*Qazaqy paıym
«Mızamshýaq», «Kempirshýaq» amaldarynyń baıaýlyq tanytýy qońyr kúzdi uzartyp, qytymyr qystyń kelýin kesheýildetetin syńaıly
Qazannyń alǵashqy yzǵary «kishi qazan» aıynyń basynda ótti. Biraz alqaptyń shúıgin shóbi solyp, qýrap, qaraıyp ketti. 11 qazanda saıaz kólshikke, syrtta ashyq qalǵan sýǵa muz qatty. Qalyńdyǵy 1,5-2 sm. Shópti bozqyraý japty...
Barys jyly ilgeri jyljyp keledi. Múshel esebiniń úshinshi jyly. Barys saqtardyń uǵymynda qasıetti ań bolǵan. Qazaq Barys jylyn kúrdeli betburystar aldyndaǵy tynyshtyq jyly dep sanaǵan. Bul jylǵylar óte myqty, qajyrly, shynaıy, jomart bolyp keledi. Tynymsyz, biraq óz basyn oılap qalǵan ózimshildeý.
Barys jyly qıyndyq pen qýanyshqa, aýyrtpalyq pen jaqsylyqqa toly jyl. Degenmen, buryndary tarıhta Barys jylyna qatysty eleýli oqıǵalar bolmaǵan. Sol sebepti, Barys jylyn qazaqtar jaısyz jyl dep sanamaıdy.
Qazan (aqyrap) qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, jyldyń onynshy aıy. Al qazaqtyń jyl sanaýy boıynsha, segizinshi aı. Tek qazaq emes, orta Azıa, 40-tan astam álem eli jyldyń basyn Naýryzdan bastap esepteıdi.
Qazan sóziniń birneshe maǵynasy bar. Qazan – aýyrtpalyq, «qazan at» – jaýǵa minetin at, qazan – as pisiretin ydys, qazan – úzeńginiń bir túri, qazan – sholaq zeńbirek, qazan men qaza – ólim. Qazan negizi salqyn aılardyń esebine jatady. Aýa raıy qubylmaly: jańbyry kóp, kúni salqyn. Keıde qar ushqyny bilinip, sýǵa muz qatady, bozqyraý túsedi. Babalardyń bul aıdy bozqyraý dep ataıtyny da sondyqtan.
Qazan aıynda «kishi qazan», «úlken qazan» dep atalatyn amaldar bar. Bul eki amaldyń da uzaqtyǵy on kúnnen, arasyna eki apta salyp, kezektesip keledi. Qarttarymyz bul amaldardyń kirýi men shyǵýyn eski sanat (ıýlıan) kúntizbesi boıynsha eseptegen. Kishi qazanda jel turyp, kún azdap sýytyp, jańbyr jaýady. Tushshy shópterdiń boıaýy ońyp qýraıdy. Al ashshy shópter: shaǵyr, sorań, qara jýsan, alabota, t.b. pisedi, tushıdy. Qazaq bul qubylysty «shópti qazannyń qaǵýy» deıdi. Joǵaryda atalǵan ashshy shópterdi «qazan qaqpaı» mal jemeıdi. Mal ósiretin el bul shópterdi «qazan qaqpaı» shappaıdy. Qazan qaqpaı shabylǵan ashshyly shóp maldyń ishine tıedi, as bolmaıdy. Úlken qazanda qar aralas jańbyr jaýady, qatty ushyrma jel bolady. Ósimdik ataýly túgelge derlik qýraıdy, ıaǵnı kóktemde boı alyp ósken ósimdik ataýly qaraotqa, boıynda nári joq óli shópke aınalady. Burynǵy kezdi qazaqtar úlken qazan amaly jaqyndaǵanda kári, aqsaq-toqsaq maldardy óriske jibermeı, aýyl mańyna ustaǵan, olardyń ishinen «qazan asyn» soıyp alyp otyrǵan.
Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, qazannyń 13-i, aı júıesi qazannyń 16-syn bildirip tur. Al qazaqy esepke júginsek, aıdyń ekinshi jańasy. Demek, apta aıdyń basy men ortasyna sáıkes kelýde. Bul kórinis jyly da shýaqty kúnderdiń áli kórinis beretinin bildirse kerek. Almatylyqtarǵa salqyn, yzǵarly kúnderdiń aýyly áli alys... Bıyl kúz aıaǵy sylbyr bolyp, qys kesheýildep keletin sekildi...
BABALAR AITADY
Qazannyń qara jeline oraı jasalǵan joramal:
*Eger bult jelge qaraı kóshse, onda keshikpeı qar jaýady.
*Bult ortasynan ydyrasa, aýa raıynyń buzylǵany.
*Bult shetinen ydyrasa, onda aýa raıynyń ońalaıyn degeni.
*Ońtústikten uzaq soqqan jel baǵytyn ózgertip, shyǵys jaqtan soǵar bolsa, aýa raıy jaqsarady.
*Ońtústikten soqqan jel baǵytyn ózgertip, batystan soǵar bolsa, aýa raıy búlinedi.