AQSH–Japonıa: áskerı baılanysy nyǵaıyp keledi

Sońǵy kúnderi batys jáne japon basylymdary AQSH pen Japonıa arasyndaǵy áskerı yntymaqtastyq jaıly jaza bastady. Oǵan osy aptada ótýi tıis AQSH prezıdenti Djo Baıden men Japonıa premer-mınıstri Fýmıo Kısıdo arasyndaǵy kesdesý sebep bolyp otyr. Joǵary deńgeıdegi shara AQSH, Japonıa jáne Ońtústik Koreıa basshylary arasyndaǵy samıt aıasynda ótedi. Kezdesý Amerıkanyń Merılend shtatyndaǵy prezıdenttiń rezıdensıasynda ótedi dep kútilýde. Munda eki el arasynda gıperdybystyq zymyrandardy áýede zalalsyzdandyratyn áskerı qorǵanys júıesin qurý týraly kelisim-shartqa qol qoıylady.

 Tokıo qorǵanysyn kúsheıtýge májbúr

Ótken jyly 16 jeltoqsanda Tokıo jańa ulttyq qaýipsizdik strategıasyn qabyldady. Strategıa ortasha ýaqytqa arnalyp, 2027 jylǵa deıin zańdy kúshke ıe. Onyń negizinde úsh qujat jańardy. Olarǵa Ulttyq qaýipsizdik strategıasy, Ulttyq qorǵanys strategıasy men Qorǵanys qurylysy jospary jatady. Basty strategıa retinde jaýap qaıtarý tańdaldy. Bul birinshi bolyp qarý qoldanbaımyz degenge saıady. Tek qorǵaný úshin áskerı áleýetimizdi kúsheıtemiz deıdi Japon bıligi.

Kez kelgen baǵdarlama, ne strategıa júzege asýy úshin qarajat qajet. Tokıo bul jaǵyn da oılastyrypty. 2027 jylǵa deıin eldiń qorǵanys salasyna 43 trln ıen qarajat bólinedi. Bul shamamen,  320 mlrd AQSH dollary. Bul Japonıanyń qorǵanys saıasatyn túbegeıli ózgertedi degeni. Sebebi,  osy ýaqytqa deıin eldiń jalpy ishki ónimniń (JİÓ) tek 1%-y  ǵana qorǵanys salasyna bólenetin. Mundaı saıasat 1976 jylda qabyldanǵan «Ulttyq qorǵanys baǵdarlamasy» atty qujatta bekitildi. Bul shekteýdiń ózinde Japonıa qorǵanys salasyna bólinetin qarajat jaǵynan kósh sońynda emes edi. SIPRI reıtıńisinde Japonıa bólinetin qarajat boıynsha aldyńǵy qatarly el bolyp sanalady. Mysaly, 2021 jyly 46 mlrd AQSH dollarymen 9-orynda bolsa, 2022 jyly 10-oryndy ıelendi.

Al endi jańa qorǵanys strategıasy qabyldanǵan soń 2027 jylǵa qaraı JİÓ-niń 2% qorǵanys salasyna bólinedi. Sonda jylyna 64 mlrd AQSH dollary shamasynda qarajat bólinedi. Mundaı áreketke barýǵa Tokıo májbúr bolyp otyr. Sebebi,  geosaıası jaǵdaı shıelenisti. Eýropa qurlyǵy taǵy da saıası turaqsyz. Reseı men Ýkraına arasyndaǵy áskerı-saıası shıelenis álemdegi jaǵdaıdy ózgertti. Bul jaǵdaı barlyq salaǵa áser etip otyr.

Strategıany júzege asyrýda Japonıa AQSH-qa arqa súıeıdi. Joǵarǵy deńgeıdegi alǵashqy kezdesý bıyl qańtarda ótip edi. Endi mine, tamyz aıynda kelesi kezdesý ótpek. AQSH, Japonıa jáne Ońtústik Koreıa elderi arasyndaǵy úshjaqty samıt bolady. Sonda gıperdybystyq zymyrandardy áýede zalalsyzdandyratyn áskerı qorǵanys júıesin qurý týraly kelisimge keledi dep kútilýde. Basty maqsat –  Reseı, Qytaı men Soltústik Koreıanyń zymyrandarynan qorǵaný júıesin qurý.

 Mılıtarızasıa álemdik tendensıa

Byltyr álemdegi geosaıası jaǵdaı shıelenisti. Beıbitshilikti zertteıtin Stokgolm halyqaralyq ınstıtýtynyń (SIPRI) ótken jylǵy saraptamasy boıynsha, álemde áskerı shyǵyn kólemi kúrt artqan. Álem elderi ótken jyly 2,24 trln AQSH dollaryn áskerı salaǵa jumsaǵan. Salystyrar bolsaq,  bul álemde myqty ekonomıka sanalatyn Ońtústik Koreıa eliniń JİÓ-nen kóp. Ótken jyly bul eldiń JİÓ 1,9 trln AQSH dollary bolǵan.

Reıtıńti ádettegideı AQSH bastap keledi. Ótken jyly alpaýyt memleket 877 mlrd AQSH dollaryn áskerı salaǵa jumsaǵan. Bul JİÓ-niń 3,5% quraıdy. Odan keıingi orynda Qytaı Halyq Respýblıkasy. Byltyr áskerı búdjeti 292 mlrd AQSH dollaryn quraǵan. Úshtikti Reseı aıaqtap otyr. Soltústik kórshimiz 2021 jylmen salystyrǵanda áskerı búdjetin ulǵaıtqan. Sebebi,  ol jyly reıtıńte 5-orynda edi. Eldiń áskerge bólgen qarajaty 86,4 mlrd boldy.

Jalpy,  halyqaralyq zertteý ınstıtýtynyń saraptamasy boıynsha Ortalyq jáne Batys Eýropanyń áskerı búdjeti sýyq soǵystaǵy deńgeıge jetken. Ásirese,  áskerı búdjet Fınlándıa, Lıtva, Shvesıa jáne Polshada ósken. Mysaly, Fınlándıada 2021 jylmen salystyrǵanda,  ósim 36%-dy  quraǵan.

Negizi,  álemde áskerı búdjettiń ósimi 2014 jyldan beri baıqalady. Mysaly,  Qytaıdyń ótken jylǵy áskerı shyǵyny 2013 jylmen salystyrǵanda,  63%-ǵa kóp. Al EO 30%-ǵa áskerı shyǵyndy ósirgen.

 AQSH pen Qytaı arasy shıelenisýi múmkin

 Japonıanyń áskerı áleýetin arttyrý áreketteriniń basty sebebi, Eýropadaǵy shıelenis bolsa da, bul AQSH pen Qytaı qarym-qatynasyna syzat túsirýi múmkin. Bul Azıa-Tynyq muhıt aımaǵynda da geosaıası jaǵdaı nasharlaıdy degen sóz. Sebebi,  Japonıa áýe qorǵanysyn Qytaı zymyrandarynan qorǵaný úshin de kúsheıtip otyr.