ستراتەگيالىق باعدارلارعا سەرپىلىس بەرۋ ءۇشىن جاقسى مۇمكىندىك
بيىل 4 ماۋسىم – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى مەرەكەسى مەن 5 ماۋسىم – جالپىحالىقتىق رەفەرەن[1]دۋم وتكىزىلگەن تاريحي داتالار قاتار كەلدى. ەل ومىرىندەگى ەكى ماڭىزدى وقيعانىڭ قاتار كەلۋىنىڭ ەرەكشە سيمۆولدىق ءمانى بار. بۇل ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزدى ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ ارقىلى بولاشاق ستراتەگيالىق باعدارلارىمىزدى بەكەمدەۋ ءۇشىن جاقسى مۇمكىندىك.
مەملەكەتتىك رامىزدەر –
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى قۇندىلىقتارى
ەلتاڭبامىز، تۋىمىز، ءانۇرانىمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ كورىنىسى، بەيبىتشىلىكتىڭ، بىرلىك پەن كەلىسىمنىڭ، وسىپ-وركەندەۋدىڭ بەلگىسى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ جاقىندا عانا ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى ءوزىنىڭ جاڭا وي-تولعامدارىن ءبىلدىردى: «ءبىزدىڭ كوك پاسپورتىمىز بەن كوك بايراعىمىز – تاريحىمىزبەن استاسقان جانە ميلليونداعان ادامنىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان بىرەگەيلىگىمىزدىڭ ناعىز سيمۆولى. ءبىزدىڭ پاسپورتىمىز ەتنيكالىق شىعۋ تەگىنە، ءدىني ۇستانىمىنا، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراماستان، ادامدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىنا تيەسىلى قۇقىقتارمەن جانە مىندەتتەرمەن تولىق قامتاماسىز ەتەدى. ءبىزدىڭ پاسپورتىمىزدى يەلەنۋ حالىقارالىق ارەنادا بەدەلدى ەلدىڭ ازاماتى بولۋ جانە دۇنيە ءجۇزىن كەدەرگىسىز شارلاۋعا مۇمكىندىك الۋ، ءوزىڭدى قازىرگى الەمنىڭ اجىراماس بولشەگى رەتىندە سەزىنۋ دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل – ازاماتتارىمىز ءاردايىم جانە بارلىق جەردە ءوز مەملەكەتىنىڭ قورعاۋىندا بولادى دەگەن ءسوز.
ءوز كەزەگىندە كوك بايراعىمىز – قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىز بەن كوپعاسىرلىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ جارقىن بەلگىسى. تۋىمىز ءىرى حالىقارالىق سپورت جارىستارىندا جانە باسقا دا سونداي شارالاردا جوعارى كوتەرىلگەن سايىن ءبىزدىڭ بويىمىزدى ەلىمىزگە دەگەن ماقتانىش سەزىمى كەرنەيدى. داڭقتى وتانداستارىمىزدى – سپورتشىلارىمىزدى، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزدى، عالىمدارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىزدى، كاسىپكەرلەرىمىزدى شىققان تەگىنە قاراماستان، شەتەلدە ۇنەمى قازاقتار دەپ اتايدى. بۇل – تابيعي قۇبىلىس. سولاي بولۋعا ءتيىس».
قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتى مەملەكەتىمىزدىڭ وتكەنىنە، بۇگىنىنە جانە بولاشاعىنا، ۇلتىمىزدىڭ رامىزدەرىنە جانە ونىڭ مادەني وزەگىنە قاتىسى بار ەكەنىن سەزىنۋى كەرەك. ءاربىر وتانداسىمىزدىڭ بويىنان شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ، جوعارى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ، ءوز ىسىنە دەگەن ادالدىقتىڭ ۇلگىسىن كورەمىز. ءدال وسى قاسيەتتەر جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاندى ءساتتى قۇرۋدىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.
جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم
ەلىمىزدەگى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر باستاۋى
مەملەكەت باسشىسى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن كونستيتۋسياعا ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەتىن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. كوپ ۇزاماي وتكەن جىلى 5 ماۋسىمدا حالقىمىز ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن جاسادى. اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردى قولداپ داۋىس بەردى.
بۇل – 1995 جىلعى كونستيتۋسيا قابىلدانعاننان كەيىنگى العاشقى رەفەرەندۋم بولدى. ءبىز وسى باستاما كوتەرىلگەن كەزدە ەل تاعدىرىن ايقىندايتىن ماڭىزدى جولدىڭ باستاۋىندا تۇردىق. ماقساتىمىزدى ايقىنداپ، ناقتى جوسپار قۇردىق. ءدال وسىنداي تاريحي ساتتە حالىقتىڭ ءبىراۋىزدان قولداۋ ءبىلدىرۋى وتە ماڭىزدى بولدى.
جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىلگەننەن بەرى ەلىمىزدە تۇبەگەيلى وڭ وزگەرىستەر جاسالدى. ساياسي جۇيە جۇيەلى تۇردە ترانسفورماسيالاندى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ جاڭا ءارى اناعۇرلىم دەموكراتيالىق ۇلگىسى قالىپتاستى. بيلىك وكىلەتتىكتەرىن پرەزيدەنتتەن پارلامەنتكە، ورتالىقتان وڭىرلەرگە دەيىن ورتالىقسىزداندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. جەتى جىلدىق مەرزىمگە ءبىر رەت پرەزيدەنتتىككە سايلانۋ تۋرالى نورما زاڭنامالىق تۇرعىدا بەكىتىلدى. ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتاردى قالىپتاستىرۋدىڭ ارالاس مودەلى ەنگىزىلدى. پارلامەنتتىڭ باقىلاۋشىلىق قىزمەتى كۇشەيتىلدى، زاڭ شىعارۋ راسىمدەرى وڭتايلاندىرىلدى. پارتيالاردى تىركەۋ پروسەسى جەڭىلدەتىلدى. دەپۋتاتتىق مانداتتى قايتارىپ الۋ مەحانيزمى ەنگىزىلدى. وبلىستاردىڭ اكىمدەرى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەلىسىمىمەن بالامالى نەگىزدە تاعايىندالا باستادى. ناتيجەسىندە ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدى باسقارۋعا اتسالىسۋ مۇمكىندىگى ايتارلىقتاي ارتتى.
اكىمشىلىك رەفورما
اكىمدەر – مەملەكەتتىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلى.
قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلەتتىكتەرىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن ورتالىقسىزداندىرۋ باستالدى. ۇكىمەتتىڭ 500-گە جۋىق فۋنكسياسى مينيسترلىكتەرگە بەرىلدى.
اكىمشىلىك رەفورمانىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى، ول فۋنكسيالاردى مينيسترلىكتەردەن اكىمدىكتەرگە بەرۋدى كوزدەيدى. شەشىمدەردى جەرگىلىكتى جەردە، حالىققا، ولاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە جاقىنىراق قابىلداۋ قولعا الىنىپ جاتىر. ءبىز قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ جانە بيلىك قۇزىرەتتەرىن تومەنگە بەرۋ ۇدەرىسىن ودان ءارى جالعاستىرۋدامىز. «جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋى بۇل باعىتتاعى تاعى ءبىر ماڭىزدى قادام بولماق.
سايلاۋ جۇيەسىندەگى جاڭاشىلدىقتاردىڭ، اۋىل اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋدى ەنگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە ازاماتتار جەرگىلىكتى بيلىككە ناقتى ىقپال ەتە الاتىن شىنايى تەتىكتەر پايدا بولدى. اۋىل اكىمدەرى كۇن سايىن تۇرعىنداردىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن تىڭداپ، ماسەلەلەرىن شەشەدى. سوندىقتان ولار ەلىمىزدە ايرىقشا ءرول اتقارادى. اۋىل اكىمدەرىنىڭ 64 پايىزى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ تىكەلەي سايلاۋىمەن قىزمەتكە كەلدى. مۇنى، شىن مانىندە، زور جەتىستىك دەۋگە بولادى. تۇرعىنداردىڭ ماسەلەسىن جەدەل ءارى ءتيىمدى شەشۋ ءۇشىن ولارعا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرىلىپ جاتىر. بۇل جۇمىس تا جالعاسىن تابادى. سونىمەن قاتار، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردىڭ جۇمىسىن جىل سايىن باعالاۋ جۇيەسى ەنگىزىلەدى. ال اكىمدەر – مەملەكەتتىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلى ەكەنى بەلگىلى.
حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت
ازاماتتاردى قابىلداۋدىڭ ءبىرىڭعاي ورتالىعى قۇرىلادى.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» بولۋ ءۇشىن ازاماتتارمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ ايرىقشا ماڭىزدى.
مۇنىڭ ۇلگىسىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جانە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى كورسەتىپ وتىر. جاڭا جىلدان بەرى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قوعامدىق قابىلداۋىندا 811 ادام بولدى. سونىڭ 730-ى كەستەدەن تىس، ياعني تابان استىندا جەدەل تۇردە قابىلدانعان. ولاردىڭ اراسىندا بارلىق ايماقتىڭ تۇرعىندارى بار. پرەزيدەنتتىڭ اتىنا جازىلعان ارىز-شاعىمداردىڭ سانى ءۇش جىلدا ەكى ەسە وسكەن.
بۇگىندە پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن اكىمشىلىك ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ، ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى مەن ازاماتتاردىڭ تىكەلەي بايلانىسىنىڭ ستاندارتتارىن بەلگىلەيتىن ءبىرىڭعاي ازاماتتاردى قابىلداۋ ورتالىعىن ىسكە قوسۋعا دايىندىق ۇستىندە. اكىمدەر جەر-جەرلەردە وسىنداي جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋى كەرەك. حالىقپەن بايلانىستىڭ بارلىق جوعارىدان تومەن اتقارۋشىلىق ساپاسىن ۇكىمەت قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ادىستەمە مەن باقىلاۋدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە تاپسىردى.
الداعى ەكى جىلدا پيلوتتىق جوبا رەتىندە اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ وتەدى. كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى، ادام قۇقىقتارى ءجونىندەگى ۋاكىلگە كونستيتۋسيالىق مارتەبە بەرىلۋى قۇقىق قورعاۋ سالاسىن تۇبەگەيلى كۇشەيتتى. ءقازىر الەۋمەتتىك سالادا جۇيەلى وزگەرىستەر جاسالىپ جاتىر.
ساياسي جاڭعىرۋ: ماڭىزدى قادام
«كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» تۇجىرىمداماسى ناقتى جۇمىس ىستەي باستادى.
جۋىردا ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى ءوتتى. ۇكىمەت قايتا جاساقتالدى. وسىلايشا اۋقىمدى ساياسي وزگەرىستەردىڭ العاشقى كەزەڭى اياقتالدى دەۋگە بولادى. بيلىك تارماقتارىنىڭ تەپە-تەڭدىگى ورنىقتى. ەندى ەلىمىزدەگى قوعامدىق-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى قايتا قۇرۋ قولعا الىندى. جۇرتشىلىق بۇل رەفورمالارعا زور ءۇمىت ارتىپ وتىر.
رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە كوپ نارسە وزگەردى. مىسالى، العاش رەت پرەمەر-مينيستردىڭ كانديداتۋراسىن سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا ۇسىندى. مۇنى ساياسي جاڭعىرۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى قادامى دەۋگە بولادى. «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» تۇجىرىمداماسى ناقتى جۇمىس ىستەي باستادى. ساياسي رەفورمالار دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە جول اشىپ بەردى. ەكونوميكانى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋدىڭ بەرىك نەگىزى قالاندى.
وسى رەفورمالاردىڭ بارلىعى، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالدى. ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسى بارلىق ەتنوستى ءبىر ۇلتقا بىرىكتىرۋدىڭ شىنايى ءارى تارتىمدى جاڭا پلاتفورماسىنا اينالدى. ءبىز ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋدىڭ پراكتيكالىق كەزەڭىنە قادام باستىق. قوعامدا جاڭا يدەيالار، جاڭا ينستيتۋتتار، جاڭا قوعامدىق قاتىناستار بەلسەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. قوعام مەن مەملەكەتتىڭ بەينەسىن وزگەرتەتىن ناعىز رەفورما دەگەنىمىز – وسى.
ەل بولاشاعىنا قاتىستى ءبىر ۇستانىم
ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ىسىنە بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرعان ناۋقان
بىلتىرعى رەفەرەندۋم جانە سايلاۋ ناۋقاندارى بىرلىگىمىزدىڭ بەكەم ەكەنىن ايقىن كورسەتتى. سونداي-اق، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا سەنىمىن نىعايتتى. بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ ەل بولاشاعىنا قاتىستى ۇستانىمى ءبىر ەكەنىن تانىتتى.
ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اتقارىلعان جۇمىسقا زەر سالساق، بىلتىرعى رەفەرەندۋمنىڭ تاريحي ماڭىزى زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. بۇل ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ىسىنە بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرعان ناۋقان بولدى. بۇل بايىپتامامىزدىڭ ءتۇيىنىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ادىلەتتى قازاقستان: بىرلىك، تۇراقتىلىق، دامۋ» اتتى ءحححىى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىمەن تۇجىرىمداساق: «جۇرتىمىز جاۋاپتى ساتتە ۇلت رەتىندە ۇيىسا الاتىنىن كورسەتتى. رەفەرەندۋمنىڭ تۇپكى ناتيجەسى جانە حالقىمىزدىڭ باستى جەتىستىگى – وسى». وسىلايشا قازاقستان ءوز گەوساياسي ايماعىندا اۋقىمدى وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان، دەموكراتيانى ارقاۋ ەتكەن رەفورمالار جولىنا تۇسكەن بىردەن-بىر ەلگە اينالدى.
سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى.