Búginde ulttyq sýsynnyń qataryna jatatyn bozanyń umytylyp bara jatqany jasyryn emes. Ony ishpek túgili, atyn estimegender de jeterlik. Imýnıtetti kóteretin bul sýsyndy qalaı daıyndaý kerektigin úıretetin jandar da qalmaı barady. Daıyndaý tásili qıyndaý bolǵandyqtan, qazirgiler boza jasaýǵa onsha qumar emes. Eger osylaı kete bersek, aldaǵy ýaqytta bul sýsyndy tek tarıhshylardyń aýzynan ǵana estıtin shyǵarmyz.
BOZA QALAI DAIYNDALADY?
Boza – dándi daqyldardan ashytyp jasalatyn ejelgi sýsyn. Bir táýlik boıy sýǵa bóktirilip qoıylǵan dán jarmasynyń sarysýyn tógip tastaǵannan keıin, qalǵan tunbaǵa belgili mólsherde maı, sý quıyp, ottyń tabyna jaılap qaınatyp, botqa jas aıdy. Ony sýytyp qoıyp, dándi daqyldyń bir túrinen (tary, arpa, t.b.) ashytqy daıyndaıdy. Ol úshin daqyldy qajetinshe alyp, ústine ystyq sý quıyp, 3-4 saǵat bóktiredi de, súzip alyp, jyly jerge jaıyp qoısa, 3-4 kúnde dánderi ónedi. Birden keýip ketpes úshin, ústin jaýyp tastaıdy. Óngennen keıin kelige salyp túıedi. Osylaısha daıyn bolǵan qospanyń ústine sýytylǵan qaınaǵan sý quıyp, jarty táýlikteı ashytyp qoıady. Sodan soń daıyn qospadan ydysqa kereginshe salyp, qaınaǵan salqyn sýǵa aralastyryp, súzgiden ótkizedi. Alynǵan suıyq sýsyn «Boza» dep atalady . Daıyndalý tehnologıasy men saqtalý merzimine qaraı «jas boza», «qorlanǵan boza» dep te ataıdy. «Jas boza» quramynda 4–6%, al «qorlanǵan bozada» 12–15% spırt bolady. Bozanyń ýytsyz, jaı ashytqymen jasalǵan túrin «Maqsym boza» deıdi.
BUL SÝSYNǴA DEGEN QUMARLYQ AZAIYP BARADY
Búginde bazarlarda boza satylady. Degenmen, óte az. Onyń ústine boza salý tehnologıasyn tereń bilmeıtinderdiń kesirinen adamdar arasynda bul sýsynǵa degen qumarlyq azaıyp barady. Degenmen, alys aýyldarda álige deıin boza salatyndar bar. Boza negizi syranyń arǵy atasy sanalady. Kezinde Mesopatamıa men Egıpette ony álsiz alkogól retinde paıdalanǵan. Ony ashyǵan nannan daıyndaǵan. Al Orta Azıada dándi daqyldardan daıyndaǵan. Osman ımperıasy tusynda bozanyń naǵyz sharyqtaý dáýiri boldy dese de bolady. Ony jas ta, jasamys ta tamsana ishti degen derekkózderi bar. Sol kezeńderi sýsynnyń ótimdiligin arttyrǵysy kelgen saýdagerler bozaǵa azdap opıým qosqan kórinedi.
Budan bólek, bozany arnaıy ishý mánerin de saqtaý asa mańyzdy. Ony soraptap, urttap, neshe ret demdep ishýmen qatar, apyl- ǵupyl ishýge de bolmaıtyndyǵy eskertiledi. Sebebi, ashytylyp jasalǵan boza quramynda bolatyn ishimdik kólemi eki keseden artyq ishken adamdy qyzdyryp, jelpindiretindigi belgili. Sondyqtan bozany burynǵylar «áńgime aıta otyryp asyqpaı ishý kerek» degen.
BOZA FESTIVÁLDERİ UIYMDASTYRYLSA EKEN
– Bala kezde qys mezgilinde ájemiz jıi boza jasap berýshi edi. Qalaı daıyndaıtynyn úırenip almaǵanyma ókinemin. Bozany erterekte adamdar sýsyn retinde paıdalanǵan. Adamdy maýjyratyp, uıqysyn keltirip, qyzdyratyn qasıeti bar. Bozanyń keremet sýsyn ekenine esh shúbá joq. Ájem júz jasqa jaqyndap qaıtys boldy. Jas kezinde boza daıyndap, sodan ózderi kóp ishken eken. Kórseńiz, eki beti almadaı, qyp-qyzyl shyraılanyp júretin. Betine ájim túspeıtin. Ol kisiniń janynda otyz jas kishilerdiń betin ájim torlap ketetin. Bozanyń keremeti ǵoı. Bertinge deıin tyń, baqýat júrdi.
Ókinishke oraı, bizde jazda syra festıválderi ótip turady. Sonyń ornyna boza festıválderi uıymdastyrylsa, qandaı tamasha bolar edi, – deıdi qala turǵyny Amantaı Jaqsylyquly.
BOIǴA KÚSH-QÝAT BEREDİ
Onyń quramynda A, V, S, E vıtamınderi bar. Ol ashyǵan kezde laktoza qyshqyly paıda bolady. Boza as qorytýǵa kóp septigin tıgizedi. Emizýli áıelderge súttiń molaıýyna kómektesetin kórinedi. Osy óndirilgen ýyttaǵy E vıtamıni óte kóp bolady. Ol adamǵa kúsh-qýat berip, aǵzadaǵy aýrýǵa qarsy turatyn ımýnıtetti arttyrady. Qartaıýdyń aldyn alatyn da qasıeti bar. Dárýmenge asa baı bozanyń aǵzadaǵy barlyq organǵa áser etetin emdik qasıeti kúshti. Aǵzadaǵy zat almasýdy kúsheıtip, qandaǵy shlaktardy aıdap shyǵady. Sonymen birge, qanazdyq, anemıasy bar adamdarǵa da birden-bir em. Býyn keselderine, tuz jınalǵanǵa, asqorytý múshelerine tıgizer paıdasy mol. Saryp aýrýyna da qarsy qoldanýǵa bolady.
2009 jyly Illınoıs shtatynda (AQSH) eldegi alǵashqy boza óndirý sehy ashylǵan eken. Endeshe, talaı aýrýǵa taptyrmas em bolatyn bozany elimizde damýǵa nege kóńil bólmeımiz? Máselen, bıdaıdy óndirgende onyń dánindegi paıdaly zattar S, V vıtamınderi – 5 ese, V2 vıtamıni – 13,5 ese, V1 vıtamıni 1,5 ese kóbeıetindigi ǵylymı turǵyda dáleldengen.
PYSHAQSYZ OTA JASAITYN DA «QASIETİ» BAR
Bozanyń pyshaqsyz ota jasaıtyn da «qasıeti» bar. Búıregine tas, tuz jınalǵan naýqastardyń ony asa abaılap ishkeni jón. Eger ýytty bozany kóp ishse, qatty aýyryp qalýy da múmkin. Bul – álgi pyshaqsyz ota jasalynyp jatqanynyń belgisi. Búıreginde tasy bar adamdar bozany áý basta 50–100 gramnan bastap iship, úırengeni jón. Sodan mólsherin ulǵaıta berse bolady. Ekinshi bir ereksheligi, bozadan qalǵan qaldyqpen báıge attaryn baǵady. Bozanyń túbin jegen mal juqpaly indetpen aýyrmaıdy. Bozanyń túbi degen – daqyldy daıyndaǵan kezde súzilgennen qalǵan eń túbindegi mańyzy. Ony jegen mal da qońdy bolyp, syrqattan alshaq bolady.
SHETELDİK TÁJİRIBE
Boza ejelden Túrkıada jáne Balqanda keń taralǵan. Mysaly, Bolgarıanyń Radomır qalasynda boza festıvali ótedi. Sýsynnyń sergitetin jáne masaıtatyn áseri bar. Ashytqydan jasalatyndyqtan, boza V dárýmenderine baı. Sýsyn aqýyzdardyń, kómirsýlardyń, mıneraldy tuzdardyń jáne basqa da paıdaly zattardyń kóp mólsheri úshin baǵalanady. Eski bolgarlar barlyq talaptarǵa sáıkes daıyndalǵan boza on túrli aýrýdy emdeıtinin aıtady.
Boza Osman ımperıasy kezinde óte keń taralǵan. Biraq XVI ǵasyrdyń ortasynan bastap ony ishýge tyıym salyndy. Bastapqyda Selim II kezinde bozaǵa apıyn qosyla bastady. Osydan saldarynan ony satqandarǵa da, ishkenderge de aıyppul salyndy. Sodan keıin Mehmed IV kezinde buǵan tolyq tyıym salyndy. Alaıda, túrik saıahatshysy Evlıa Chelebı bozany óte t anymal sýsyn retinde sıpatt aıdy. Ystambulda ony 300-ge jýyq dúken satqanyn jáne boza óziniń taǵamdyq qundylyǵyna baılanysty túrik armıasynda keńinen qoldanylǵanyn atap ótken.
P.S. Bozany kez kelgen jastaǵy adam ishe berse bolady. Biraq 3 jastan asqan balalarǵa 5 as qasyqtan artyq ishkizýge bolmaıdy. Ásirese, búıregi, asqazany men baýyry aýyratyn adamdar bul sýsyndy arnaıy daıyndatyp emge paıdalansa, aýrýynan aıyǵatyn kún alys bolmaıdy. Mine, bile bilgen adamǵa bozanyń paıdasy kóp. Tek san ǵasyrlar soqpaǵynan ótip, búginge jetken ulttyq sýsynymyz keler kúnge jetpeı, tasada qalyp ketpese eken...
Taqyrypqa oraı
Turaly ERKİNBEKULY, qala turǵyny:
DERTKE SHIPA, DENEGE KÚSH BEREDİ
Ásirese, mynadaı indet asqynyp turǵan kezde ımýnıtetti kóteretin sýsyndardy kóbirek nasıhattaýymyz kerek. Boza ónirisin damytyp, onyń daıyndalý tehnologıasyn úırengen jón. Ókinishke oraı, bizde boıaǵyshtar, konservanttar qo sylǵan sýsyndar bazarlar men dúkenderde tolyp tur. Túsiniksiz plasık ydystaǵy sýsyndardyń naryqty jaýlap alǵany sonshalyq, ol qaıdan shyqqan, qalaı jasalǵan, baýyrǵa áser etip, búırekti otyrǵyzbaı ma, asqazan jarasyn týdyrmaı ma, oǵan bas qatyryp jatqan eshkim joq, olarǵa tek shóli qansa boldy.
Ásirese, balalar jaǵy boıaǵyshtar men stabılızator, konservanttar, emúlgatorlar qosylyp jasalǵan osyndaı qyzyl- jasyl sýsyndarǵa tym qumar. Onyń ornyna qazaqtyń ulttyq sýsyndary – boza, qymyz, qymyrandarymyz ishilse, jaqsy-aq bolar edi. Olar dertke shıpa, denege kúsh beredi. Boza varıkoz, angına, asqazan aýrýy sıaqty kóptegen derttiń aldyn alady. Búginde júkti áıelderdiń basym kóbi qanazdyqpen aýyrady. Analar da ishinde shıpaly dárýmeni bar osy sýsyndy ishse qanshama aýrýynan aıyǵady.
Gúljan JOLMURATQYZY, joǵary dárejeli dáriger-terapevt:
BOZA – VITAMINGE TOLY TABIǴI SÝSYN
Adamnyń aýrýǵa qarsy turatyn qabileti – ımýnıtet qana. Birinshiden, adam denesi kóp qozǵalysta bolýy kerek. Qozǵalys kezinde qan aınalymy da, zat almasý prosesi de jaqsy júredi. Kóp qozǵalǵan kezde ishki aǵzalarymyz óz qyzmetin tolyq atqaryp, boıymyzdaǵy zıandy zattar nesep joly, ter arqyly shyǵyp ketedi. Ekinshiden, ımýnıtetti kóterý úshin durys tamaqtaný kerek. Mysaly, qytaılar etti kóp jemegenmen, ártúrli shóp arqyly ımýnıtetin jaqsy kóterip alady. Biz nan men shaıdy qalaı kúnde iship-jesek, qytaı, japon, kárister shóptik dárýmenderdi aspen birge jıi iship-jep otyrady.
Imýnıtetti kóterý úshin ońtústik óńirlerde boza degen sýsyn daıyndalady. Ol arpa, bıdaı, tary jáne taǵy da basqa dándi daqyldardy qosyp, ashytyp, un qosyp jasalady. Bul sýsyn adamnyń ımýnıtetin kóterýge óte jaqsy kómektesedi. Boza – vıtamınge toly tabıǵı sýsyn. Ol sýyqtyń, tumaýdyń aldyn alady. Bozany kishkentaı balalarǵa da, orta jastaǵy adamdarǵa da, qarıalarǵa da kúnine birneshe ret ishýge bolady.