Qasym-Jomart Toqaev: Azamattarymyzdyń quqyǵy buzylmaıdy

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń «Habar» telearnasyna bergen suhbaty.

– Qasym-Jomart Kemeluly, ýaqyt bólip, qazaqstandyq BAQ ókili retinde maǵan suhbat berýge keliskenińiz úshin Sizge kóp rahmet. Óıtkeni men Aqordaǵa sırek keletin, arnaıy pýldyń quramyna kirmeıtin jýrnalıspin. Soǵan qaramastan, osyndaı múmkindikke ıe bolyp otyrmyn. Bul úshin alǵysym sheksiz...

– Shyn máninde, keıingi kezde suhbat alý jóninde maǵan otandyq jáne sheteldik telekompanıalardan kóp ótinishter túsip jatyr. Olardyń bárinen bas tarttym. Tek «Habar» telearnasyna, sonyń ishinde prezıdenttik pýlǵa kirmeseńiz de, Sizge ǵana múmkindik berip otyrmyn. Kásibı mamansyz. Búgin óte tushshymdy áńgime bolady dep senemin.

– Búgin, shyn máninde, tarıhı sát. Sebebi bárimizdi áli de alańdatyp otyrǵan «Qasiretti qańtar» oqıǵasynan keıin alǵash ret otandyq BAQ ókiline suhbat bergeli otyrsyz. «Endi ne bolady» degen qobaljý da bar. Men sol oqıǵalar kezinde ózimniń súıikti qalam – Almatyda, demalysta edim. Iaǵnı bolǵan oqıǵanyń bárin óz  kózimmen kórdim desem de bolady. Rasynda, terezeniń arǵy jaǵynda jarylǵan granata ma álde «Kalashnıkovtyń» kezekti oq jaýdyrýy ma, aıyra almadyq. Bárimiz bul sumdyqtyń tezirek aıaqtalýyn tiledik. Sol oqıǵalardan keıin biraz ýaqyt ótse de, kópshiliktiń kókeıinde kóp suraq qaldy. Árkim ártúrli aıtyp, san-saqqa júgirtedi. Bul, shyn máninde, buzaqylyqqa ulasyp, baqylaýsyz ketken beıbit sherý me álde aldyn ala josparlanǵan memlekettik tóńkeris pe? Shyn máninde ne boldy?

– Bul – aldyn ala josparlanǵan qastandyq áreket. Narazylyqtar beıbit mıtıńilerden bastalyp, sońy buzaqylyqqa, tonaýshylyqqa ulasty. Osy oqıǵalar – kásibı adamdardyń oılastyrǵan jáne solardyń júzege asyrǵan jymysqy operasıasy. Áýeli jurtshylyq beıbit mıtıńke shyqty. Demonstranttarǵa qarsy kúsh qoldanylǵan joq, qoldanylýy da múmkin emes edi. Kelesi lekpen olardyń ornyna jaı ǵana buzaqylyq istep, polısıa qyzmetkerlerine ses kórsetip, tas laqtyryp júrgen jastar keldi. Artynsha úshinshi tolqyn jalǵasty. Bular arnaýly daıyndyqtan ótken kádimgi kásibı lańkester basqarǵan tonaýshylar, kisi óltirýshiler, zorlyq jasaýshylar edi. Sodyrlar kúshtik organdar ǵımarattarynyń ornalasqan jerin óte jaqsy bilgen jáne sol nysandarǵa shabýyl jasaldy. Lańkesterdi materıaldyq qundylyqtar qyzyqtyrǵan joq,  olarǵa qylmystyq ister, quqyq qorǵaý qyzmetkerleriniń jeke qujattary kerek bolǵan. Iaǵnı bunyń óte muqıat oılastyrylǵan, sheteldik sodyrlar jaldanǵan terorıstik operasıa ekeni anyq. Ózińiz bilesiz, olar Almatynyń áýejaıyna shabýyl jasady. Qazir tergeý amaldary barysynda áýejaıdy Ortalyq Azıadaǵy qalalardyń birinen ushyp kelgen adamdardy kútip alý úshin ádeıi basyp alǵany anyqtalyp jatyr. Syrttan kelgender – arnaıy daıyndalǵan sodyrlar men olardyń komandırleri.

Lańkester gastarbaıterler retin­de ushyp kelip, shekaralyq ótkizý beket­terinen kedergisiz ótken. Sóıtip, qalaǵa kirip josparly operasıalardy basqarǵan. Keıin quqyq qorǵaý organdary kúsh alyp, qaıta soqqy bergende, tez arada sol Almaty áýejaıy arqyly ushyp ketken. Sondyqtan taǵy da qaıtalap aıtamyn, bul – jos­parly túrde júrgizilgen operasıa. Olardyń maqsaty – memlekettik ıns­tıtýttardy joıý, konstıtýsıalyq qurylymǵa nuqsan keltirý, túptep kelgende bılikti basyp alý. Degenmen áli de tergeý júrgizilýde. Bári de anyqtalady.

Endi «Buǵan olar qalaı qol jet­kizdi?» degen suraq qoıǵyńyz kelip otyrǵan shy­ǵar. Qazir biz aýqymdy tergep-tekserý jumystaryn júrgizip jatyrmyz. Óki­nish­ke qaraı, dál osyn­daı jaǵdaıda quqyq qorǵaý organ­darynyń naqty áreket etý algorıtmi bolmaı shyqqany anyqtaldy.   

Men Memleket basshysy retinde ko­mandalyq-shtabtyq, áskerı birneshe oqý-jattyǵý jıynyna qatystym. Bul jattyǵýlar shynaıy jaǵdaılar, so­nyń ishinde Almatyda bolǵan oqı­ǵa­lar kezinde eshqandaı paıdaǵa as­pad­y.

Bizdiń ustanymymyz – demons­trant­tarǵa qarsy qarý qoldanbaý. Polısıa qyzmetkerlerinde atys qarýy bolǵan joq. Olarda tek dybysty granata, kózden jas aǵyzatyn gaz jáne sýmen atqylaıtyn tehnıka ǵana boldy. Biraq bul mashınalardy qoldana almady. Sebebi buzaqylar tar­typ alǵan. Al sodyrlar beıbit demons­tranttarǵa qarsy qarý qoldanbaý jóninde polısıa qyzmetkerlerine buıryq berilgenin bilgen. Qoldarynda tek kúrek pen soıyl ǵana bar jas desanttar óte qatty zardap shekti. Buzaqylar olardy sheshindirip, Prezıdent rezıdensıasyna shabýyl kezinde tiri qalqan retinde paıdalanǵan. Olar áıelderdi de aıamaǵan, tipti eshqandaı aıaýshylyq sezim bolmaǵan.

Tergeý barysynda lańkesterdiń qarýly qaqtyǵys kezinde esirtki tutynǵany anyqtalyp jatyr. Qaq­tyǵystardyń sońyna qaraı kúshtik qurylymdar qarý qoldanyp, sodyr­lardyń aıaqtarynan atqan. Sol kezde olar jaralanyp qulasa da, aýyrsynýdy bilmegen, tipti sezbegen. Mine, bul da olardyń óte muqıat daıyndalyp kelgenin kórsetedi.

Buzaqylardyń kópshiligi Alma­ty­daǵy bes juldyzdy qonaq úıde jat­qany anyqtaldy. Olardyń aqshasyn kim tóledi? «Qazaqstan» qonaq úıiniń birinshi qabatynda komandalyq shtabtary ornalasypty. Qazir tergeý júrgizilýde. Birneshe adam suraqtarǵa jaýap berip jatyr. Buryn, tipti oıǵa kelmegen derekter ashylýda.

– Osy memlekettik tóńkeris jasaý áreketiniń artynda kim tur dep oılaısyz?

– Ony tergeý anyqtaıdy. Aldyn ala eshteńe aıtqym kelmeıdi jáne onym durys bolmaıdy. Áli atqaratyn jumys kóp. Bir aıta keterligi, sodyrlar men olardyń komandırleriniń kópshiligi Almatydan ketip úlgergen. Biri aýyl-aımaqqa, endi biri shekaradan ótip, kórshi elderge qashty. Taǵy bireýleri bet-álpetin ózgertip buǵyp qaldy. Saqal-murtyn qyryp, syrtqy kelbetin ózgertip el ishinde júrgenderi de bar. Olardy tutqyndasa, «biz jaı ótip bara jatqan edik» dep baıbalam salyp jatyr. Olaı bolmaıdy. Almatydaǵy tártipsizdikterdiń aýqymyn ózińiz kórdińiz. Al jeme-jemge kelgende bári de jaı júrginshi bop shyǵa keledi. Árıne, azamattardy zańsyz ustaý, olarǵa kúsh qoldaný derekteriniń bári tekseriledi. Bul máselelerge muqıat qaraý kerek.

– Árıne, munyń bárin teksergen jón. Biraq qazir quqyq qorǵaý organdarynyń is-áreketterine qatysty kóp syn aıtylyp jatyr. Siz oǵan nazar aýdaryp, Bas pro­kýratýraǵa tapsyrma berdińiz. Degen­men áleýmettik jelilerde beıbit turǵyndardy uryp-soǵyp, azap­taıdy degen jazbalar «jeldeı esip» tur.

– Ondaı aryz-shaǵymdarda asyra siltep jibergender de bar. Árıne, Almatyda bolǵan oqıǵaǵa baılanys­ty alańdaýshylyqtardy túsinýge bolady.  Sondyqtan Bas prokýratýraǵa árbir jaǵdaı boıynsha muqıat tekserý jumystaryn júrgizýdi tapsyr­dym. Budan bólek, belgili quqyq qorǵaýshy, advokat Aıman Omarova bastaǵan qoǵamdyq komısıa qurylypty. Ony buqaralyq aqparat quraldarynan oqyp bildim. Men bul sheshimdi qol­daı­myn. Shyn máninde, qaıǵyly oqı­ǵalar kezinde bolǵan jaǵdaılardy jan-jaqty tekserý úshin qoǵam bel­sendilerin tartýymyz kerek.

Adam quqyǵy jónindegi ombýdsmen Elvıra Ázimova men belgili quqyq qorǵaýshy Jemis Turmaǵambetovanyń ýaqytsha ustaý ızolátorlaryna baryp, ustalǵandarmen kezdesip, olardyń jaǵdaılaryn kórip, aryz-shaǵymdaryn tyńdap júrgenin bilemin. Bul óte paıdaly jumys dep sanaımyn. Men Memleket basshysy retinde azamattardyń quqyqtarynyń buzylmaýyna múddelimin. Árbir jaǵdaı jiti tekserilýge tıis ekenin taǵy da qaıtalap aıtamyn.

– Osy iske jurtshylyqtyń ara­las­qany jaqsy bolǵan eken. Qu­qyq qorǵaý organdaryna qandaı da bir erkindik berildi. Qalaı oılaı­syz, olar asyra siltep jibermeı me?

– Biz bul máselede «Sılla men Harıb­danyń» arasynan ótkendeı bolýy­myz kerek. Eń aldymen, beıbit azamat­tar men Almaty turǵyndaryna qarsy buzaqylyq áreketterge qatys­qan adamdardy tabýymyz qajet. Ekin­shiden, azamattardyń quqyqtary buzylmaýǵa tıis. Bul áreketterge myńdaǵan buzaqy qatysty dep jańa aıttym. Endi aıaq astynan, bári «kezdeısoq júrginshi» bolyp shyǵa keldi. Men polısıanyń zańsyz áreketterin aqtap otyrǵanym joq. Eger ondaı jaǵdaılar bolsa, biz mindetti túrde jolyn kesemiz. İshki ister mınıstri tıisti eskertpesin aldy. Sondyqtan múmkindikti paıdalana otyryp, azamattarǵa, Almaty turǵyndaryna quqyqtarynyń buzylmaıtynyn málimdeımin.

– Jıyrma myń terrorıst boldy degen derekke qatysty suraq kóp. Olar qaıdan kelgen?

– Birinshiden, Almatydaǵy buzaqylyq áreketter bir saǵat qana bolǵan joq. Polısıa departamentiniń ǵımaraty úshin júrgizilgen soǵys eki túnge sozyldy. Polıseıler sodyrlardyń barlyq shabýylyna toıtarys berdi.

Ekinshiden, lańkester polısıa men áskerı qyzmetshilerdi san ba­sym­dyǵymen aldy. Bul sodyrlardyń óte kóp bolǵanyn bildiredi.

Úshinshiden, bandıtter Almatyǵa polısıa blok-beketteri qoıylǵan jaq­tan, ıaǵnı úsh baǵyttan kelip, tal­qandap ketti. Polıseıler oryn aýys­tyryp, qaıtadan alańǵa jınalǵan. Taǵy da qarýsyz edi. Máse­leniń mánisi – osynda. Endi kelip, buza­qylar az boldy deıdi. Shyn mánin­de, buzaqylar lek-legimen júrdi. Olardy basqaryp júrgen bireý­ler boldy. Bir legi bardy da, tonady. Odan soń ekinshisi keldi.

 – Siz eskertýsiz oq atýǵa buı­ryq berdińiz. Bul sheshim AQSH pen Eýropadaǵy demokra­tıa­lyq qoǵamdastyqtyń alańdaý­shy­ly­ǵyn týǵyzdy. Mundaı qatań sheshim qabyldaýǵa ne túrtki boldy?

– Joǵaryda atalǵan jaǵdaı bo­ıynsha quqyq qorǵaý organdary bas­shylarynyń naqty algorıtmi, is-qımyl jospary bolmaǵanyn aıttym. İstiń mán-jaıyn baǵamdaı almadyq. Ony ashyq moıyndaýǵa tıispin. Qu­qyq qorǵaý organdarynyń basshylary ózderine jaýapkershilik alýǵa jú­reksindi. Jigersizdik tanytty. Men olarǵa: «Eger marshal Rokossovskıı men marshal Jýkov Stalınnen árbir is-qımyldary týraly kúnde kelip, ruqsat suraı berse, soǵysta jeńer me edi?» – dedim. Bul – naǵyz soǵys. Jaýapkershilikti moıynǵa alý kerek edi. Osyǵan oraı ashyq málimdeme jasaǵanǵa deıin qarýly sodyrlarǵa qarsy oq atýǵa tıispiz dep aıtqan bolatynmyn. Men jaýapkershilikti óz moınyma aldym. Al óz málimdememde muny qaıtaladym. Óıtkeni jaýapty adamdar júreksindi. Dál osyndaı jaǵdaıda Memleket basshysy jaýap­kershilikti ózine alýǵa tıis dep oılaımyn. Men kásibı dıplomatpyn. Mu­nyń saldary qandaı bolatynyn bil­dim. Biraq men úshin memlekettiń múd­desi, azamattarymyzdyń qaýipsizdigi bári­nen de mańyzdy edi. Men ol kezde Ba­tystyń ne deıtini týraly emes, eli­mizde tártip ornatýdy ǵana oıladym.

– Jaǵdaıdyń shıeleniskeni son­shalyq, Siz Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymynyń bitimgerlik kúsh­terin shaqyrdyńyz. UQSHU-nyń bitimgerlik operasıasy sátti júzege asyrylǵannan keıin «Vla­dımır Pýtınge «qaryzdar» bolyp qaldy, endi birqatar másele bo­ıynsha onyń talaptaryna kelisýge májbúr bolady» degen pikirdiń bar ekeni jasyryn emes. Mundaı pikir­ler Reseıde de, Batysta da aıtylyp jatyr.

– Birinshiden, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy – bizdiń ortaq uıymymyz. Qazaqstan – osy uıymǵa múshe. 1992 jyly ony qurýǵa atsa­lystyq. Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev tıisti bastama kóter­di. Sondyqtan men bóten adamdar­dan emes, UQSHU-ny kómekke shaqyr­dym. Demek men ózime, ıaǵnı odaq­tastarymyzǵa júgindim.

Ekinshiden, UQSHU bitimgerlik kúsh­terin tartý isi osy uıymnyń keli­silgen qujatyna sáıkes oryndaldy. Sondyqtan bul zańdy dep sanaımyn.

Úshinshiden, Qazaqstanǵa kelgen UQSHU bitimgerlik kontıngenti birde-bir oq atqan joq. Bitimgerlik kúsh­ter strategıalyq nysandardy ǵana kúzetedi, qalǵan máseleni ózimiz sheshe­miz. Bizge tyl kerek dep eń basyn­da kelisilgen bolatyn.

Tórtinshiden, Qazaqstanǵa bitim­gerlik kúshterdiń kelgeni týraly aqparat psıhologıalyq turǵy­dan mańyzdy ról atqarǵanyn, buza­qy­lardyń záre-qutyn qashyrǵanyn túsin­gen jón. Munyń úlken kúsh ekeni tú­sinikti. Aıtpaqshy, bul birikken bi­tim­gerlik kontıngent. Onyń qura­mynda Reseıden bólek Belarýs, Armenıa, Tájikstan jáne Qyrǵyzstan elderiniń áskerı bólimderi de boldy.

Al endi «qaryzdar» jáne taǵy da basqa qaýesetterge keler bolsaq, bu­ǵan qatysty Vladımır Pýtınmen esh­qandaı áńgime bolmaǵanyn ashyq aıtamyn. Kreml tarapynan da aldyn ala eshqandaı shart aıtylǵan joq.

Túptep kelgende, Qazaqstan úshin Reseı odaqtas memleket. 2013 jyly Ekaterınbýrgte tıisti shartqa qol qoıyldy. Aıtpaqshy, men ol kezde Jenevada edim. Sondyqtan bul shartty ázirleýge qatysqanym joq. Onda Qazaqstan men Reseıdiń odaqtastyq qatynastary týraly aıtylǵan. Bizdiń elderimiz arasyndaǵy baılanystar Almatydaǵy oqıǵalarǵa deıin de árdaıym tyǵyz, syndarly, ári shyn máninde seriktestik sıpatta boldy jáne jalǵasa beredi.

Men aqpan aıynyń ortasyna qaraı Reseı Prezıdentiniń shaqyrýymen Máskeýge saparmen baramyn. Sonda elderimiz arasyndaǵy uzaqmerzimdi yntymaqtastyqqa qatysty asa mańyzdy kelisimge qol qoıamyz.

– Qasym-Jomart Kemeluly, ın­ternettiń qaýipsizdik maqsatynda són­dirilgeni túsinikti. Osy kezde jurt aqparat ala almaı qaldy. Túr­li aqparat tarady.  Endi shyn má­ninde ne bolǵanyn ejiktep túsin­dirýge májbúr bolyp otyrmyz...

– Ras, biz aqparattyq turǵydan jeńilgenimizdi moıyndaýymyz kerek. Eshkim meniń buıryǵymdy da, is-áreketimdi de tolyq túsindire almady. Keıinnen men ózim tikeleı aralasyp, ana jerge baryp anany aıt, myna jerge baryp mynany aıt dep tapsyrmalar berýge májbúr boldym. Iaǵnı aqparattyq turǵydan jeńilip qaldyq, Sizben kelisemin. Alaıda bizde oǵan ýaqyt bolǵan joq. Ótip ketkennen keıin bárimiz aqyldymyz. Ol kezde biz týraly kimniń ne aıtatynyn oılaıtyn shama da bolǵan joq. Mundaı jaǵdaıda ınternetti Qazaqstanda ǵana emes, basqa da birqatar elde óshiredi. Sebebi ony teris pıǵyldy adamdar óz maqsattaryna paıdalanyp ketedi. Bandıttik qurylymdardyń komandırleri arasynda aqparattyq turǵydan arnaıy daıyndyqtan ótken adamdardyń bolǵanyn atap ótý kerek. Demek jalǵan aqparattar legi, bylaısha aıtqansha, feıkter úzdiksiz aǵylyp jatty. Bunyń Qazaqstanǵa qarsy jan-jaqty daıyndalǵandardyń paıdasyna jumys istegenin taǵy da qaıtalap aıtqym keledi.

– Tuńǵysh Prezıdentke qatysty taqyrypqa núkte qoısaq qaıtedi. Siz ben Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń arasynda qandaı da bir kelisim nemese ýaǵdalastyq boldy ma? Óıtkeni ol telearnalar arqyly úndeý jasa­ǵanǵa deıin Sizderdiń aralaryńyzda onyń jeke basynyń jáne otbasy músheleriniń artyqshylyqtaryn saqtaýǵa qatysty másele saýdaǵa salyndy degen qaýeset bar.

– Saýdaǵa salý degen másele esh­qashan bolǵan emes. Jeke basynyń artyqshylyqtary jaıly da áńgime qozǵalǵan joq. Tek Qaýipsizdik Keńe­siniń Tóraǵasy mártebesine qa­tysty máseleni shuǵyl sheshý jónin­de áńgime boldy. Jasyratyny joq, jaǵdaı ýshyǵyp ketkendikten, men halyqqa úndeý jasap, osy sát­ten bastap Qaýipsizdik Keńesiniń Tór­aǵasy ekenimdi málimdeıtinim týraly másele kóterdim. Bul – sol sát­te sheshilgen másele. 28 qańtarda Nur Otan partıasynyń sezi ótti. Sonda men sóz sóılep, Nursultan Ábish­uly Nazarbaevtyń tarıhı róline laıyq­ty baǵa berdim. Bul ádil baǵa dep esep­teımin jáne aldaǵy ýaqytta halqymyz osyǵan toqtaıdy dep úmittenemin.

– Mıtıńter bastalǵan kezde kóp­tegen tanymal azamattar adam­dardy kóshege shyǵýǵa shaqyrdy. Jalpy, qoǵamdaǵy túrli jaǵ­daı­larǵa qatysty pikir bildirip júre­tin zıaly qaýym ókilderi men tanymal tulǵalarǵa qatysty Sizdiń oıyńyz....

– Tarıhtyń aýmaly-tókpeli sátterinde zıaly qaýymnyń róli aıryqsha kórinedi. Basymyzdan ótken tragedıaǵa qatysty aıtar bolsaq, zıalylarymyz ben medıa tulǵalar eseńgirep qalǵan sıaqty. Óıtkeni ol kezde ahýal tez ózgerip jatty. Beıbit sherýshilerdiń ornyna alǵashynda buzaqylar, keıinnen kásibı bandıtter keldi. Osy sátte alańdaǵy arpalysty keıbireýler túsinbedi. Múmkin keıbir buqaralyq aqparat quraldary beıbit sherýshilerge qatysty jazalaý sharalary qoldanyldy dep, bárin ádeıi burmalap kórsetken shyǵar. Al shyn máninde, bul qasiretti bastan ótkergen biz is júzinde basqasha bolǵanyn anyq bilemiz. Qazaqstanǵa shabýyl uıymdastyrýshylar alańdaǵy jyldam ózgerip jatqan alasapyrandy ádeıi oılastyrýy múmkin. Sóıtip, jaǵdaıdy ýshyqtyrdy.
Máselen, qalaǵa bandıtter kirgen kezde, Almaty turǵandary olardyń kimder ekenin túsinbesten, «mine, jarady, kóshege shyqty, bılikke qarsylyq tanytyp jatyr» dep urandap, qoldaý kórsetti. Sol kezde qala turǵyndary sodyrlardyń búkil qalany qıratyp, otqa orap ketetinin bilgen joq edi.

– Endi súıikti qalamyz Al­ma­ty týraly aıtar bolsaq, qala­nyń Almaty, Alma-Ata ataýla­ryna qatysty ártúrli pikir bar. Bu­ǵan sizdiń kózqarasyńyz qandaı? Sonymen qatar qala ákimi Ba­qyt­jan Saǵyntaev pen onyń orynbasarlaryna qatysty kadrlyq ózgerister bola ma?

– Al ózińiz qalaı oılaısyz? Ákim­niń ornynda qalǵany durys pa álde aýystyrý kerek pe?

– Siz 26 myń adam qol qoıǵan petı­sıany kórdińiz be?

– Kórdim. Ákimge qatysty aıtar bol­saq, ol sol sátte, shynymen de, abdyrap qaldy. Ómirinde birin­shi ret osyndaı jaǵdaımen betpe-bet kelgen shyǵar. Kez kelgen adam qysylǵanda tyǵyryqtan shyǵa bilmeıdi. Sondyqtan ákimdi aıyp­taǵym kelmedi. Ol mindetin adal atqa­ratyn qyzmetker. Degenmen almaty­lyqtardyń pikirlerin de eskerýim kerek. Ýaqyty kelgende bile ja­tarsyz. Bul – bir. Ekinshi, qala ataýyna qatysty. Qazir sheshim qabyl­dap, barlyq qujattardy qaıta ózger­týdiń qajeti ne? Almaty dep ataý qazaqtildi jurtshylyqqa qolaıly, al orys tilinde Alma-Ata dep aıtý yńǵaılyraq. Endeshe, bylaı keliseıik, qalanyń resmı aty Almaty bolyp qalsyn. Al qala turǵyndary men qalamyzǵa beıjaı qaramaıtyn azamattar ózderine qalaı yńǵaıly bolsa, solaı ataı bersin.

– Siz bıznesmendermen ótken kez­desýde jastardyń tehnıkalyq mamandyqtarǵa kóbirek beıimdelýi kerek ekenin aıttyńyz. Ol úshin Reseıde bilim alsyn dedińiz. Osy bas­tamany synap jatqandar da bar. Olar nege Batysta emes, Reseı­de oqý kerek degen ýáj aıtady. Siz, shynymen, Reseıdiń bilim berý júıesin ozyq dep esepteısiz be?

– Reseıde tehnıkalyq bilim berý sapasy joǵary. Bul bárine belgili. Mysaly, Máskeýde MFTI, Baýman ýchılıshesi, Novosibir ýnıversıteti, Tomsk ýnıversıteti jáne basqa da joǵary oqý oryndary bar. Árıne, eshkimdi mindettemeımiz. Ol jaı ǵana Reseıge oqýǵa jibergen durys degen usynys bolatyn. Birinshiden, til máselesinde kedergi joq. Ekinshiden, eki el strategıalyq seriktes, iri bız­neske qatysty birlesken kásiporyn­darymyz da bar. Bizge Reseıde oqyp, tehnıkalyq mamandyq alǵan kadrlar qajet. Keıbireýler Batysta bilim alǵysy keledi. Olarǵa da esh kedergi joq. Biraq ol jaqtyń biliminiń ózindik erekshelikteri bar ekenin túsiný kerek. Batystyń bilimin ıdeal tutpas edim. Olardyń ýnıversıtetteri de dıplom basyp shyǵaratyn keńselerge aınalyp ketkenin bilemiz. Jasyratyn nesi bar, bizdiń keıbir jastarymyz Batystaǵy «aqshańdy tóle de, biraz ýaqyttan keıin dıplomyńdy al» deıtin oqý oryndarynda oqyǵan. Onysyn tanymal ýnıversıtet bitirdim dep, tym ásirelep jiberedi.

– Bıznesmendermen ótken kezdesýde elimizde áldebir olıgopolıa qalyptasqanyn aıttyńyz. Bul sózińizdiń astarynda ne jatyr? At tóbelindeı az ǵana iskerler toby ekonomıkanyń negizgi sektorlaryn baqylap otyr degenińiz be?

– Iá, shyn máninde, bul alańdatatyn ózekti másele. Olıgopolıa degenimiz ne? Ol – ekonomıkanyń negizgi sektorlaryn azdaǵan adamdar tobynyń tolyǵymen baqylaýy. Ókinishke qaraı, bizde osyndaı jaǵdaı qalyptasqan. Sol az ǵana adamdardyń toby joǵary basshylyqqa óte jaqyn bolyp, memleket tarapynan qabyldanatyn sheshimderge yqpal etken. Bul jaǵdaı bizde de bar.

– Árıne, biz muny túsindik. Al endi ne isteımiz?

– Jumys óte kóp. Eń aldymen, orta jáne shaǵyn bıznespen aınalysatyn kásipkerlerdiń sanyn kóbeıtýimiz kerek. Basqa joly joq. Solarǵa jaǵdaı jasap, nesıe resýrstarynyń qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etken jón. Bizdiń ekonomıkamyz son­shalyqty úlken dep aıta almaımyz. Qazir eýrazıalyq ıntegrasıanyń durys nemese burys ekenin saralap otyratyn ýaqyt emes. Qalaı bolǵanda da, eýrazıalyq keńistikte ómir súrip jatqanymyzdy moıyndaýymyz kerek. Sondyqtan oǵan beıimdelip, memleket múddesi turǵysynan ıntegrasıanyń ıgiligin kórýge umtylǵan abzal. Bul biz­diń Úkimetimiz úshin aýqymdy ári óte kúrdeli jumys. Úkimet qyz­meti­niń osy baǵytyna erekshe mán bere­min. Buǵan jaýapty mınıstr Pre­mer-Mınıstrdiń orynbasary degen mártebege ıe boldy. Óıt­keni ol Máskeýde de, Eýrazıalyq ekono­mıkalyq komısıa aıasynda da teń dárejede kelissóz júrgize bilýge tıis. 

– Siz Parlamentte sóılegen sózińizde qyrkúıek aıynda ál­debir saıası-ekonomıkalyq refor­malardyń toptamasyn usyna­tynyńyzdy aıttyńyz. Qandaı refor­malar ekenin bilýge bola ma? «Eger birdeńeni ózgertkiń kelse, odan qutylý kerek» degen sóz bar. Bu­rynǵynyń bárin joıyp, qaıta­dan bastaımyz ba?

– Men kadrlardyń bárin aýys­tyrýǵa qarsymyn. Birinshiden, olardy biliktiligi men jumystarynyń sapasyna qaraı baǵalaý kerek. Jurttyń talaby osy eken dep Úkimetti júz paıyz ózgertip, «Mine, men keldim, men – revolúsıonermin» deý – meniń tásilim emes.

Ekinshiden, kadr da kóp emes. Osy oraıda mynadaı bir ázil-áńgime bar, bálkim bul ras bolýy da múmkin. Birde Berıa Stalınge kelip, «Jazýshylarǵa shara qoldaný kerek. Fadeev ishedi, Sholohov ishedi, Vıshnevskıı ishedi, Sımonov ishedi, Alekseı Tolstoı da budan ket ári emes», – deıdi. Stalın oǵan: «Meniń basqa jazýshylarym joq», - degen eken.

Bul jerde de laıyqty mınıstr­lerdi izdeý kerek. Kósheden ákelip taǵaıyndaı salýǵa bolady. Ondaı jaǵdaı álem tarıhynda da bar. Biraq bul turaqsyzdyqqa ákelýi, búkil júıeni shatqaıaqtatyp jiberýi múmkin. Sondyqtan kadr máselesine muqıat bolǵan jón. Aldaǵy ýaqytta jan-jaqty oılastyrylǵan, pysyqtalǵan ózgerister jasalatyny anyq. Biz, eń aldymen, Qaýipsizdik Keńesiniń aıasynda ulttyq qaýipsizdik júıesin reformalaımyz. Qańtardaǵy qaıǵyly oqıǵalar bul máseleniń qanshalyqty ózekti ekenin kórsetti. Sondyqtan osy problemany kóp sozbaı sheshý qajet.

– Atalǵan reformalardy júzege asyrý úshin qansha ýaqyt kerek?

– Reformalardyń máni adamdardy ózgertý emes. Reformalar, eń aldymen, júıeni ózgertý nemese júıeniń kemshilikterin túzetip, onyń qyzmetine túbegeıli ózgerister engizý degen sóz. Alda bolatyn keıbir oqıǵalarǵa boljam jasaı otyryp, elimizdegi Parlament pen partıa júıesin reformalaý jóninde oılarym bar. Memleket basshysy retinde bul týraly 28 qańtarda ótken partıanyń sezinde aıttym. Prezıdent qoǵamdyq-partıalyq jáne saıası qurylymdardyń bárinen birshama joǵary turýǵa tıis dep sanaımyn. Ártúrli qoǵamdyq-saıası kúshterdi memleketimizdiń múddesine jumyldyra bilýim kerek.

– Iá, bálkim, elimizde laıyqty opozısıa birte-birte qalyptasar. Áıtpese, menińshe, opozısıa degen jaı sóz ǵana sıaqty.

– Árıne, opozısıa bizde bar, biraq kóbinese kóshede ǵana. Sizben kelisemin. Bılik partıasynyń ózinde de opozısıa bar. Buǵan deıin aıt­qa­nymdaı, partıa qoǵam qajettilikterin eskere otyryp, qaıta qurylýǵa tıis. Májiliste birneshe kúshti partıalar bolýy kerek dep sanaımyn. Tipti Úkimetti jasaqtaý kezinde konstıtýsıalyq basymdyq bolmasa, olar ortaq mámilege kelý kerek. Bizge saıası mádenıet qalyptastyryp, saıası qaıratkerlerdi ósirgen jón. Sebebi mundaı ekstremıstik jaǵdaılarda bizge qoǵamdyq popýlızm men ekzaltasıa qajet emes. Mysaly, Germanıada barlyǵy da mádenıetti túrde ótedi. Partıalar aýysady. Adam­dar baısaldy sóz sóıleıdi. Bas­qa partıalar olardy tyńdap, belgili bir mámilege keledi. Úkimettegi negizgi laýazymdarǵa ózderiniń adamdaryn usynady. Ýaqyt óte kele, biz de osyǵan kelemiz dep oılaımyn. Men Prezıdent bolyp turǵan kezde osy nátıjege qol jetkizgim keledi. 

– Shyn máninde, qazirgi ýaqytta halyq Sizden zor úmit kútedi. Eli­mizde ózgeris jasaı alatyn Prezı­dent bar dep túsinemiz. Buryn mun­daı­dy sezinbeıtin edik....

– Burynǵynyń bárin synaı ber­meıik. Qalaı bolǵanda da, bul – biz­diń tarıhymyz. Biraq meniń Pre­zıdent retindegi basty mindetim – búkil qoǵamdy jáne barlyq saıası júıeni, sonyń ishinde ekonomıkany transformasıalaýdyń oń nátıjesine qol jetkizý. Qazaqstan halqyna arnaǵan eń alǵashqy Joldaýymda saıa­sat pen ekonomıka qatar júretinin aıtqan edim. Qazirgi tarıhı jaǵdaıda búgin ekonomıkamen aılanysamyz, al saıasat kúte turady dep aıta almaımyz. Ekonomıkalyq jańǵyrýdy qarqyndy júzege asyrýda saıasat ta mańyzdy ról atqaratyny belgili. Túptep kelgende, barshamyz Marksty oqydyq, ásirese, meniń zamandas­tarym. Bul jóninde Markstyń: «Negiz – bul ekonomıkalyq bazıs. Biraq ekonomıkalyq bazıske yqpal etetin saıası qurylym bar. Keıde ekonomıkalyq bazıske qaraǵanda, saıası qurylym áldeqaıda mańyzdy ról atqarady» degen oı-tujyrymy bar. Sondyqtan qoǵamdy saıası transformasıalaýmen qatar ekonomıkany qaıta jańǵyrtýdy da birge alyp júrý kerek. Bul – meniń mısıam. Qan­sha ýaqyt Qazaqstan Prezıdenti bola­tynymdy bilmeımin. Biraq naqty biletinim, Konstıtýsıaǵa sáıkes eki merzimnen uzaq otyra almaı­myn. Iaǵnı eshqandaı zańǵa, ásirese, Kons­tıtýsıaǵa ózgerister engizilmeıdi.

– Sot júıesine reforma jasala ma?

– Týrasyn aıtaıyn, sot júıe­sine alańdaýshylyqtyń bolýy zań­dy. Qazirgi ýaqytta reforma júr­gizilip jatyr. Onyń qalaı jáne qandaı qarqynmen iske asyrylyp jatqany – basqa másele. Men ká­sipkerlermen ótken kezdesýde buryn bolmaǵan Ákimshilik ister jó­ninde alqa qurý týraly aıttym. Bul qurylym kásipkerlik másele­lerdi, ınvestısıalyq daýlardy qaras­tyrýmen aınalysady. Qazir biz sýdıalardy irikteý kezinde sheshýshi ról atqarýǵa tıis Joǵarǵy Sot keńesiniń mártebesin birshama kúsheıtip kelemiz. Sýdıalar korpýsyna kásibı sýdıa emes adamdardy da jiberdik. Kásibı sýdıa  ádil tóreliktiń kepili degen sóz emes qoı. Sol sıaqty korporatıvtik sektor men basqa da salaǵa mamandardy joldap otyrmyz. Iaǵnı sýdıalardyń kásibı quramyna ózgeris jasaý qajet. Olarǵa qoıylatyn basty talap – adaldyq pen ádildik.

– Sizdiń bastamańyzben qu­ryl­ǵan «Qazaqstan halqyna» qory­nyń qamqorshylyq keńesi jasaq­taldy. Qazirdiń ózinde 20 mıl­lıard teńgeden astam qarjy túsken. Múmkin, onyń jumys isteý tetigi áli de naqtylanbaı otyrǵan shyǵar. Óıtkeni olıgarhtar qorǵa aqsha aýdarýǵa asyǵar emes. Bul úrdis turaqty bolý úshin olarǵa qatysty qandaı da bir shara qoldanyla ma?

– Qazirgi kezde Qordaǵy aqsha 20 mıllıardtan áldeqaıda kóp, shamamen 50 mıllıard teńgedeı. Men Qordyń jumysyna aralaspaımyn. Burynǵy Qarjy mınıstri Bolat Jámishev Qordyń basshysy bolyp taǵaıyndaldy. Qamqorshylyq keńesi bar. Olar qoǵamdyq bastama boıynsha jumys isteıdi. Meniń jumysym Qorǵa jarna túsirý isine yqpal etý jáne bul jóninde ózimniń ustanymymdy aıttym. Birinshiden, bul – salyq emes, qaıyrymdylyq. Biraq árdaıym onyń da belgili bir parametrleri bolýy kerek. Úkimet salyq salynatyn tabystyń 3 paıyzy dep belgiledi jáne bul tek iri bızneske ǵana qatysty. «Qazaqstan halqyna» qory naýqas balalarǵa, buqaralyq sportqa, onyń ishinde aýyldyq jerlerdegi balalar sportyn damytýǵa, Almatyny qalpyna keltirýge, máde­nıetti órken­detýge jáne basqa da ıgi sharalarǵa kómektesedi. Bul máse­lelermen Qam­qorshylyq keńesi aınalysady.

– Taǵy bir másele. Eýroparla­ment Qazaqstandaǵy oqıǵalar boıynsha qarar qabyldap, halyq­aralyq tergeý júrgizýdi talap etýde. Bul qujatqa qatysty Sizdiń pikirińiz jáne Eýroparlament ınstıtýtyna kózqarasyńyz qandaı?

– Instıtýt retinde Eýro­parla­mentke degen kózqarasym durys. Osy qurylymǵa múshe bolý memleketterge qanshaǵa túsetinin adamdar bilse, onda bul ınstıtýtqa degen synı kózqarastary kúsheıe túser edi. Biraq buǵan toqtalǵym kelmeıdi. Óıtkeni bul – Eýropalyq odaqtyń máselesi. Eger olar mundaı ınstıtýt qajet dep sanasa, ózderi bilsin.

Qarar eshteńege mindettemeıdi. Usynys retinde aıtylǵan. Qazaq­stanǵa qatysty ekinshi ret qarar qa­byldanyp otyr. Muny múldem obektıvti emes jáne kúni buryn qabyl­danǵan qujat deýge bolady. Sondyqtan bul qararǵa bola esh alań­damaımyn. Qazaqstandaǵy oqıǵalarǵa qatysty halyqaralyq tergeýge keletin bolsaq, mundaı tergeý júrgizýdiń qajeti joq dep esepteımin. Ózimizdiń de qolymyzdan keledi. Bizde de adal ári ádil mamandar bar. Búgin ol azamattardyń birazynyń attaryn atadym. Bul komısıalardy qurýǵa men de jáne meniń ákimshiligim de qatysqan joq. Ózderi erikti túrde osyndaı ınstıtýt qurýǵa sheshim qabyldady. Jumys istesin. Óıtkeni men de aqıqattyń ashylyp, shyndyqtyń  aıtylýyna múddelimin.

Taǵy bir aıta keterligi, bul qarar­dyń qabyldanýyna lobbıster túrtki bolǵan. Lobbıster – kezinde Qazaq­stannyń qyrýar aqshasyn qalta­syna basyp shetelge ketkender. Qazir olar sol aqshalaryn elimizde túrli sherýler uıymdastyrýǵa jum­sap, «qanshalyqty jaman bolsa, son­shalyqty jaqsy» degen qaǵıdaǵa súıenetin adamdardyń tapsyry­symen jumys isteıdi. Men bulardy Ózbekstannyń olıgarhtarymen salystyramyn. Shetelde mol qara­jat tapqan olar ózderiniń tarıhı otanyna kelip, Ózbekstan Prezıdentinen «Ózbek halqyna ne isteı alamyz, qandaı kómek kerek?» – dep tapsyrma suraıdy. Sodan keıin óz qarajattaryna aýrýhanalar, ınfraqurylymdar salady. Elimizde otyryp nemese shetelde jatyp, óz eline shabýyldaıtyn bizdiń olıgarhtardyń ózbek olıgarhtarynan aıyrmashylyǵy mine, osyndaı.

– Sońǵy kezderi sınofobıalyq pikirler baıqalyp júr. Keıbir adamdar Qytaıdyń Qazaqstan eko­no­mıkasyna qatysýyna narazy­lyq bildirýde. Qytaımen aradaǵy yn­tymaqtastyqtyń sıpaty ózgere me? AQSH-pen qarym-qatyna­symyz qalaı órbimek? Baılanys­tarymyzǵa syzat túsýi múmkin be?

– Qytaıǵa qatysty aıtar bolsaq, kórshini biz tańdamaımyz. Qytaı, eń aldymen, bizdiń Qudaı qosqan kórshimiz. Ekinshiden, Qytaı – ekono­mıkalyq damý jaǵynan orasan zor tabysqa jetken el. Joǵary tehnologıa, jasandy ıntellekt turǵysynan alyp qaraǵanda, aldyńǵy qatarda turǵan memleket. Árıne, Qytaımen yntymaqtastyq jasaýymyz kerek. Biz Qytaıdyń naryǵyna táýeldimiz. Elimizde strategıalyq ónimder shyǵaratyn iri kásipkerlerdiń bári Qytaı naryǵyna úmit artady. Buny joqqa shyǵarý durys emes. Qytaıǵa qarsy sherý ótkizetinder ózderiniń saıası maqsatyn júzege asyrǵysy keletini anyq. Bálkim, olar ekonomıkamyzǵa ne qajet ekenin múlde túsinbeıtin jáne ekonomıkalyq shynaıy ahýaldan habary joq adamdar. Áıtpese, álemdik qoǵamdastyqta geosaıası qaq­­ty­­ǵystar júrip jatqan qazirgi kezde olarǵa qandaı da bir qorlar men qu­­ry­lymdardan aqsha tólenýi de múmkin.

Jýyrda ótken «Ortalyq Azıa – Qytaı» samıtinde byltyrǵy 11 aıdyń ishinde eki el arasyndaǵy saýda aınalymy 17 mıllıard dollarǵa jetkenin aıttym. Bul – mańyzdy kórsetkish. Biz Qytaımen aradaǵy saýda-ekonomıkalyq, ınvestıtsıalyq seriktestikti odan ári damytýǵa múddelimiz. Qytaıdy tanýymyz jáne qytaı tilin úırenýimiz kerek.  Árıne, bul «aq jalaý kóterip, aldynan shyǵý» degen sóz emes. Biz Qytaıdyń úlken ári uly memleket ekenin jáne eki eldiń óte jaqsy qatynasta bolýy kerektigin túsingenimiz jón.

Al AQSH-tyń qazirgi álemde mańyz­dy ról atqaratyny barshaǵa málim. Biz energetıka salasy men ıadro­lyq qarýdy taratpaý máselesi boıyn­sha árqashan yntymaqtastyqty damytý baǵytyn ustandyq. Qazaqstan bul baǵytty jalǵastyrýǵa daıyn.

– Siz shynymen de memleket múddesin jeke qarym-qaty­na­syńyzdan joǵary qoıasyz ba?

– Osy sońǵy oqıǵalar memlekettiń múd­desin bárinen joǵary qoıaty­nymdy kórsetti dep oılaımyn. «Pla­ton meniń dosym, biraq aqıqat qymbat» degen sózdi kópshilikke unaý úshin aıtqan joqpyn. Bul bos sóz emes. Shyn máninde, Prezıdent  úshin memlekettiń múddesi qashanda bárinen joǵary turýy kerek dep esepteımin. Menimen jaqsy qarym-qatynastaǵy adamdardyń da qulaǵyna altyn syrǵa. Eger tarazy basynda memlekettiń múddesi tursa, onda men bul qatynastan bas tartýǵa tıispin.

– Adamı turǵydan qıyn ǵoı. Olaı isteý múmkin be?

– Memleket basshysynyń mindeti – asa kúrdeli sheshimder qabyldaý. Biz búgin quqyq qorǵaý organdaryna qarýly bandıtterge baılanysty bergen buıryǵym týraly aıttyq. Árıne, men ózime jáne bedelime nuqsan keltiretin sheshim qabyldadym. Álemdik qaýymdastyq aldynda minsiz tulǵa bolyp, qol alysyp, sóz sóılep júre bergen, árıne, jaqsy. Al synǵa ushyraǵan ońaı emes. Sóz memlekettiń qaýipsizdigi týraly bolyp otyr. Eń aldymen, óz azamattarymyzdyń amandyǵyn oılaǵan abzal. Bul másele únemi Prezıdenttiń jadynda bolýy kerek.

– Jurtshylyqtyń basym kópshiligi elimizdegi tártipsizdikter men iske aspaǵan tóńkeris kezindegi Sizdiń sheshimińizdi qoldady. Jaqsy baǵa berilip jatyr. Qazaqtyń bir aqyny sizge óleń arnady. Biz osy báz-baıaǵy qalpymyzda júrgen joqpyz ba? Mundaı jaǵdaıdy bas­tan ótkerdik qoı. Jalpy, madaqqa qalaı qaraısyz?

– Men buǵan qarsymyn. Óıtkeni maqtaý, madaqtaý sózderi múlde joq ortada óstim. Men mundaı jaǵdaılardy  qoldamaımyn. Maqtaý sózderge tabıǵı ımýnıtetim bar deı alamyn. Biraq bizdiń keıbir zıa­ly qaýym ókilderiniń kózqarasyn ózgertý ońaı emes. Árıne, olar múlde basqa ortada ósti. Maqtaý sózder men madaqtyń esh qajeti joq.

– Qasym-Jomart Kemeluly, búgingi suhbatyńyz úshin alǵysym sheksiz. Bárimiz qyzyǵy men shyjyǵy kóp ýaqytta ómir súrip jatyrmyz. Qazaqstannyń birde-bir turǵyny jaýapkershilikten qashpaıdy. Óıtkeni qazir muny biz úshin bireý isteıdi deıtin zaman emes. Bárimiz úshin elimizdi jaqsy jaǵyna qaraı ózgertetin, jaıly ómir súrýge umtyldyratyn ońtaıly sát týdy dep oılaımyn.

– Ómirge degen osyndaı optımıs­tik  kózqarasyńyz úshin rahmet.

– Qurmetti Qasym-Jomart Kemeluly, suhbat bergenińiz úshin taǵy da rahmet aıtamyn.

 Áńgimelesken Vera Zaharchýk, jýrnalıs

egemen.kz