biraq, túrli sebepterge baılanysty olardy júzege asyrý barysy kóńil kónshitpeıdi. Sondyqtan Parlament  respýblıkalyq búdjettiń sapaly oryndalýyna baqylaýdy kúsheıtýi qajet.       

Osy oraıda Esep komıtetiniń ornyna  Joǵary aýdıtorlyq palata qurýdy usynamyn. Onyń tóraǵasy Májilis depýtattary aldynda jylyna eki ret esep berýge tıis. Osylaısha, Májilistiń mártebesi arta túsedi.

Azamattardyń ókildi bılikke degen senimin nyǵaıtý úshin máslıhattarǵa basa mán bergen jón. Myqty máslıhattar ózekti máselelerdiń sheshimin tabýǵa jáne aımaqtardaǵy turmys sapasyn jaqsartýǵa áser ete alady. Olardyń rólin arttyryp, derbestigin qamtamasyz etý úshin Máslıhat tóraǵasy laýazymyn engizgen jón.  

Sondaı-aq, máslıhattardyń yqpalyn barynsha kúsheıtý úshin oblys ákimderin taǵaıyndaý tártibin ózgertý qajet dep sanaımyn. Qazir máslıhat depýtattary Memleket basshysy usynatyn bir ǵana kandıdatýraǵa kelisim beredi nemese kelisim bermeıdi. Osy rette, zańnamaǵa Prezıdenttiń oblys jáne respýblıkalyq mańyzy bar qala ákimi laýazymyna kem degende eki kandıdatýrany balamaly negizde usyný quqyǵyn retteıtin túzetýler engizý qajet. Osylaısha, Prezıdent oblys jáne respýblıkalyq mańyzy bar qala ákimderin máslıhattarda qaraý nátıjesin eskerip taǵaıyndaıdy. Bul – óńir basshylary janama saılaý arqyly qyzmetke keledi degen sóz. Biraq, Memleket basshysynyń aımaq basshylaryn máslıhattardyń kelisiminsiz ornynan bosatý quqyǵy saqtalady. Ókildi bılik tarmaǵyn ózgertý jónindegi bul jańashyldyqtardyń bári kúshti parlamenttik mádenıeti jáne yqpaldy halyq qalaýlylary bar Jańa Qazaqstandy qurýǵa baǵyttalǵan.

ÚSHİNSHİ. Saılaý júıesin jetildirý

Saıası jańǵyrýdyń basty maqsaty – azamattardyń memleketti basqarý isindegi rólin arttyrý. Bul jumysty saılaý úderisi arqyly da júzege asyramyz. Biz osydan 15 jyl buryn  konstıtýsıalyq reforma aıasynda Májilis depýtattaryn proporsıonaldy tásilmen saılaýǵa kóshtik. Al 2018 jyldan bastap máslıhat depýtattaryn da osy úlgimen saılaıtyn boldyq. Bul qadamdar elimizdegi partıalyq júıeni damytýǵa tyń serpin berdi. Alaıda, onyń jaǵymsyz tustary da baıqaldy.

Partıada joq azamattar Májiliske ǵana emes, jergilikti ókildi organdarǵa da  saılana almaıtyn boldy. Muny ashyq moıyndaýymyz kerek. Sonyń saldarynan halyqtyń saılaý naýqanyna qyzyǵýshylyǵy kúrt tómendedi. Saılaýdy kerek qylmaıtyn adamdardyń qatary kóbeıdi. Olar ózderiniń daýysy mańyzdy ekenine, el ómirin jaqsartýǵa yqpal ete alatynyna senbeıtin boldy. Ashyǵyn aıtsaq, qazir  jurt depýtattardy asa tanı bermeıdi. Osyndaı jaǵymsyz jaıttardy eskere otyryp, men aralas saılaý júıesine kóshýdi usynamyn. Sol kezde  barlyq azamattardyń quqyǵy tolyq eskeriledi.       

Proporsıonaldy-majorıtarly úlgide  saılaýshylardyń múddesi ulttyq jáne óńirlik deńgeıde tolyq kórinis tabady. Májilistiń depýtattyq korpýsynyń 70 paıyzy proporsıonaldyq, 30 paıyzy majorıtarlyq tásilmen jasaqtalatyn bolady.

Sonymen birge aralas saılaý úlgisi oblystar men respýblıkalyq mańyzy bar qalalardaǵy máslıhattar saılaýyna da engiziledi. Saılaýdyń osy tásiline oralý biz úshin óte mańyzdy. Bul qadam – partıalardyń Májilis pen máslıhatqa ótý shegin tómendetý úshin osyǵan deıin qabyldanǵan sheshimniń zańdy jalǵasy.  

Budan bylaı majorıtarlyq júıe boıynsha árbir aımaq Parlamenttiń tómengi palatasyna óziniń keminde bir depýtatyn saılaı alady. Jańa úlgi kózqarasy ártúrli azamattardyń Májiliske kelýine múmkindik beredi.

Sondaı-aq, aýdandar men qalalardaǵy saılaýdy tolyǵymen majorıtarlyq júıege kóshirýdi usynamyn. Bul júıe jergilikti jerde básekeli saıası orta qalyptastyrady. Oǵan qosa, eldiń aldynda bedeli bar jańa tulǵalardyń saıasatqa kelýine jol ashady.    

Imperatıvti mandatqa kóshý de  depýtattardyń saılaýshylarmen ózara baılanysyn nyǵaıta túsedi. Bir sózben aıtqanda, endi saılaý aldynda bergen ýádesin oryndamaǵan depýtatty keri qaıtarýǵa bolady. Bul – halyq qalaýlylaryna yqpal etýdiń  taǵy bir joly. Osy ustanym demokratıa dástúrlerin edáýir nyǵaıtady. Ózara jaýapkershilik pen senimge negizdelgen jańa saıası mádenıetti qalyptastyrady.

Proporsıonaldy jáne majorıtarly júıe qatar qoldanylsa, saıası partıalardyń róli saqtalady. Olar elimizdegi azamattyq qoǵamnyń basty ınstıtýttarynyń biri retinde qala beredi. Sonymen birge bul júıe saılaýdy ádil ótkizýge jáne memleketti tıimdi basqarýǵa múmkindik beredi.  

Aralas saılaý úlgisi azamattardyń saıası belsendiligin arttyryp, elimizdi jańǵyrtý úderisine jumyldyra túsedi dep senemin. 

TÓRTİNSHİ. Partıalyq júıeni damytý múmkindikterin keńeıtý

Jańa Qazaqstandy qurý isi adal ári erkin saıası báseke bolýyn qamtamasyz etýden bastaý alady. Osyǵan baılanysty, biz partıalardy ınstıtýsıonaldyq jáne uıymdastyrýshylyq jaǵynan damytýǵa barynsha qolaıly jaǵdaı jasaýymyz kerek.    

Partıalardy tirkeý resimi edáýir jeńildeıdi. Tirkeý shegin 4 esege – 20 myńnan 5 myń adamǵa azaıtqan jón. Óńirlerdegi ókilder sany 600-den 200 adamǵa tómendetiledi. Partıa qurý úshin azamattardyń bastamashyl tobynyń eń tómengi sany úshten birge, ıaǵnı 1000-nan 700 adamǵa azaıady. Sondaı-aq, quryltaı sezin ótkizýge jáne fılıaldardy qurýǵa beriletin ýaqyt kóbeıedi. Bul máselelerdi lıberaldandyrý elimizdegi saıası keńistikti damytý úderisin edáýir jandandyrady. Óz saılaýshylarynyń qordalanǵan problemalaryn saýatty jetkizip, tıimdi sheshýge qabiletti jańa partıalar paıda bolady.

BESİNSHİ. Saılaý úderisin jańǵyrtý

Halyqaralyq tájirıbede saılaýdy uıymdastyrý júıesi udaıy ózgerip otyratyny belgili, ıaǵnı ádil jáne ashyq saılaý ótkizý úshin  tıimdi sheshim izdeýdiń mańyzy zor. Sońǵy jyldarda bul úderiske aqparattyq jáne tehnologıalyq faktorlarmen birge, koronavırýs indeti de áser etýde.   

Kóptegen elder  daýys berýdiń balamaly túrlerin paıdalanyp jatyr. Iaǵnı, elektrondy, merziminen buryn, qashyqtan, kópkúndik daýys berý tásilderi keńinen qoldanyla bastady. Sondyqtan álemdegi úzdik tájirıbelerdi zerttep, qajet bolsa, ony birtindep engizgen jón. 

Baılanys tehnologıalary qarqyndy damyp jatqan qazirgi zamanda kandıdattar men partıalardyń áleýmettik jelidegi belsendiliginiń mańyzy zor. Biraq, áleýmettik jelidegi úgit-nasıhat qoldanystaǵy zańnama arqyly rettelmegen. Soǵan qaramastan saılaý naýqany kezinde onda úgit-nasıhat jumystary báribir júrgiziledi. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin tıisti reglament pen erejeni bekite otyryp, áleýmettik jelide úgit-nasıhat júrgizýge zań boıynsha ruqsat berýdi usynamyn.

Sondaı-aq, baıqaýshylardyń qyzmetin zańmen retteý kerek. Bul ınstıtýt ta ashyq saılaý júıesiniń ajyramas bóligi sanalady.  

Demokratıa tarıhy degenimiz – eń aldymen, saılaý rásimderin jetildirý tarıhy. Sondaı-aq saılaý zańnamalarynyń saqtalýyn baqylaý tarıhy deýge bolady. Osy oraıda, men baıqaýshylardyń quqyqtary men jaýapkershiligi naqty belgilenýge tıis dep sanaımyn. 

Saılaýdy uıymdastyrý jáne ótkizý kezinde aýmaqtyq saılaý komısıalary da  mańyzdy ról atqarady. Byltyr aýyl ákimderin tikeleı saılaý júıesi engizilgeni  belgili. Osyǵan baılanysty saılaý naýqany  búkil elimiz boıynsha úzdiksiz úderiske aınaldy.

Endi aýmaqtyq saılaý komısıalarynyń jumys tásilin  qaıta qaraǵan jón. Olar bul ispen kásibı túrde aınalysýy qajet. Biz  bir azamattyń eki ret daýys berýin boldyrmaýǵa tıispiz. Sondaı-aq azamattarymyz kez-kelgen ýchaskede daýys bere alýy kerek. Sol úshin saılaýshylardyń biryńǵaı elektrondy bazasyn qurý múmkindigin qarastyrý qajet. Jekelegen tulǵalardyń saılaý  barysyna yqpal etýine jol bermeý úshin saılaý qoryna salynatyn qarjynyń joǵarǵy shegin naqtylaý kerek. Konstıtýsıa jáne halyqaralyq quqyq boıynsha Qazaqstandaǵy kez-kelgen saılaý – bizdiń eshkim aralasýǵa qaqy joq ishki isimiz. Biraq, bul norma saılaý nátıjesine shetelden yqpal etýge áreket jasaý yqtımaldyǵyn joqqa shyǵarmaıdy.

Qazir álemde túrli gıbrıdti qaýipter, onyń ishinde saılaý tehnologıalaryn qoldaný arqyly jasalatyn qaterler kóbeıip keledi. Osy jáne basqa da jaıttardy eskere otyryp, elimizde ótetin saılaýlarǵa shetelderdiń qandaı da bir aralasýyna jol bermeý úshin zańnamalyq deńgeıde naqty sharalar qabyldaýǵa tıispiz. Sol úshin, eń aldymen, kandıdattardan bastap baıqaýshylar men BAQ-qa deıin, saılaý naýqanyna qatysýshylardyń báriniń qarjylyq qyzmeti barynsha ashyq bolýyn qamtamasyz etýimiz kerek.

ALTYNSHY. Quqyq qorǵaý ınstıtýttaryn kúsheıtý

Konstıtýsıanyń eń joǵary zańdyq kúshi bar. Ata zańymyz – elimizdiń búkil quqyqtyq júıesiniń tiregi. Alaıda, belgili bir zań aktisi nemese sheshim oǵan saı kele me degen suraqqa naqty jaýap berý qıyndyq týdyratyn kezder bolady.

Qazaqstandaǵy túrli quqyq normalaryn  Konstıtýsıalyq keńes túsindiredi. Biraq, azamattar osyndaı túsinikteme alý úshin bul organǵa tikeleı júgine almaıdy. 

Kóptegen memlekette Konstıtýsıalyq sot ınstıtýty bar. Oǵan kez-kelgen adam  óziniń saýalyn joldaı alady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda  mundaı organ  Qazaqstanda bolǵan. Sarapshylar Ata zań erejeleriniń múltiksiz saqtalýyn osy mekeme  tıimdi qamtamasyz etedi dep sanaıdy. Sony eskere otyryp, men elimizde Konstıtýsıalyq sot qurýdy usynamyn.

Bas prokýror men Adam quqyǵy jónindegi ýákilge de Konstıtýsıalyq sotqa júginý múmkindigin bergen jón. Bul bastamalar ádil ári quqyqtyq memleket qurý jolyndaǵy mańyzdy qadam bolady dep senemin. Sondaı-aq, ınstıtýsıonaldyq turǵydan tepe-teńdikti saqtaýǵa yqpal etedi. Oǵan qosa azamattarymyzdyń konstıtýsıalyq quqyǵynyń qorǵalýyn jaqsarta túsedi.

Azamattardyń irgeli quqyqtaryn qorǵaý máselesine meniń aıryqsha mán beretinimdi barshańyz bilesizder. Elimiz 2020 jyly ólim jazasyna tyıym salýdy kózdeıtin Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly ekinshi fakúltatıvtik hattamaǵa qosyldy. Al,  byltyr men bul salany uzaq merzimde jáne keshendi túrde damytýǵa baǵyttalǵan Adam quqyqtary salasyndaǵy odan ári sharalary týraly Jarlyqqa qol qoıdym. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń qatysýymen budan basqa da birqatar zamanaýı bastamalar júzege asyryldy.

Degenmen, quqyq qorǵaý máseleleri únemi jetildirip otyrýdy qajet etedi. Sondyqtan ólim jazasyna tyıym salý týraly sheshimdi birjola bekitý úshin Konstıtýsıaǵa tıisti ózgeris engizý qajet dep sanaımyn.

Azaptaýǵa baılanysty qylmystardy tergeý isinde júıeli ustanym bolýy mańyzdy. Qazirgi tańda osy máselege jaýapty naqty bir organ joq. Mundaı jaǵdaı belgili bir táýekelder týyndatýy múmkin. Sondyqtan bul quzyretti Bas prokýratýraǵa berýdi usynamyn.

Osyndaı ustanym tergeýdiń obektıvti jáne beıtarap júrgizilýin qamtamasyz etip, quqyq qorǵaý salasyndaǵy bassyzdyqty jazasyz qaldyrmaý qaǵıdatyn bekite túsedi.  

Sonymen birge qoǵamdaǵy zorlyq-zombylyq deńgeıin tómendetý úshin júıeli sharalar qabyldaý kerek. Bul rette, otbasylyq-turmystyq qatynastar salasyndaǵy quqyq buzýshylyqtarǵa tıimdi qarsy turý mańyzdy ról atqarady.

Búginde azamattar men qoǵam belsendileri áıelderge jáne balalarǵa zorlyq-zombylyq kórsetkenderdiń jazasyn qataıtý qajettigin jıi aıtyp júr. Men buǵan deıin mundaı quqyq buzýshylyqtardy qylmys sanatyna jatqyzýdyń oryndy, ıa orynsyzdyǵyn anyqtaý týraly nusqaý bergenmin. Bas prokýratýraǵa bul máseleni jan-jaqty zerdelep, birjola sheshýdi tapsyramyn. 

Men Prokýratýra jáne Adam quqyǵy jónindegi ýákil týraly konstıtýsıalyq zańdar qabyldaý qajet dep sanaımyn. Bul qujattar  zań tártibin kúsheıtý jáne quqyq qorǵaý qyzmetin udaıy jetildirý úshin qajet. 

Barlyq deńgeıdegi sottar, shyn máninde, táýelsiz, ashyq jáne kásibı bolmasa, zań ústemdigin qamtamasyz etý múmkin emes. Memleket osyǵan oraı aýqymdy jumys júrgizýde.

Kadr irikteýdiń jańa júıesi engizilip, sot úderisi men rásimderiniń ashyqtyǵy birtindep arta túsýde. Bul rette, Joǵary sot keńesi  mańyzdy ról atqarady. Osy qurylym Prezıdenttiń sottardy jasaqtaý jónindegi konstıtýsıalyq ókilettigin qamtamasyz etedi. Sondaı-aq, sýdıalardyń táýelsizdigine jáne olarǵa eshkimniń qol suqpaýyna kepildik beredi. 

Keńestiń qyzmeti qoǵam úshin tolyq ashyq bolýy óte mańyzdy. Buǵan Joǵary sot keńesiniń konkýrstyq rásimderinen onlaın translásıa jasaý arqyly qol jetkizýge bolady. Sonymen qatar mundaı konkýrstardyń qorytyndylaryn naqty dálelmen túsindirip, jarıalap otyrǵan jón.

Alqabıler sot tóreligin júzege asyrýǵa qoǵam ókilderiniń keńinen qatysýyna jol ashady. Qazaqstanda alqabıler tek asa aýyr qylmystar boıynsha úkim shyǵara alady. Biz bul salany odan ári damytyp, alqabılerdiń qaraýyna beriletin isterdiń  sanatyn keńeıtemiz. Bul jańashyldyq sot júıesin demokratıalandyrýǵa jáne oǵan qoǵamnyń senimin arttyrýǵa múmkindik beredi. 

JETİNSHİ. Buqaralyq aqparat quraldarynyń básekege qabiletin arttyrý jáne azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń rólin nyǵaıtý

Buqaralyq aqparat quraldary  básekege qabiletti jáne erkin bolýy kerek. Bul qaǵıdat qazir kez-kelgen órkenıetti el úshin  aıryqsha mańyzdy. Otandyq aqparat quraldarynyń Qazaqstanda, óńirde jáne álemde bolyp jatqan úderister týraly óz kózqarasy bolýǵa tıis.   

Elimizdiń aqparattyq qaýipsizdigi, tipti ıdeologıalyq derbestigi osyǵan tikeleı baılanysty.

Memleket ashyq aqparattyq keńistik pen suranysqa ıe ári pármendi aqparat quraldaryn qurýǵa aıryqsha nazar aýdarady. Buqaralyq aqparat quraldary bılik pen halyqtyń arasyndaǵy tıimdi baılanys arnasy bola otyryp, eldegi qordalanǵan máselelerdi kótere alady jáne kóterýge mindetti. Biraq, muny joǵary azamattyq jaýapkershilikpen jasaý kerek. 

Bizdiń qoǵamymyzdy ydyratý úshin syrttan beriletin tapsyrystarmen jumys isteýge nemese kóleńkeli qalamaqy úshin saıası klandardyń astyrtyn tartysyna qatysýǵa bolmaıdy.

Jýrnalıser óz eline jáne azamattaryna shynaıy janashyr bolýǵa tıis. Buqaralyq aqparat quraldary bekerden beker «tórtinshi bılik» atanbasa kerek. Sol sebepti sizder jurttyń sanasy men sezimine yqpal etý máselesine muqıat qaraǵandaryńyz jón. Men muny jýrnalıser qaýymyna arnaıy aıtyp otyrmyn.

Táýelsiz ári jaýapkershiligi joǵary buqaralyq aqparat quraldary bolmasa, qoǵamdy odan ári demokratıalandyrý múmkin emes ekenine senimdimin. Sondyqtan memlekettiń múddesin, qoǵamnyń suranysyn jáne medıasalanyń damý úrdisin eskere otyryp, BAQ týraly zańdy qaıta qaraý kerek.

Qoǵamdyq uıymdardyń qyzmeti elimizdi ornyqty jáne jan-jaqty damytýdyń taǵy bir mańyzdy faktory sanalady. Úkimettik emes uıymdar mańyzdy áleýmettik máselelerdi udaıy kóterip, olardy keshendi túrde sheshýge septigin tıgizip keledi.

Qazir Qazaqstannyń aldynda turǵan mindetter memleket pen úkimettik emes uıymdardyń tyǵyz yntymaqtastyqta jumys júrgizýin, azamattyq qoǵam ınstıtýttaryn júıeli túrde jańǵyrtýdy talap etedi.

Reformalardy ázirleý jáne ony júzege asyrý isine qoǵamdyq uıymdar men belsendi azamattardy barynsha tartý qajet. Sol úshin, eń aldymen, ulttyq jobalar men strategıalyq qujattardyń bári ashyq talqylanýyn qamtamasyz etý kerek. Bul másele boıynsha jasandy pikirtalas ótkizip, kózboıaýshylyq jasaýǵa bolmaıdy.  

Biz  elimizde azamattyq belsendilikti jandandyrýymyz kerek. Memleket pen qoǵamnyń  sanaly ári syndarly seriktestigine jol ashýymyz qajet. Sol sebepti ortalyq jáne jergilikti organdardyń, kvazımemlekettik sektordyń janyndaǵy qoǵamdyq keńesterdi damytyp jatyrmyz. Men birneshe ret olardyń qyzmetine qatysty  syn aıtqan bolatynmyn.

Degenmen, bul keńesterdiń orasan zor ınstıtýsıonaldyq áleýeti bar. Sony tolyǵymen júzege asyrý kerek.        

Bıyl  meniń bastamam boıynsha osy keńesterdiń quramy jáne jumys jospary túbegeıli jańaratyn bolady. «Keńesip pishken ton kelte bolmas» degen naqyl sóz bar. Babalarymyz  el taǵdyryn aıqyndaıtyn tarıhı sheshimderdi  búkil halyq bolyp aqyldasyp, birge qabyldaǵan.    

Ulytaýda, Ordabasy men Kúltóbede ótken uly basqosýlar – sonyń aıqyn dáleli. Keleli jıynda aıtylǵan kesimdi sózge alty Alashtyń balasy túgel toqtaǵan. Biz  birliktiń bastaýy bolǵan osy dala demokratıasynyń dástúrin jańǵyrtýymyz kerek.

Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi óz mindetin tabysty atqardy. Endi onyń ornyna quramy jaǵynan aýqymdy Ulttyq quryltaı qurýdy usynamyn. Jańa qurylym Ulttyq keńestiń qyzmetin  jalpyhalyqtyq deńgeıde jalǵastyrady.

Quryltaı qoǵamdyq dıalogtyń birtutas ınstıtýsıonaldyq modelin qalyptastyrýǵa tıis. Sóıtip, bılik pen halyqtyń arasyndaǵy dánekerge aınalatyn bolady. Qazirgi Qoǵamdyq keńesterdiń bárin óz aınalasyna toptastyrady.

Ulttyq quryltaıdyń quramynda  elimizdegi barlyq aımaqtyń ókilderi bolady. Sondaı-aq, oǵan  Parlamenttiń birqatar depýtaty, Qazaqstan halqy Assambleıasy men Azamattyq alánstyń, qoǵamdyq keńester men uıymdardyń músheleri, bedeldi qoǵam qaıratkerleri, óndiris jáne aýyl sharýashylyǵy jumysshylary, bıznes ókilderi jáne taǵy basqa azamattar kiredi. Osylaısha, san túrli qoǵamdyq pikir ıelerin túgel qamtıtyn  ókildi qurylym qalyptasady. Ulttyq quryltaı músheleri mańyzdy máselelerdi talqylaý úshin turaqty túrde bas qosyp otyrady.

SEGİZİNSHİ. Elimizdiń ákimshilik-aýmaqtyq qurylymyn jetildirý

Saılaý júıesine, Parlamentti jasaqtaý tártibine ózgeris engizgen kezde eldiń ákimshilik-aýmaqtyq qurylymyn eskerý kerek. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda  birneshe oblys biriktirildi. Onyń  sol kezdegi saıası jáne ekonomıkalyq ahýaldan týyndaǵan ózindik sebepteri boldy.

Qazir  Qazaqstan damýdyń kelesi kezeńine qadam basty. Áleýmettik-ekonomıkalyq jáne demografıalyq ahýal  múlde basqa.

Búgingi syn-qaterler de, mindetter de  bólek.

Memleketimizdiń órkendeýi  aımaqtardyń qýatty bolýyna  tikeleı baılanysty. Men  bul máselege  2019 jylǵy Joldaýymda  keńirek toqtaldym.

«Qýatty óńirler – qýatty el» degen ustanym  árdaıym  ózekti. Osy oraıda, elimizdegi ákimshilik-aýmaqtyq qurylymnyń ońtaıly bolýy  óte mańyzdy. Buǵan deıin Shymkent  respýblıkalyq mańyzy bar qalaǵa aınaldy. Oblys ortalyǵy  Túrkistan qalasyna kóshirildi.

Sonymen birge Ońtústik Qazaqstan oblysy Túrkistan oblysy dep ataldy. Bul qaı jaǵynan alsaq ta durys qadam boldy. Ony  halyq  óte jyly qabyldady. Men  «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalamda osy úrdis jalǵasatynyn aıtqan edim.

Sodan beri  azamattarymyzdan kóptegen usynystar kelip tústi.  Meniń tapsyrmam boıynsha onyń bári muqıat zerdelendi. Halyqtyń qalaýyn eskerip, men  búgin  birqatar bastama kótergeli otyrmyn. 

Eń aldymen, Semeı aımaǵynda Abaı oblysyn qurýdy usynamyn. 

Semeı qalasy jańa oblystyń ortalyǵy bolady. Osy máseleni  aımaq turǵyndary kópten beri aıtyp júrgenin bilemin. Qazir ol jaqta sheshimin tappaǵan túıtkilder az emes. Mysaly, aımaqtyń ishki ınfraqurylymy ábden tozǵan. Kezinde  Alash arystarynyń basyn qosqan Semeı qalasynyń jaǵdaıy da máz emes. Biz tarıhı ádildikti ornatyp, ulylarymyz dúnıege kelgen kıeli ólkeni  qaıta jańǵyrtýǵa tıispiz. 

Taǵy bir másele. Burynǵy Jezqazǵan oblysynyń aýmaǵynda  Ulytaý oblysyn qurý qajet. Jezqazǵan qalasy qaıtadan oblys ortalyǵy bolady. Bul aımaqta derbes oblys qurý – ekonomıkalyq qana emes, rýhanı jaǵynan da mańyzdy sheshim.

Keń baıtaq qazaq jeriniń dál júreginde ornalasqan Ulytaýdyń  tól tarıhymyzdaǵy orny erekshe. El taǵdyry sheshilgen uly jıyndar  osynda ótken. Saryarqanyń tórinde ornalasqan bul aımaqtyń týrısik áleýeti óte zor. Onyń óndiristik qýatyn, logıstıkalyq múmkindigin utymdy paıdalaný kerek. Bir sózben aıtqanda, biz  Ulytaý aımaǵynyń damýyna jol ashamyz.

Úshinshi másele. Almaty aglomerasıasyna qatysty túıtkilder kóp. Oblys turǵyndary negizinen qala tóńiregine shoǵyrlanǵan. Uzynaǵashtaǵy nemese Talǵardaǵy máseleni sonaý Taldyqorǵanda otyryp sheshý  ońaı emes. Oblys ortalyǵyna barý úshin  halyqtyń alysqa sabylýyna týra keledi. Osy jáne basqa da jaıttardy eskere otyryp, Almaty oblysyn  ekige bólýdi usynamyn.

Bul óńirde  Jetisý jáne Almaty oblystary qurylady. Almaty oblysynyń ortalyǵy Qapshaǵaıda bolýy kerek. Al, Jetisý oblysynyń ortalyǵy Taldyqorǵanda ornalasady. Bul qadamdar aımaqtardy damytý isine tyń serpin beredi dep sanaımyn.

Jalpy, jańa oblystardyń qurylýy – kópshiliktiń kókeıinde júrgen másele. Kezinde oblys mártebesinen aıyrylǵan óńirlerde  turǵyndar sany azaıyp, turmys sapasy tómendep ketkeni jasyryn emes. Osy olqylyqtyń ornyn toltyratyn kez keldi.

Ákimshilik-aýmaqtyq ózgerister memlekettik basqarý úderisin jeńildetedi. Jurttyń oblys ortalyǵyna barys-kelisin ońaılatady.

İshki kóshi-qon máselesin retteýge septigin tıgizedi. 

Jańadan qurylatyn oblystardyń Abaı, Ulytaý, Jetisý dep atalýynda erekshe mán bar. Biz  ulanǵaıyr jerimizdiń baıyrǵy ataýlaryn, uly tulǵalarymyzdyń esimin urpaq sanasynda jańǵyrta beremiz. Máselen, Qapshaǵaı qalasy  halqymyzdyń birtýar perzenti – Dinmuhamed Qonaevtyń esimimen tyǵyz baılanysty. Eger jurtshylyq Qapshaǵaıǵa Qonaevtyń esimin berý kerek dep usynys aıtsa, men bul pikirge qosylamyn. Men munyń bárin azamattardyń usynys, pikirlerine súıenip aıtyp otyrmyn. Jergilikti turǵyndar jappaı qoldasa, osy bastamalardy taıaý arada júzege asyrýǵa bolady dep sanaımyn.

Úkimetke ákimshilik-aýmaqtyq qurylymǵa qatysty máselelerdi muqıat saralap, ony iske asyrý joldaryn usynýdy tapsyramyn. Bul – ońaı sharýa emes. Onyń bárin jan-jaqty oılastyryp, baıyppen jasaýymyz kerek. Bul usynystar oblys jáne respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń ákimderi apparatyndaǵy memlekettik qyzmetshiler sanyn ońtaılandyrý jóninde sharalar qabyldaýǵa da múmkindik beredi. Olardy qysqartý óńir turǵyndarynyń sanyna qaraı júzege asyrylady. Qalaı bolǵanda da, ákimniń orynbasarlary úsheýden aspaýy kerek. Erekshe jaǵdaıda ǵana tórtinshisine ruqsat beriledi.

Prezıdent Ákimshiligi bul máseleni baqylaýyna alýǵa tıis.

TOǴYZYNSHY. Jergilikti ózin-ózi basqarýdy ortalyqsyzdandyrý.

Bılikti ortalyqsyzdandyrý úderisin tereńdete túspesek, saıası jańǵyrýdy tabysty júrgizý jáne  azamattyq qoǵamdy damytý múmkin emes. Biz naqty ókilettikterdi ortalyqtan óńirlerge berý isin jalǵastyramyz. Eń aldymen, memleket pen jergilikti ózin-ózi basqarý ınstıtýttarynyń mindetterin tıimdi ajyratý qajet.  

Jergilikti ózin-ózi basqarýdyń myqty júıesi azamattardyń ózi turatyn jerdegi turmys sapasyn jaqsartýǵa tikeleı qatysýyna negiz bolatynyn túsinýimiz kerek. Qazaqstandyqtardyń óz qalasy, aýdany men aýylyna degen jaýapkershilikti moınyna alýǵa qashanda daıyn ekeni anyq. Adamdardy jete baǵalamaýǵa bolmaıdy. Olarǵa qoldarynan keletin ókilettikterdi berýden qoryqpaǵan jón.

Saıası jańǵyrý aıasynda máslıhattar jergilikti ózin-ózi basqarýdyń negizgi býynyna aınalýǵa tıis. Búginde olar jergilikti memlekettik basqarý ári jergilikti ózin-ózi basqarý ınstıtýty retinde gıbrıdti sıpatqa ıe bolyp otyr. Sondyqtan máslıhattardyń ókilettigin naqty belgileý qajet.

Óńirlerdi qarjylandyrý júıesin túbegeıli qaıta qaraǵan jón. Qazirgi kezde aýyldyq okrýgter joǵary turǵan ákimderge tolyǵymen táýeldi. Sondyqtan mardymsyz qoldaýǵa ıe bolýda. Ákimder saılanatynyn eskerip, halyqaralyq ozyq tájirıbege sáıkes jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryn tikeleı qarjylandyrý tásilin engizgen durys bolar edi.

Sondaı-aq olardyń menshik bazasyn edáýir keńeıtý qajet. Olar eleýli resýrstar ıelengen soń ahýalǵa yqpal etedi, sonymen qatar jaýapkershilik alady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda, bul ózin-ózi basqarý emes, jaı ǵana aldamshy nárse bolyp shyǵady. Osyǵan baılanysty qajetti daıyndyq jumystarynyń bárin bıylǵy jyldyń ortasyna deıin aıaqtaý kerek.

Jergilikti ózin-ózi basqarý organdary úshin memlekettik satyp alý tártibin jeńildetý, búrokratıa men formalızmdi joıý mańyzdy qadam bolmaq.

Úkimetke Prezıdent Ákimshiligimen birlesip, berilgen tapsyrmalardy júzege asyrý tásilderin pysyqtaýdy jáne sonyń bárin «Ózin-ózi basqarý týraly» zańdy ázirleý kezinde eskerýdi tapsyramyn. Sonymen qatar bul saladaǵy halyqaralyq bazalyq qujat bolyp sanalatyn Jergilikti ózin-ózi basqarýdyń Eýropalyq hartıasyn Qazaqstannyń ratıfıkasıalaýy máselesin pysyqtaý qajet. Bul sharalardyń barlyǵy óz aınalasyndaǵylardy jurtshylyqty tolǵandyrǵan problemalardy tıimdi sheshý isine jumyldyra alatyn, naǵyz bedeldi, jaýapkershiligi mol jergilikti kóshbasshylardyń shyǵýyna septigin tıgizetin bolady.

Jergilikti ózin-ózi basqarý júıesiniń nyǵaıa túsýi óńirlerdi damytý, masyldyq kóńil-kúıdi tómendetý jáne elimizdegi demokratıalyq ózgeristerdi ornyqtyrý úshin jańa múmkindikterge jol ashady.

ONYNSHY. Daǵdarysqa qarsy kezek kúttirmeıtin sharalar týraly

Geosaıası ahýaldyń qatty ýshyǵyp ketýine baılanysty Qazaqstan qazirgi tarıhymyzda bolyp kórmegen qarjylyq-ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa tap kelip otyr. Qatań sanksıalyq taıtalas qazirdiń ózinde jekelegen elderdi ǵana emes, tutas jahandyq ekonomıkany eleýli shyǵynǵa ushyratýda. Ahýal jedel, tipti saǵat saıyn ózgerýde. Álemdik naryqta belgisizdik pen turaqsyzdyq órshýde. Óndiristik jáne saýda júıeleri kúırep jatyr. Biraq soǵan bola baıbalam salýǵa negiz joq. Bizdiń elimizde aýqymdy daǵdarysty eńserýge qajetti rezervter men amal-tásilderdiń bári bar.

Úkimet daǵdarysqa qarsy kezek kúttirmeıtin keshendi sharalar toptamasyn tez arada júzege asyrýǵa mindetti. Eń aldymen, ulttyq valútanyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etý kerek. Bul – bizdiń ekonomıkalyq qaýipsizdigimizdiń negizgi faktory.

Sońǵy kezdegi oqıǵalar teńge baǵamyna orasan zor qysym jasalǵanyn kórsetti.

Muny ózderińiz de kórip otyrsyzdar.

Valúta naryǵyndaǵy turaqsyzdyq jurttyń úreılenýine, kapıtaldyń elden shyǵarylýyna, transshekaralyq «jasyryn» aqsha aýdarylymdaryna baılanysty bolyp otyr.

Sondyqtan, qarjy salasynda órship turǵan jasandy suranysty, sonyń ishinde syrttan kelgen satyp alýshylardyń belsendiliginen týyndaǵan suranysty azaıtý qajet.

Aldyńǵy kúni men valútany shetelge shyǵarýǵa shekteý engizetin jarlyqqa qol qoıdym.

İri ınstıtýsıonaldyq qurylymdar shetel valútalaryn tek ózderiniń sharttyq mindettemelerin oryndaý aıasynda ǵana satyp alyp, suranysty qamtamasyz etýi kerek.

Memlekettiń qatysýymen eksporttyq valúta túsimderin satý kólemin arttyrý máselesin pysyqtaǵan jón. Jer qoınaýyn paıdalanýshy jeke sektordyń da óz valúta túsimderin satýyn kútemin.

Ekinshi deńgeıdegi bankter ózderiniń sharttyq mindettemelerin oryndaý barysynda klıentteriniń valúta alýyna baqylaý jáne monıtorıń júrgizýge tıis.

Bankterdiń osy talaptardy saqtaýyna qatań baqylaý jasaǵan jón.

Naryqtaǵy alaıaqtyq áreketter eshqashan da qorymyzdaǵy qarjyny orynsyz «jaratýǵa» túrtki bolmaýǵa tıis.  

Úkimet, Ulttyq bank, Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi bul baǵytta sheshýshi sharalar qabyldaýy kerek.

Jalpy, utymdy sheshimder qajet. 

Asa turaqsyz halyqaralyq jaǵdaı qalyptasqan qazirgi kezde elimizdiń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń mańyzy zor.

Ýkraınadaǵy oqıǵalar azyq-túlik baǵasynyń kúrt ósýine ákep soqtyrdy.

Taıaý ýaqytta bul baǵalar sharyqtap ketýi de ábden múmkin.

Osyǵan oraı, egin egý naýqanyn sapaly ótkizýge basa nazar aýdarylady.

Biraq, kóptegen sharýalar egiske áli daıyn emes.

Úkimet pen ákimdikter bul jumysty erekshe baqylaýǵa alýǵa tıis.

Sharýalardyń qajetti janar-jaǵar maıdy qolaıly baǵamen alýyn qamtamasyz etý kerek.

Aýyl sharýashylyǵy tehnıkalarynyń daıyndyǵyn, tuqym men tyńaıtqysh qorlaryn qaıta teksergen jón.

Birqatar óńirlerdegi jaýyn-shashynnyń azdyǵy eginniń shyǵymyn mandytpaı, jemshóptiń jetispeýine ákep soqtyrýy múmkin ekenin umytpaıyq.

Jalpy, fermerler qaýymdastyǵymen birlesip, agroónerkásip keshenin memlekettik qoldaý tásilderin qaıta qaraý kerek.

Tapshylyqtyń jáne azyq-túlik baǵasynyń jónsiz qymbattaýynyń aldyn-alý úshin aýyl sharýashylyǵy ónimderin memlekettik turaqty qorlarǵa forvardtyq baǵalarmen satyp alý máselesin pysyqtaý qajet.

Almaǵaıyp ózgerister jaǵdaıynda memlekettik apparat ahýalǵa tez beıimdelip, barynsha úılesimdi áreket etýge tıis.

Sheshimdi jaıbasarlyqpen qabyldaýǵa, sheneýniktik formalızmge jol berilmeıdi.

Qazir tolyqtaı jumylýymyz qajet.

Bıznes ókilderiniń jáne azamattardyń naqty suranysy negizinde sheshimder ári ketkende úsh kún ishinde, tipti, qajet bolsa bir táýlikte  qabyldanýǵa tıis.

Úkimet janynan qurylǵan Jedel shtab aqparatqa sol sátte taldaý jasaıtyn, sondaı-aq naqty shuǵyl sharalar ázirleıtin Ahýaldyq ortalyq sıaqty jumys isteýi kerek.  

Elimizdiń damýyn meılinshe tejeıtin shekten tys búrokratıalanýdy júıeli túrde joıyp otyrý qajet. 

Onyń aýqymy ulǵaıǵany sonshalyq, kóptegen memlekettik qurylymdar ózin tek sonymen ǵana baılanystyrady.

Jaqyn ýaqytta men Memlekettik apparat qyzmetin búrokratıadan aryltý týraly jarlyqqa qol qoıamyn. 

Bul qujat memlekettik organdardaǵy ishki rásimderdi túbegeıli qaıta qarap, zań shyǵarý jáne búdjet úderisterin ońtaılandyrýdyń bastaýyna aınalady.

Sonymen qatar, saıası jańǵyrý strategıasyn eskere otyryp, ekonomıka men memlekettik basqarý isindegi jańa qurylymdyq reformalar toptamasyn ázirleýge jedel kirisken jón.

Jańa Qazaqstannyń irgetasy saıası jáne ekonomıkalyq reformalardyń úılesimdi baılanysy negizinde qalanýǵa tıis.

Bul bizdiń elimizdi dáıekti túrde ilgeri damytýdy jáne azamattardyń turmys deńgeıin arttyrýdy qamtamasyz etedi.

Qurmetti otandastar!

Meniń búgingi bastamalarym óte aýqymdy.

Bul bastamalar elimizdiń saıası júıesi men ákimshilik-aýmaqtyq qurylymyn edáýir ózgertedi.

Ony júzege asyrý úshin Konstıtýsıanyń 30-dan astam babyna ózgeris engizý qajet. 

Sondaı-aq, jyldyń sońyna deıin taǵy 20-dan astam zań qabyldaý kerek.

Zań jobasyn ázirlep, ony qabyldaý – edáýir ýaqyt alatyn kúrdeli jumys. 

Sondyqtan, oǵan asa jaýapkershilikpen qaraǵan jón. 

Sondaı-aq, ishki-syrtqy syn-qaterlerdi muqıat eskerýimiz kerek.

Biz Táýelsizdik jyldarynda nebir qıyndyqtan aman óttik.

Syn-qaterdiń bárin eńserip, osy kúnge jettik.

Endi elimizdİ túbegeıli jańǵyrtýǵa kiristik. 

Bul kezeń almaǵaıyp ýaqytqa tuspa-tus kelip otyr.

Qazirgi halyqaralyq ahýal  Qazaqstanǵa da áser etetini anyq.

Biraq, zaman qanshalyqty kúrdeli bolsa da, biz baǵdarymyzdan aınymaımyz.

Ótkennen taǵylym alyp, keleshekke senimmen qadam basamyz.

Osy jolda  jurtymyzǵa, eń aldymen, aýyzbirshilik kerek.

Aqyl men sabyr, parasat pen ustamdylyq qajet.

Biz  ár sheshimdi muqıat saralap, ár isti  baıyppen jasaýǵa tıispiz.

Otanshyldyq rýhy joǵary el  kózdegen maqsatyna  qalaıda jetedi.

Bizdiń muratymyz – Jańa Qazaqstandy qurý.

Bul neni bildiredi?

Jańa Qazaqstan degenimiz – egemen elimizdiń bolashaqtaǵy beınesi.

Óz eliniń erteńine senbegen halyq myqty memleket qura almaıdy. 

Buǵan tarıhtan talaı mysal keltirýge bolady.

Biz keleshegimiz kemel bolaryna jáne jarqyn bolashaqty óz qolymyzben jasaı alatynymyzǵa  senemiz. 

Árbir azamattyń konstıtýsıalyq quqyǵy múltiksiz saqtalýyn qamtamasyz etemiz.

Memleket pen qoǵamnyń ózara senimine jáne qurmetine negizdelgen jańa saıası mádenıetti qalyptastyramyz.  

Mańyzdy sheshimder  jurtshylyqtyń qatysýymen  ashyq qabyldanady.

Óıtkeni, memleket  ár azamattyń únine qulaq asady.  

Adal eńbek, ozyq bilim jáne úzdik tájirıbe  árdaıym joǵary baǵalanady.

Men jańa Qazaqstannyń  osyndaı el bolǵanyn qalaımyn.

Maqsatqa jetý úshin memlekettik apparatty jańartý nemese kadrlyq aýys-túıis jasaý jetkiliksiz.

Ózgeristi  árqaısymyz ózimizden bastaýymyz kerek.

Árbir adam jáne búkil qoǵam  jańǵyrýy qajet. 

Qundylyqtarymyz  túbegeıli jańarýǵa tıis.

Munyń bári – ońaı jumys emes, birtindep qalyptasyp, jyldar boıy jalǵasatyn úderis.

Bul jumys  bizden joǵary jaýapkershilikti, elimizge jáne bir-birimizge degen  janashyrlyqty talap etedi. 

Bizge eshkim syrttan kelip, eshteńe jasap bermeıtini anyq, bári óz qolymyzda.

Sondyqtan, barshańyzdy jańa Qazaqstandy qurýǵa bir kisideı jumylýǵa shaqyramyn.

Halyqtyń qoldaýymen maqsatymyzǵa jetemiz dep senemin.

*  *  *

Búginde jer júzinde geosaıasattyń dúleı daýyly soǵyp tur.

Sondyqtan memleketimizdiń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵyn jáne ulttyq múddemizdi qorǵaýdy kózdeıtin strategıalyq baǵdardan aınymaýymyz kerek.

Negizgi mindet – osy!

Biz eń basty qundylyǵymyz – Táýelsizdigimizdi saqtap, ulttyq biregeıligimizdiń negizin nyǵaıtyp, elimizdi jańǵyrtý jolynda uıysýǵa tıispiz.

Bul – bolashaq urpaq aldyndaǵy qasıetti boryshymyz.

Qazir saıası barıkadalar ornatyp, ár máselege bola mıtıń ótkizetin, kúmándi sheshimderge ıtermelep, jónsiz talap qoıatyn, mindetin oryndap júrgen polısıa qyzmetkerleriniń jaǵasyna jarmasatyn ýaqyt emes.

Osynyń bári halqymyzdyń álem qaýymdastyǵy aldyndaǵy abyroıyn tómendetedi.

«Qasiretti qańtar» oqıǵalary elimizdiń bedeline eleýli nuqsan keltirgenin moıyndaýymyz kerek.

Beıbereket saıası reformalar memleketti álsiretip, onyń egemendigi men tutastyǵyna zor zalalyn tıgizýi múmkin.

Álemniń arǵy-bergi tarıhynda óz aýmaǵynyń aýqymdy bóliginen aıyrylǵan, astań-kesteńi shyǵyp, berekesizdikke ushyraǵan elder týraly mysal jetip artylady. 

Jańa Qazaqstandy qurý eldi damytý paradıgmalaryn ózgertýge baǵyttalǵan.

Biz ár qadamymyzdy saralap, tańdaǵan jolymyzben alǵa senimdi qadam basamyz. 

Biz jańa Qazaqstanda «túrli kózqaras, biraq birtutas ult» qaǵıdatyn berik ustanýǵa tıispiz.

Dıalog pen mámileniń joǵary mádenıeti elimizdegi azamattyq yntymaqty arttyratyn basty faktordyń birine aınalady.

Biz nadandyq pen eskilikke, radıkalızm men masyldyqqa, toǵysharlyqqa jáne sybaılas jemqorlyqqa tabandy túrde qarsy turamyz. 

Bir-birimizdi jat kórmeı, jaqyn tartyp, qoǵamda naqty ózgeristerge degen senimdi ornyqtyramyz.

Jurtymyzdyń kúsh-jigerine, daryny men eńbekqorlyǵyna súıenemiz. 

Ár azamattyń óz qabiletin iske asyrýyna barynsha qolaıly jaǵdaı jasaımyz.

Biz osylaısha ǵana halqymyzdyń jasampazdyq áleýetin arttyra alamyz.

Osylaısha ǵana ómirdiń barlyq salasyn ózgertip, reformalar dáýirin óz qolymyzben jasaımyz. 

Biz kez kelgen syn-qaterdi birge eńserip, Qazaqstanymyzdyń qýatyn birge arttyramyz dep senemin.

Sózimniń sońynda bir máselege erekshe toqtalǵym keledi.

Men azamattarymyzdyń erteń emes, búgin  baqytty ómir súrgenin qalaımyn.

Eń bastysy – elimizdiń egemendigi!

Shyn máninde, biz úshin Qazaqstannyń Táýelsizdigi  bárinen qymbat.

Osy turaqsyz, qubylmaly álemde  Qazaqstanymyz bizden basqa  eshkimge kerek emes.

Sondyqtan, maǵan  elimniń amandyǵy men jerimniń tutastyǵynan asqan  eshbir qundylyq joq.

Meni  eń aldymen, halqymnyń bolashaǵy qandaı bolatyny  tolǵandyrady.

Qyzmetime  túrli adamdardyń beretin baǵasynan góri, memleketimizdi qorǵap qalý – men úshin  asa mańyzdy mindet.

Osy jolda jaýapkershiliktiń bárin moınyma alýǵa daıynmyn!

Babalar amanatyna adal bolyp, ony urpaqqa tabystaý – men úshin  kıeli paryz.

Jańa Qazaqstan – jańarý men jańǵyrý joly, búgingi býynnyń bolashaq urpaqqa amanaty.

Endeshe, Jańa Qazaqstandy  birge órkendeteıik, aǵaıyn!

Qasterli Otanymyzdyń tuǵyry myǵym, abyroıy bıik bolsyn!

Barshańyzǵa raqmet!