يادرولىق سىناقتاردىڭ اياقتالعانىنا – 30 جىل!
XXI عاسىردا ادامزات بالاسىنىڭ الدىنداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – «جەر بەتىندە بەيبىتشىلىكتى قالاي ساقتاپ قالا الامىز؟» -دەگەن سۇراق بولىپ وتىر. الەمدىك كوشباسشى اتاعىنا يە بولعان ءبىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسىمىز وسىنداي سىن-قاتەرلەردىڭ ىقتيمال سالدارىن بارشا ادامزاتقا اشىق ايتىپ، ودان ساقتانۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن ەڭبەگى ءۇشىن بۇۇ-نىڭ يادرولىق قارۋعا قارسى ازات الەم ءۇشىن چەمپيون اتاعىمەن ماراپاتتالدى. بۇل مارتەبەلى اتاق الەم ليدەرلەرىنىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز بەن فينليانديانىڭ پرەزيدەنتىنە عانا بەرىلگەن.
بۇل جوعارى ماراپات قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنا وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. ۆاشينگگوندا وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك سامميتىندە سويلەگەن سوزىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جالپى ادامزاتتى مازالاعان سۇراقتارعا جان-جاقتى جاۋاپ بەردى.
ەلباسىمىز ءوز مانيفەسىندە: «بارشا ادامزات XXI عاسىرعا جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا ءداۋىرى رەتىندە ءۇمىت ارتتى. ءبىراق بۇگىندە بۇل ەلەستىڭ ساعىمعا اينالۋى ىقتيمال. الەمگە تاعى دا قاتەر ءتونىپ تۇر جانە ونىڭ اۋقىمىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. جانە بۇل قاتەر – جاھاندىق سوعىس!» -دەپ اشىپ ايتقان بولاتىن.
سول كەزدىڭ وزىندە قازاقستان باسشىسى ادامزاتقا «XXI عاسىر: سوعىسسىز الەم» اتتى كەڭ اۋقىمدى باعدارلاماسىن ۇندەۋ رەتىندە تاراتىپ، ول عالامدىق باستاما سيپاتىندا دۇنيەنى ەلەڭ ەتكىزدى.
XXI عاسىردا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر، ءتۇرلى وقيعالار، ساياسي كوزقاراستار جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ الاقانىندا تەربەتىلىپ تۇر. ويتكەنى، تەحنولوگيالاردىڭ دامىعانى سونشا، جەردىڭ ءبىر شالعايىندا بولعان جارىلىستىڭ تەربەتىلىسى، قۇرىلىقتىڭ ەكىنشى بەتىندە سەزىلىپ تۇردى. الەمدى قان توگىس، لاڭكەستىك جايلاپ بارادى. يادرولىق قارۋى بارلار قوقان-لوقى كورسەتۋدە. مۇندايدا وكتەمدىكتىڭ لايىقتى قايتارىمى دا بولماي قويمايدى. وكىنىشكە قاراي، وسى كورىنىستىڭ ورالىمى كۇشەيىپ، عىلىمنىڭ بارلىق جەتىستىكتەرى قارۋلانۋعا باتىل يتەرمەلەۋدە. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اقش-تا ساياسي، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىڭدە ول تۋرالى بۇكپەسىز اشىق ايتىپ ءوتتى.
بۇگىنگى تاڭدا يادرولىق قارۋدى عارىش كەڭىستىگىنە، الەمدىك مۇحيتتىڭ بەيتاراپ ايماعى مەن اركتيكاعا ورنالاستىرۋ ءقاۋپى الپاۋىت ەلدەر اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار تۋدىرىپ، بۇرىن بولماعان بىتىسپەس جانجالدارعا ۇلاسۋ ءقاۋپىن تۋدىرىپ وتىر. جەر شارىنىڭ تىنىشتىعى ادامزات ءۇشىن اۋاداي قاجەت. قازاقستانننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الەمدىك سامميت مىنبەرىنەن سوعىسسىز الەم قۇرۋمەن سول باعىتتاعى كەڭ اۋقىمدى باعدارلامانىڭ قاجەتتىگىن ۇسىنعان ۇندەۋىنىڭ باستى ماقساتى – جەر شارىنىڭ تىنىشتىعى، ادامزاتتىڭ بەيبىت ءومىرىن ساقتاۋدى كوزدەيدى. وعان ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتكىزۋگە بولادى. ەڭ ءقاۋىپتىسى – تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىعان سايىن يادرولىق، حيميالىق، بيولوگيالىق قارۋلاردىڭ جاڭا ءتۇرى ويلاپ تابىلاتىن بولسا، مۇنداي قارۋلاردىڭ قاۋىپ-قاتەرى جەر شارىنىڭ ءبىراز بولىگىن قامتىماسىنا كىم كەپىل؟ مۇنداي قارۋدى قولدانۋ ىقتيمالدارىنا قارسى تۇرۋ مۇمكىن بە؟ ونىڭ مۇمكىندىگى بار. ول ءۇشىن ءار مەملەكەتتىڭ باسشىلارى تەك ءوز ەلىنىڭ عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سەكىلدى، بارشا ادامزاتتىڭ بەيبىت ءومىرىن قامتاماسىز ەتەردەي وڭ قادام جاساۋى ءتيىس.
قازاقستان بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ جونىنەن الەمگە ۇلگى بولا الادى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەل 30 جىل بۇرىن الەمدە العاشقى بولىپ سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن ءبىرجولاتا جاپتى. «بۇل – ازىرشە الەمدىك تاجىريبەدەگى العاشقى جانە بىردەن-بىر وقيعا. جاس مەملەكەت سودان سوڭ كسرو ىدىراعاننان كەيىن مۇراعا قالعان اتوم قارۋىنىڭ الەمدەگى ءتورتىنشى الەۋەتىنە جانە ونى جەتكىزۋ قۇرالدارىنا يەلىك ەتۋدەن ءوز ەركىمەن باس تارت- تى. بۇل شەشىم جەتەكشى يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ يادرولىق سىناققا موراتوريي جاريالاۋىنا قوزعاۋ سالدى. 20 جىل بۇرىن بۇۇ اياسىندا يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارت جاسالدى جانە ول قول قويۋ ءۇشىن اشىق دەپ جاريالاندى، ءبىراق ول وسى كۇنگە دەيىن كۇشىنە ەنبەي كەلەدى»،- دەگەن بولاتىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سول كەزدە.
ەلىمىزدە 1989 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى قۇرادى. ولاردىڭ 116-سى اشىق بولدى، ياعني جەر بەتىندە نەمەسە اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى. سەمەي پوليگونىندا اۋەدە جانە جەر بەتىندە سىناقتان وتكىزىلگەن يادرولىق زاريادتاردىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2،5 مىڭ ەسە كوپ بولدى. بۇگىندە ادامزاتقا اجال ءتوندىرىپ كەلگەن سەمەيدەگى سىناق الاڭى جابىلعان.
1989 جىلدىڭ اقپانىندا بەلگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن جابۋ ءۇشىن كۇرەستى باستاۋعا ۇيعارعان «نيەۆادا – سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگىسى وتكىزىلدى. سول جىلدىڭ 6 تامىزىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاۋ جونىندە كسرو جانە اق پرەزيدەنتتەرىنە ۇندەۋ قابىلداندى.
ءسويتىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز تىعىلىپ كەلگەن حالىق ءبىر داۋىستان «يادرولىق قارۋعا جول جوق!»، «سىناقتار توقتاتىلسىن!» دەگەن مالىمدەمە جاسادى. ال كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيادا ەل اۋماعى يادروسىز ايماق دەپ جاريالاندى. 1991 جىلى 29 تامىزدا – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «سەمەي اتوم پوليگونىن جابۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. وسىلايشا، جىلدار بويى يادرولىق سىناقتاردىڭ قۇربانىنا اينالعان قازاق حالقى ءوز ماقساتىنا جەتتى. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سىناق پوليگوندارىنىڭ ءبىرى سەمەيدەگى سىناق الاڭى جابىلعاننان كەيىن رەسەيدىڭ، اقش پەن فرانسيانىڭ پولي- گوندارىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاندى. 1992 جىلدىڭ مامىرىندا بۇل سىناق پوليگونىنىڭ بازاسىندا كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرىلدى.
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكەن بۇل ايتۋلى شارا قازاقستان حالقىمەن بىرگە شەتەلدەردە دە ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. قازاقستاننىڭ يادرولىق قۋاتتان باس تارتىپ، سەمەيدەگى سىناق الاڭىن جابۋى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن كوتەرىپ، بەيبىتشىلىكتى قولداۋشى بۇكىل ادامزاتقا ۇلگى بولدى.
يادرولىق جارىلىستار تۋرالى حالىققا 1953 جىلدان باستاپ قانا ەسكەرتىلە باستادى. وندا دا ادامدار مەن مالدى راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ تارالۋ ايماعىنان ۋاقىتشا كوشىرۋ، ولاردى قارابايىر قورعانىش وبەكتىلەرىنە، ورلارعا نەمەسە جەركەپەلەرگە جاسىرۋ كوزدەلدى.
1953 جىلى 12 تامىزدا جەر ۇستىندە دۇنيەجۇزىندە العاش رەت قۋاتتىلىعى 500 كيلوتوننا بولاتىن سۋتەگى بومباسى سىنالدى. سۋتەگىلىك قۇرىلىم ردس-2 قۇرىلىمى قۋاتى جاعىنان بۇعان دەيىن دۇنيەجۇزىندە بولىپ كورمەگەن ەدى. جارىلىستان كەيىن پايدا بولعان راديواكتيۆتى گازداردىڭ ساڭىراۋقۇلاق سەكىلدى بۇلتى 16 شاقىرىم بيىكتىككە كوتەرىلۋى وتە ءقاۋىپتى ەدى. وسى جارىلىستان كەيىن راديۋسى ونداعان شاقىرىم بولاتىن جەردە دالا شوپتەرى بىرنەشە كۇن بويى كوگىلدىر ساۋلە شىعارىپ تۇرعان. 1955 جىلى 22 قاراشادا تۋ- 16ا اسكەري بومبىلاعىشى سەمەي پوليگونىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ بارا جاتىپ، جاڭادان جاسالعان قۋاتى 1،7 مەگاتوننا بولاتىن تەرمويادرولىق ردس-37 زاريادىن تاستاعان. بومبا ءبىر جارىم كيلومەترلىك بيىكتىكتە جارىلعان. بۇل جارىلىستىڭ سوققى تولقىنى مەن جەر قاباتىنىڭ تۋربالەنتتىلىگى بۇكىل قازاقستان اۋماعى مەن رەسەيدىڭ كورشىلەس ايماقتارىنا دا سەزىلگەن. 1962 –1989 جىلدار اراسىندا سەمەي ايماعىنداعى دەگەلەڭ تاۋىنىڭ جەر استى شاحتالارىندا 340 جارىلىس جاسالعان. بۇل ارادا جىل سايىن 14-18 يادرولىق سىناق وتكىزىلىپ تۇرعان.
قازىرگى قولدا بار قارۋلاردىڭ قۋاتى ودان دا زور كورىنەدى. سوندا ادامزات ۇنەمى ءقاۋىپ پەن ءومىر سۇرمەك پە؟ يادرولىق قارۋى بار ەلدەردىڭ ىشىندە پاكىستان، ءۇندىستان، يزرايل سونداي ءقاۋىپتى قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا قول قويماعان كۇيى وتىر. ءتىپتى پاكىستان يادرولىق قارۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولدانباۋ مىندەتىن دە وزىنە الماعان. دەمەك، ءدال وسى قارۋدان ادامزات ءوزىن جارعا اكەپ تىرەپ تۇرعانىن بايقار ەدى. يادرولىق قارۋدى كەيبىر ەلدەر جاۋدان قورعايتىن بەرىك تە تۇراقتى قورعان رەتىندە سانايدى.
ەگەر قازاقستان باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن سەمەيدەگى يادرولىق پوليگون جابىلماعاندا، تاياۋ كورشىمىز قىتايدىڭ – لوبنور، اناۋ اقش-تاعى – نيەۆادا جانە فرانسيا مەن ۇلىبريتانيانىڭ تىنىق مۇحيت ارالدارىنداعى سىناق الاڭدارى دا جۇمىسىن توقتاتپاعان بولار ەدى. مىنە، قازاقستان كوشباسشىسىنىڭ وسى باستاماسىنىڭ ءوزى عالامدىق ەرلىككە جاتادى.
بۇرىنعى كەڭەس داۋىرىنەن قازاقستان ەنشىسىندە قالعان سوڭعى يادرولىق زارياد 1995 جىلى 24 ساۋىردە شىعارىلدى. مىنە، سودان بەرى قازاقستان يادرولىق قارۋدان تولىق ارىلدى. سونىڭ ناتيجەسى ەلباسىمىز بارشا الەمدى اتالعان جويقىن قارۋدان باس تارتىپ، يادرولىق كۇشتى تەك بەيبىت ومىردە قولدانۋ بويىنشا الەمگە ۇندەۋ تاستاۋعا اكەلدى.
«XXI عاسىردا الەمگە تىنىشتىق كەرەك!»، - دەدى ەلباسى يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميتتەگى «الەم. XXI عاسىر» اتتى مانيفەسىن جاريالاعانىندا. بۋگىنگى كۇندە بۇكىل الەمدى ۇرەي كۇشاعىنا العان عالامدىق بۇل ماسەلەگە قازاقستان باسشىسى تەرەڭ تالداۋ جاسادى، تىعىرىقتان الىپ شىعار ناقتى جولداردى ۇسىندى. الەمدىك قاۋىمداستىق قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ باسشىسىنىڭ جەردىڭ بەتىن يادرولىق قارۋدان تازارتۋ جونىندەگى ۇسىنىس-تىلەكتەرىن وڭ باعالايدى دەپ سەنەمىن. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى جاعىمدى ءيميدجىنىڭ قالىپتاسىپ، بەدەلىنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سايىپ كەلگەندە، بۇل قازاقستاننىڭ الەم ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسىنا وڭ ىقپالىن تيگىزىپ، ونىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستارىنىڭ نىعايۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق.
قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ تاعدىرىنا الاڭدايدى.
«ءبىز بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلاۋىمىز كەرەك. بۇكىل الەم ۇكىمەتتەرىنىڭ، ساياساتكەرلەرىنىڭ، عالىمدارىنىڭ، بيزنەسمەندەرىنىڭ، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ جانە ميلليونداعان ادامدارىنىڭ كۇش-جىگەرىن وتكەن عاسىرلاردىڭ قاسىرەتتى قاتەلىكتەرىن قايتالاۋعا جول بەرمەي، الەمدى سوعىس قاتەرىنەن ءارقاشان ارىلتۋ ءۇشىن بىرىكتىرۋ قاجەت»، دەدى ەلباسى سامميتتەگى سويلەگەن سوزىندە.
جالپى جاھاندىق قاندايدا پروبلەمالاردىڭ شەشىمىن ىزدەگەندە قولىندا مۇمكىندىكتەر مەن ءتۇيىندى ارەكەت الەۋەتى بار كوشباسشىلار مەن ساياسي قايراتكەرلەردىڭ، اسكەري ۇيىمدار باسشىلارىنىڭ باس قوسۋى قاجەتتىلىك تەورەماسى. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسىنداي القالى توپ الدىندا «الەم. XXI عاسىر» مانيفەسىن جاريالاۋى وسى ءساميتتىڭ ايرىقشا باستاماسى بولدى. ونى ءقازىر بۇكىل الەم مويىنداپ وتىر.
وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ جانتالاسا قارۋلانۋ ءسال سايابىرسىعان بولاتىن. وعان وتكەن عاسىردىڭ 70ء-شى جىلدارىنداعى حالىقارالىق ساياسي قايراتكەرلەردىڭ، ەكى بلوكتاعى دەرجاۆالار اقش پەن كسرو باسشىلارىنىڭ مامىلەگە كەلۋىنىڭ، حالىقارالىق شارتتار جاساۋىنىڭ ماڭىزدى ۇلكەن سيپاتى بولدى. ءقازىر مەملەكەتتەر اراسىندا قانداي دا ءبىر داۋلى ماسەلەلەر تۇرعىسىندا تۇسىنىستىك، تولەرانتتىلىق، ىزگىلىكتى كەلىسىم- دەر ماردىمسىز. الەمدە مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا ساياسي تەكەتىرەسىن، داۋ-جانجالى جيىلەپ بارادى. يادرولىق قارۋى بار نەمەسە وعان قولى جەتىمدى ەلدەر، اسكەري بلوك باسشىلارى ونىڭ تۇپكىلىكتى زاردابى تۋرالى ويلانۋى قاجەت. قانتوگىس، ادامداردىڭ كۇربان بولۋىن جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جاپپاي قىرىلۋىمەن سالىستىرىپ كورسەڭ، زارەڭ ۇشادى. بۇگىنگى لاڭكەستىك وقيعالاردىڭ، توقتاۋى جوق اتىس- شابىستار ادامزاتتى تىعىرىققا تىرەپ وتىر. ويتكەنى، ادامزاتتىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان عىلىمي جەتىستىكتەرى وزگە باعىتقا بۇرىلىپ بارادى. ەلباسىنىڭ يادرولىق ءقاۋىپتى قارۋلاردىڭ ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيتىن كۇشتەر قولىنا ءتۇسىپ قالۋ ىقتيمالدىعى تۋرالى ءقاۋپى وتە ماڭىزدى. لاڭكەستەر قيمىلىنان ولاردىڭ قانداي زۇلىمدىققا دا شىمىرىكپەي باراتىنىن كىم دە بولسا بايقاپ وتىر.
بۇل قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ يادرولىق باسسىزدىقتاردان شىعۋدىڭ جولى رەتىندە ونى بەيبىت قولدانۋ ءۇشىن يادرولىق ەنەرگيانى ادامزات يگىلىگى ءۇشىن پايدالانۋ جونىندە ايتقان ۇسىنىسى دا باعالى باستاما. 2012 جىلى 29 تامىزدا استانادا وتكەن پارلامەنتتىك اسسامبلەيا اتوم جوباسىنىڭ ونلاين پەتيسياسىنا قول قويۋعا الىپ كەلدى. 2015 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسى قازاقستاننىڭ باستاماسى بويىنشا يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ تۋرا- لى جالپىعا ورتاق دەكلاراسيا قابىلدادى. قازاقستان اۋماعىندا ماگاتە تۋى استىندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى جوسپارلاپ وتىرعان مەملەكەتتەرگە ارنالعان تومەن بايىتىلعان يادرولىق وتىن بانكى قۇرىلدى. وسىنىڭ بارشاسىندا قازاقستان ەلباسىنىڭ باستاماشىلدىق قاسيەتىمەن قول جەتكىزىلدى.