Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly «Jańa Qazaqstan degenimiz – egemen elimizdiń bolashaqtaǵy beınesi» dep aıqyn joldy baǵdarlady.
Osy baǵytta rýhanı dúnıelerimizdi saralap, ǵylym men bilimge nazar aýdarmaı óte almaımyz. Osyǵan baılanysty ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń PhD doktornaty Almas ORALBEKTİ áńgimege tartqan edik.
– «Jańa Qazaqstan» bastamasynyń mańyzdylyǵy týraly oı-pikir bildirseńiz?
– Aldaǵy kúnderge úmitpen, zor senimmen qaraıtyn halqymyz Prezıdent Joldaýynan aıryqsha ózgerister men tyń jańalyqtar kútkeni anyq. «Búgingi Joldaýdyń mán-mańyzy aıryqsha» dep bastaǵan Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev elimizde oryn alǵan túrli alasapyran oqıǵalar men túıtkildi máselelerdi taldaı kele, osyǵan deıingi jiberilgen aǵattyqtardan sabaq ala otyryp, sol kúrmeýi qıyn máselelerdi sheshýdiń joly retinde ózgerister jasaýdyń jańa kezeńi kelgendigin alǵa tartty. Sondaı-aq Qazaqstan halqyna saıası jańǵyrtýdyń keshendi baǵdarlamasyn usyndy.
El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev elimizdegi saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik ózgeristerdiń ózektiligin álemdik iri tájirıbelermen sabaqtastyra kele, «saıası jańǵyrý bolmasa, elimizdi ornyqty damytý, aýqymdy áleýmettik-ekonomıkalyq ózgeris jasaý múmkin emes» ekendigin basa aıtty.
Prezıdent óz Joldaýyn «Baǵdar men beles», «Tanym men taǵylym» «Qoǵam men qundylyq», «Ulaǵat pen ustanym», sıaqty taraýlarmen tarata aıtyp, Táýelsizdik alǵaly 30 jyldan bergi túrli saladaǵy qordalanǵan máselelerge basa mán berdi. Elimizdiń damý jolynda turaqtylyq pen beıbitshiliktiń buzylmaýyn, teris pıǵyldy kúshterdiń aram oılaryna tosqaýyl qoıyp, el tynyshtyǵyn saqtap, halyqtyń beıbit kúnde shat-shadyman ómir keshýi úshin, el arasynda birlik, yntymaq, aýyzbirshilik aýadaı qajettigin, sonymen qatar halyq densaýlyǵy, quqyqtyq normatıfterdiń saqtalýy, sapaly bilim alýy, t.b. máselelerdi basty nysana ete otyryp, memleket pen halyqtyń arasyndaǵy senimdi kúsheıtýdiń mańyzdylyǵyn qadap aıtty. Sonymen birge saıası reformalarynyń bul tórt toptamasy halyqtyń oı-pikirimen sanasa otyryp, «estıtin memleket» tujyrymdamasyn júzege asyrýdyń alǵy sharty bolyp tabyldy.
«Elý jylda el jańa» degendeı, qandaı da bir tarıhtyń ótpeli kezeńi bolady. «Jańa Qazaqstan» bastamasy elimiz órkendeýinniń taǵy bir jańa kezeńge bet alǵan taǵy bir serpindi kezeńi deýge bolady. Sol sebepti bul bastamanyń halqymyz úshin, jarqyn bolashaq úshin, qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, máni de mańyzy da asa zor dep sanaımyn.
– Ǵylymmen shuǵyldaný, bar zeıinińdi salý, oı eńbegin talap eteri anyq. Jalpy «ǵylymnyń qara jumysy» jaıly atyp berseńiz?
– Búgingi sanany turmys bılegen naryqtyń zamanynda ǵylymmen aınalysýdy úlken erlik der edim. Sebebi, jeńil jolǵa júginbeı, aýyr da bolsa óziniń súıikti isimen aınalysyp júrgen ǵylym adamdarynyń eńbegi qoǵamnyń keıbir ózge de salasyndaǵy jandardyń eńbegimen salystyra qaraǵanda, asa elene bermeıdi. Úlken tabandylyq pen júıeli bilimdi qajet etetin ǵylymmen aınalysyp, sodan bir nátıje shyǵarýdyń jolynda ter tógip júrgen jandarǵa qarap ishteı súısinesiń.
Álemniń ekinshi ustazy ál-Farabı: «Ǵylym úırenem degen adamnyń aqyl-oıy aıqyn, erik-jigeri, tilek-maqsaty aqıqat pen ádildik úshin talap jolynda bolýy shart. Jaı lázzat izdeý, kásipqumarlyqqa uqsas áreket onda bolmasqa kerek» degen eken. Ataqty oıshyldyń ǵylym jóninde aıtqan osy bir sózi ǵylym jolynda júrgen adamnyń qandaı salmaqty júk arqalap júrgenin ańǵarý qıyn emes. Sebebi, ǵylymǵa dáldik pen aqıqat kerek. Sol dáldikti naqtylap, aqıqatyn ashý úshin sizdiń biraz ter tógýińizge týra keledi.
Uly Abaı: «Ǵylymmen shuǵyldaný - bul naǵyz adamdyq bolmystyń kórinisi. Qalǵan tirlikter bos tirlik. Pendeniń adam bolǵanynyń kórinisi - ǵylymǵa degen ıdeıamen aýyrǵany. Óıtkeni adam ǵylymdy shyn kóńilimen kóksese ǵana, ol adamnyń aty shyn adam bolady eken» degen eken. Meniń oıymsha, uly aqynnyń aıtpaǵy seniń erteńgi ómiriń, jarqyn bolashaǵyń - bári osy ǵylymmen keletinin, ǵylymsyz bolashaǵyńnyń buldyrap, adamshylyqtan alystaı beretinińdi aıtyp otyrǵandaı.
Adamzattyń uly jetistikteriniń bári - ǵylymnyń nátıjesi. Ǵylymǵa shynaıy kirispeı, sezinbeı, jan-tánińmen berilmeıinshe, odan eshqandaı nátıje shyqpaıdy. Damyǵan órkenıetti elderdiń búgingi biz kórip otyrǵan nátıjelerge qol jetkizgeni - ǵylym jolynda janyn aıamaǵan, bilimge degen qushtyrlyǵynyń arqasy. Sol tájirıbelerdi qarap otyrsaq, ǵylymnyń qaı salasy bolsa da, úlken jaýapkershilik pen bilimniń, nıet pen kúshtiń kerek ekenin ańǵaramyz.
– Bizdiń rýhanı muralarymyz jetkilikti. Áli de zerttelmeı, kózge ilinbeı jatqan qoljazbalar nemese qaıta basýdy qajet etetin dúnıeler bar ma?
– Elimizdiń qoljazba qorlarynda saqtalǵan rýhanı muramyz jetkilikti. Onyń ishinde qory eń mol dep sanalatyn Ortalyq ǵylymı kitaphananyń qoljazbalar qory men M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qoryn aıryqsha aıtýǵa bolady. Atalǵan eki qoljazbalar qoryndaǵy biraz mura «Babalar sózi» dep atalatyn úlken eńbekti daıyndaý barysynda zerttelip, tekstologıalyq jumystar júrgizilip, ǵylym jurtshylyqtyń nazaryna usynyldy. Alaıda bul serıanyń talaby tek fólklorlyq murany jaryqqa shyǵarý bolǵandyqtan, avtorlyq qoljazbalar engizilmedi. Sol sebepti bizdiń mol rýhanı muramyzdyń áli de bolsa zerttelmeı, kózge ilikpeı qalǵandary jeterlik dep aıta alamyn. Árıne, ol qazynalarymyz da qaraýsyz qalmaıtyny anyq. Qazaqta aqyny joq ólke joq. Osy turǵydan keler bolsaq, elimizdiń ár óńiriniń aqyndyq mektepteri qalyptastyrǵan halyq aqyndary jeterlik. Alaıda óz zamanynda aýyl moldasynan hat tanyp, arabsha saýattanǵan aqyndarymyzdyń arab harpinde jazyp qaldyrǵan shyǵarmalaryn jalpaq jurtqa tanystyrý úshin, ony jalpyǵa ortaq haripke túsirýge týra keledi.
Al endi «qaıta basýdy qajet etetin dúnıeler bar ma?» degen suraǵyńyzǵa keler bolsam, árıne, bar. Men bul jerde Máshhúr Júsip Kópeevtiń qoljazbalaryn qaıta qaraý kerek degendi aıtar edim. Sebei, Máshhúrdiń qoljazbalary qadym jazýymen jazylǵany sebepti, oqylýy qıyndaý, sonymen birge arab, parsy sózderi jıi kezdesetindikten, qoljazbanyń keıbir sózderi qate oqylyp, sol kúıinde basylyp ketken. Sózi qate oqyldy degen - ol avtordyń aıtpaq oıyn oqyrmanǵa basqasha jetkizedi degen sóz. Sol sebepti, ásirese, HİH ǵasyrǵa tán qoljazbalardy oqý óte muqıattylyqty talap etedi. Qoljazbany oqıtyn adam tek árip tanyp qana qoımaı, sózdik qory mol bolýy shart, sondaı-aq aqyndyqtan habary bolýy bek lázim.
– Ádebıet, fólklor salasynda eńbek etip kelesiz. Ózińiz biletin elge tanylǵan batyr, bı, aqyn týraly ańyz-áfsana aıtsańyz?
– Jalpy, bizdiń batyrlarymyz, bılerimiz, aqyndarymyz týraly derekterdiń basym kópshiligi osy ańyz arqyly jetken. Osylardyń ishinen birin aıtar bolsam, mysaly, ataqty úsh bıimizdiń biri Qazybek bı týraly ańyzdar el arasyna kóp taralǵan.
Bir úlken as bolyp, sol asta báıgige shapqan qanshama attyń aldynan bir qara jal qula jeke-dara ozyp kelipti. Asqa jınalǵan toptyń ishinen bir adam:
– Mynaý meniń taı kúninde joǵaltqan atym,– dep attyń shylbyryna jarmasady. Atty qosyp otyrǵan ıesi:
– Joq, bul múldem jala, ózimniń ker bıemnen týǵan qol týma malym,– deıdi. Kópshilik eki jaǵyna da «seniki jón» dep aıta almaı, sodan baryp Qazybektiń týǵan ákesi Keldibek bıge júginiske keledi. Biraq eki daýgerdiń sózin tyńdaǵan Keldibek «at seniki» dep kesip aıta almaı, daǵdaryp otyryp qalady.
Eki daýgerdiń aıtqan dáleline qulaq túre júrip, oǵan bılik aıta almaı daǵdarǵan ákesin baıqap, jeti jasar Qazybek:
– Sen qalaı tanyǵysh bolyp aldyń? – dep daýgerlerdiń birine suraq qoıady.
– Men enesin kórsem, odan týǵan tólin, tólin kórsem enesin jaza baspaı tanımyn,– dep jaýap beredi, atyn taı kúninde joǵaltqan adam. Sonda Kazybek atty báıgige qosqan adamǵa:
– Káni, siz qalaı mal tanyǵyshsyz? – deıdi.
– Men enesin bir kórsem, ishindegi qulynyn týǵannan keıin sol bıeden týǵanyn buljytpaı tanımyn,– deıdi. Sonda Qazybek turyp:
– Jaraıdy. Endi ekeýiń bar da, anaý júrgen qozydan eki qozy ustap ákelińder,– deıdi. Olar baryp alyp kelgende:
– Qozyny kógendep qoıyńyzdar da, óristegi qoıdan ózderiń ákelgen qozynyń enesin alyp kelińder,– deıdi.
Eki daýger óristegi qoıdan eki saýlyqty alyp kelip qozylardy baýyryna salǵanda, at qosqan adam ákelgen saýlyq qozydan jerıdi, qozy da jatsynyp saýlyqqa jýymaıdy. Al taı kúninde joǵalttym degen adam saýlyqqa qozysyn salǵanda, enesi emirenip tura qalady. Qozy baýyryna kirip eme beredi.
Qazybek kópshilikke qarap:
– Káne, halaıyq, buǵan sizder ne aıtasyzdar? – degende, kópshilik bir aýyzdan «at taı kúninde joǵaltqan adamdiki» eken desedi.
– Dástúrli saýal. Bolashaq kimniń qolynda dep oılaısyz?
– Bolashaq, árıne, ósip kele jatqan jas urpaqtyń qolynda. Búgingi óskeleń urpaq jahandanýdyń jaqsy jaqtaryn boıyna sińirip, qıynshylyqqa moıymaı, bilim alyp, ǵylym izdep, talaptaný kerek. Uly Abaıdyń «Dúnıe de ózi, mal da ózi, Ǵylymǵa kóńil bólseńiz...» degen sózimen oıymyzdy túıindeıik.
– Áńgimeńizge rahmet!