ورتا ازيادا سۋ ءۇشىن كۇرەس كۇشەيدى
وتكەن اپتا سوڭىندا يران مەن اۋعانستان شەكاراسىندا وق اتىلىپ، ەكى تاراپتان دا شەكاراشىلار قازا تاپتى. ءتورت توڭىرەگىن جانجال قورشاپ تۇرعان ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن بۇل ەلەڭدەتەرلىك وقيعا. قاراباق سوعىسى مەن رەسەي–ۋكراينا سوعىسىنىڭ زور دۇمپۋلەرى جۇرت ساناسىن بۇرىپ كەتسە دە، اۋعانستان ماسەلەسى قازاقستاندى قامتىعان ايماق ءۇشىن ءالى دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. تەرەڭ الەۋمەتتىك ءھام ەكونوميكالىق داعدارىس مەڭدەتكەن اۋعانستان ءالى ەشبىر ەل رەسمي بيلىك دەپ تانىماعان تالىپتەردىڭ باقىلاۋىندا. ونداعى تەرروريزم مەن ەكسترەميزم ءقاۋپى جانە ونىڭ كورشىلەس ايماققا بولعان اسەرى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ قاپەرىنەن تىس قالماۋعا ءتيىس.
«سۋدان شىققان ءورت» ايماقتى الاڭداتادى
مالىمەتتەرگە ساي، وق اتىسۋعا دەيىن اپارعان جانجال ترانسشەكارالىق سۋ ماسەلەسىنەن شىققان. يران پرەزيدەنتى يبراگيم رايسي وسى ايدىڭ باسىندا تاليبانعا يراننىڭ گيلمەند وزەنىنە سۋ قۇيۋ قۇقىعىن بۇزباۋدى ەسكەرتكەن. قاقتىعىستان ءبىر كۇن بۇرىن عانا «تاليبان» قوزعالىسى مەن يران وكىلدەرى گيلمەند وزەنىنە سۋ بەرۋ قۇقىعىنا قاتىستى اقىلداسقان. بۇعان قاراماستان ەكى تاراپتىڭ قارۋعا جۇگىنۋى كۇتپەگەن جاعداي. يراننىڭ ريەۆوليۋسيا ساقشىلارى كورپۋسى ءىستى جاۋاپسىز قالدىرمايمىز دەگەن مالىمدەمەسىن دە جاسادى. بۇل الدا بولاتىن ىقتيمال قاقتىعىس قاۋىپتەرىن بىلدىرەدى
يران مەن اۋعانستان اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ سۋ ماسەلەسىنەن شىعۋى تەگىن ەمەس. ايماق ەلدەرىن دە وسى ماسەلە الاڭداتسا كەرەك. سەبەبى، تالىپتەردىڭ كورشى ەلدەرمەن داۋلى ءىس-قيمىلداردى بىردەن شەكارالىق وزەندەردەن باستاعانى نازار اۋدارتادى. بۇدان بۇرىن ءامۋداريا سۋىنىڭ 3/1 بولىگىن بۇرىپ اكەتەتىن «كۇش-تەپا» كانالىنىڭ قۇرىلىسى دا وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاندى الاڭداتىپ قويعان ەدى. يران ۇزاق جىلدان بەرى قۇرعاشقىلىقتان زارداپ شەگىپ كەلەدى. سوڭعى 10 جىلدا جاعداي ءتىپتى ناشارلادى. رەسمي مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ەلدىڭ 97 پايىزدان استام اۋماعى قۇرعاقشىلىقپەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعانىن كورەمىز. وڭىرلىك كليماتقا قاتىستى بۇل وزگەرىس بىزگە دە ءوز اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. قۇرعاقشىلىق پەن شولەيت- تەنۋ ورتا ازيا ەلدەرىندە دە جىل- دام ءوسىپ كەلەدى. كوپتەگەن ساراپ- شىلار سۋ ماسەلەسى بولاشاقتا ورتالىق ازيادا كۇردەلى قايشى- لىقتارعا جول اشاتىنىن ايتىپ كەلگەن.
يرانمەن شەكارادا وق اتىسۋ ارقىلى «تاليبان» سۋ ماسەلەسى بو- يىنشا قاقتىعىسقا بارۋعا دا دا- يىن ەكەنىن كورسەتكەندەي. قالاي دەگەن كۇندە دە، بۇل قازاقستاندى قامتىعان وسى ايماقتاعى سۋ رە- سۋرستارى ءۇشىن كۇرەستىڭ كۇشەي- گەنىن بىلدىرەدى.
كۇماندى كانال قۇرىلىسى: تالىپتەر نە ىستەپ جاتىر؟
«تاليبان» اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ءۇش پروۆينسيانى كەسىپ وتەتىن كانال قۇرىلىسىنا كۇش سالۋدا. كانال قازۋ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان تۇستا وزبەك جانە تۇركىمەن تارابى جوبانىڭ كەلتىرەتىن زيانىن ايتىپ دابىل قاقتى. وزبەك ساراپشىلارى جاڭا كانال اۋعانستانعا دا يگىلىك اكەلمەيتىن، كەرىسىنشە قۇرعاق دالادان وتەتىن داريا سۋى جەرگە ءسىڭىپ سىراپ بولاتىنىن العا تارتادى.
بۇل سونداي-اق، ارال وڭىرىنە دەيىنگى الىپ اۋماقتاعى تۇرعىندار- دىڭ تاعدىرىنا ساياتىنى بەلگىلى. انىعىندا، بۇل بىزگە دە قاتىستى ماسەلە. ارال تاعدىرى، وڭىردەگى شولەيتتەنۋدىڭ جىلدان-جىلعا ارتۋى ايماق ەلدەرىن الاڭداتىپ وتىرعان شاقتا «تاليبان كانالى» جاعدايدى تىپتەن قيانداتا تۇسپەك. تالىپتەردىڭ مالىمەتىنشە، 285 شاقىرىمعا سوزىلاتىن كانال جوباسنىڭ قۇنى 684 ميلليون دوللاردى قۇرايدى. ءبىر ۋاقىتتا 6،5 مىڭ جۇمىسشى جۇمىس ىستەپ، جالپى جوبا اياسىندا ميلليوننان استام ادامدى جۇمىسپەن قامتيتىنى ايتىلعان. ولار 5 جىلعا جالعاساتىن قۇرىلىستىڭ بىلتىر 40 شاقىرىمىن اياقتادى.
اۋعانستانداعى قازىرگى الەۋمەتتىك اۋىر جاعدايدى سۋرەتتەپ بەرەتىن دەرەكتەر جەتكىلىكتى. بۇۇنىڭ گۋمانيتارلىق كومەككە شاقىرىپ، دابىل قاققان ەسكەرتۋلەرى جانە بار. ءبىراق وزگە بالالارىنا ازىق-تۇلىك پەن دارى-دارمەك الۋ ءۇشىن باليعات جاسىنا جەتپەگەن قىزىن ساتۋعا ءماجبۇر بولىپ جاتقان اۋعانستاندىقتاردى ايتۋدىڭ ءوزى ولاردىڭ ەلدەگى جاعدايىن تۇسىندىرۋگە جەتكىلىكتى بولار. تالىپتەردىڭ بيلىككە كەلگەنىنە ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت بولسا دا، ولاردىڭ ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىستى شەشۋگە دارمەنى جەتكەن جوق. بۇل ارادا ەلدەگى جۇمىسسىزدىق، ينفراقۇرىلىم، ت.ب. تولىپ جاتقان ماسەلەلەردى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
الەمنەن ديپلوماتيالىق وقشاۋلانىپ قالعان تاليبان بيلىگىنىڭ داعدارىستان قىسقا ۋاقىتتا شىعا الاتىنىنا سەنىم از. ءبىراق تالىپتەر ءوز بيلىگىن بەكەمدەۋ ارەكەتىن جاساپ جاتىر. ولاردىڭ الدىندا ىشكى داعدارىستى شەشۋمەن بىرگە، لەگيتيمدىلىگىن مويىنداتۋ دەيتىن باستى مىندەت تۇر.
كەشە عانا Reuters اگەنتتىگى ءوزىنىڭ قۇپيا اقپارات كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اۋعانستان مەن كاتاردىڭ جوعارى لاۋازىمدىلارى قۇپيا كەزدەسۋ وتكىزگەنىن حابارلادى. دەرەككوزدە ايتىلعانداي، كاتاردىڭ پرەمەر-مينيسترى مۇحاممەد بين ابدۋلراحمان ءال-تاني مەن تاليبان جەتەكشىسى حايباتۋللا احۋنزادا اراسىنداعى كەزدەسۋ 12 مامىردا كانداھاردا وتكەن. ولار اۋعانستاننىڭ ديپلوماتيالىق وقشاۋلانۋدان شىعۋ جولدارىن تالقىلاعان. بۇل تاليبان جەتەكشىسىنىڭ شەتەل باسشىسىمەن العاشقى كەزدەسۋى سانالادى. ءال-تاني كەزدەسۋدە تالىپتەردىڭ قىز بالالاردى جوعارى سىنىپتارعا وقىتپاۋ، ايەلدەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە شەكتەۋ قويۋ سەكىلدى ارەكەتتەرىن سىنعا العان. بۇل ونسىز دا ولاردى رەسمي بيلىك دەپ تانۋعا ۇلكەن كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى ەدى. Reutersء-تىڭ جازۋىنشا، اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن بۇل كەزدەسۋدەن حاباردار جانە ديالوگتى دامىتۋعا ۇمىتكەرلىك تانىتقان. بۇنىڭ دا وزىندىك ءمانى بار، قۇراما شتاتتار مەن تاليبان قوزعالىسى كەزىندە كاتار ارقىلى كەلىسسوز وتكىزىپ كەلدى.
اۋعانستان تۇيتكىلى
اۋعانستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى ەلگە اسا جوعارى ستراتەگيالىق ماڭىز بەرەدى. ەل اۋماعى ەجەلدەن ساۋدا وتكەلى، قارىم-قاتىناستاردىڭ ۇلكەن دالىزىنە اينالعان. اقش-تىڭ بۇل ەلدە 20 جىل قارۋلى كۇش ورنالاستىرۋى دا ايماقتاعى رەسەي، جۇڭگو جانە يران سەكىلدى ويىنشىلاردىڭ ىقپالىنا توسقاۋىل بولىپ تۇردى. ءبىراق اقش پەن كواليسيا كۇشتەرى شىعۋىنىڭ الدى-ارتىندا يراك پەن سيريا جەرىنەن جەڭىلىس تاپقان دايش سەكىلدى تەررورلىق، ەكسترەميستىك توپتاردىڭ اۋعانستانعا قاراي جينالا باستاعانى الەمدىك اقپارات كەڭىستىگىندە ايتىلعان ەدى. بۇل سول ەلدىڭ ايماققا توندىرەتىن تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك قاۋىپتەرىن ارتتىرعان. تالىپتەر ۋادەسىنە ساي ەلدە تەررورلىق ۇيىمداردىڭ ارەكەتتەرىنە جول بەرمەيتىنىن ايتادى.
دەگەنمەن، بۇل تولىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسا ما دەگەن كۇدىك باسىم. بۇعان قارسى ءار تاراپ ءتۇرلى شارا قولدانۋدا، جۇڭگو «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنا اۋعانستاندى دا بەلسەندى تۇردە تارتۋدا. ءدىني ەكسترەميزم، تەرروريزم قاۋپىمەن قاتار سۋ رەسۋرستارىنىڭ جاڭا دەڭگەيدەگى ماسەلەسىنە تاپ بولعان ورتا ازيا ەلدەرى اۋعانستان ماسەلەسىنە كوبىرەك كوڭىل بۇرۋىنا تۋرا كەلگەندەي.
بۇگىندە اۋعانستاندى ەشكىم رەسمي بيلىك دەپ مويىنداماعان تالىپتەر باسقارىپ تۇر. نەگە اقش تالىپتەرمەن كەلىسسوزگە كەلىپ، تۇراقسىز كۇيدەگى اۋعانستاندى «تاستاپ كەتتى»؟ يرانمەن اراداعى شەكارالىق جانجال سۋ ماسەلەسىنەن شىقتى. تالىپتەر نەلىكتەن اڭگىمەنى ورتا ازياداعى ەڭ نازىك ماسەلە – سۋدان باستاپ جاتىر؟ كورشى ەلدەر- مەن ۇستانىم قايشىلىعى بار تالىپتەر ەلدەگى داعدارىستى شەشىپ، تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتە الا- دى دەگەنگە سەنىم از. ەندەشە، ولار بيلەگەن اۋعانستاننىڭ قازىرگى جايكۇيىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟ اۋ- عانستاننان ايماققا تونەتىن ءقاۋىپ قانداي؟ ءبىز وسى ساۋالدار توڭىرەگىن- دە شىعىستانۋشى، جۋرناليست قۋا- نىشبەك ءقاريدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
تاقىرىپقا وراي
قۋانىشبەك قاري:
ايماققا تونەتىن ۇلكەن ءقاۋىپ جوق
اۋعانستانعا تالىپتەردىڭ بيلىگى كەلگەلى كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە تۇسە قويعان جوق. سەبەبى، بۇل كورشى ەلدەردى تالىپتەردىڭ رەجيمىن مويىنداۋ جانە مويىنداماۋ دەيتىن ەكىۇداي كۇيگە قالدىردى. مويىندامايىن دەسە، اۋعانستاننىڭ اكىمشىلىك باسقارۋى سولاردىڭ قولىندا، مويىندايىن دەسە، كەزىندە تەرروريستىك ۇيىم رەتىندە تانىپ قويعان. ياعني رەپۋتاسياسى جاعىمدى ۇيىم ەمەس. اۋعانستاننىڭ ءوز ءۇشىن دە كەرەمەت جاعىمدى بولدى دەپ ايتۋ قيىن. ەل ىشىندە بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا اتىس-شابىس، جارىلىس دەگەندەر ازايدى، جوق دەۋگە دە بولادى. بۇنى بەيبىتشىلىك دەپ ايتۋ قيىن شىعار، تەك قاۋىپسىزدىك جاعىنان ءبىراز تىنىشتىق ورناعان سەكىلدى.
تالىپتەر مەن كورشى ەلدەردىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ دامۋ باعىتىن قاراستىرعاندا، ەڭ الدىمەن وسى سۋ ماسەلەسى ويعا ورالادى. سەبەبى، اۋعانستان ورتا ازيا مەن يران ءۇشىن سۋدىڭ باسىندا وتىرعان ەل. يرانمەن اراداعى ماسەلە دە وسىعان بايلانىستى تۋىنداپ كەتتى. بۇل شەكاراعا تاياۋدا عانا يران پرەزيدەنتى ساپارلاپ بارعان. تاراپتار بىرلەسىپ سۋ ماسەلەسىن ديالوگ ارقىلى شەشەمىز دەگەن جاقسى اڭگىمەلەر ايتقان. ءبىراق كورىپ وتىرمىز، شەكارا بەكەتىنە تالىپتەر شابۋىلداپ، كومانديرلەرى جاعىنان «تەگەراندى باسىپ الامىز»، «قىرامىز، جويامىز» دەگەندەي ورەكپىگەن اڭگىمەلەر دە ايتىلدى. بۇل «تاليبان يرانعا سوعىس اشتى» دەيتىن فەيك جاڭالىقتارعا سەبەپ بولدى. ماسەلە سونشالىقتى ءبىر سوعىس جاريالايتىنداي دەڭگەيدە ەمەس؛ ەكىنشىدەن، تالىپتەردىڭ قازىرگى دەڭگەيى يرانمەن سوعىساتىنداي دەڭگەيدە ەمەس. ەكى ەل شەكاراسىندا قارۋ-جاراق پەن ەسىرتكى كونترابانداسىنا بايلانىستى اتىس ءجيى بولىپ تۇرادى.
ال گيلمەند وزەنى يران ءۇشىن وتە ماڭىزدى. وزەن سۋىنىڭ تەجەلۋى وڭىردە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەما جاساپ وتىر. ونى تۇتىنىپ وتىرعان يراندىق پروۆينسيانىڭ ءوزى تەگەران بيلىگىنىڭ نەگىزگى نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقان دوتاسياداعى ءوڭىر بولاتىن. الەۋمەتتىك پروبلەما دا ابدەن قوردالانىپ قالعان، ءتىپتى يراننىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنە دە قارسى كوڭىل كۇي بار. بۇنداي جاعدايدى تالىپتەر دە پايدالانعىسى كەلەدى. ءبىراق فاكت – تومەنگى اعارىنداعى حالىق سۋعا جارىماي وتىر. بۇل نەگىزى جىلدار بويى شەشىلمەي كەلە جاتقان وزەكتى ماسەلە.
كورشىلەس ەلدەر امالسىزدان اۋعانستاننىڭ اكىمشىلىگىن باسقارىپ وتىرعان تالىپتەرمەن ىمىراعا بارۋعا مۇددەلى. سەبەبى، ەلدى بيلەپ وتىرعان باسقا ءبىر ساياسي كۇش جوق. ولاردى رەسمي بيلىك رەتىندە مويىنداماعانىمەن دە، ساياسي-ەكونوميكالىق قاتىناس بارىسىندا تالىپتەرمەن بايلانىس ورناتۋعا ءماجبۇر. بۇل ايتىلعاندار ورتا ازيا ەلدەرىنە دە قاتىستى. قازاقستان اۋعانستانعا استىق ونىمدەرىن ەكسپورتتاپ وتىر، وزبەكستان بولسا تەمىرجول قاتىناسىن قالىپتاستىرىپ جاتىر. تۇركىمەنستاننان پاكىستان مەن ءۇندىستانعا تارتىلاتىن گاز قۇبىرى دا اۋعانستان ارقىلى ءوتۋى كەرەك بولاتىن. سايىپ كەلگەندە، بۇنىڭ ءبارى «تاليباندى» لەگاليزاسيالاۋعا جول اشپاق. الايدا، وعان «تاليبان» دايىن ەمەس سەكىلدى، ىشكى تارتىسى دا جەتكىلىكتى. اۋعانستان حالقىنا قولداۋ مەن گۋمانيتارلىق كومەكتەردى دە امالسىز «تاليبان» ارقىلى جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى.
ءقاۋىپ بارما دەگەنگە كەلسەك، تالىپتەر العاش بيلىككە كەلگەندە كورشىلەس ەلدەرمەن تاتۋ قارىمقاتىناسقا ءمان بەرەتىنىن ايتقان. بۇعان قاراپ «تاليباننان» تىكەلەي ءقاۋىپ تونەدى دەي المايمىز. الايدا، ولار ەلدەگى ەكونوميكالىق ساياساتى دۇرىس بولماسا، الەۋمەتتىك ماسەلەنى شەشپەسە، اۋعان حالقىنىڭ بوسىپ، توڭىرەكتەگى ەلدەرگە كەتۋ ءقاۋپى بار. مۇنىڭ بوسقىن قابىلداۋ مىندەتىن العان يران سەكىلدى ەلدەر ءۇشىن ماڭىزى بار. ال ورتا ازيا ەلدەرىنە ونداي كوپ اۋعانستاندىقتار كەلەدى دەپ ويلامايمىن. بۇدان ايماققا ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن ءقاۋىپ جوق ەكەنىن بىلەمىز