«Úlken jıyrmalyqtaǵy» úlken oıyndar

Úndistan G20 dıalog alańyn saqtap qala aldy ma?

Ótken demalys kúnderi Úndistannyń ortalyq qalasy Jańa-Delıde «Úlken jıyrmalyq» (G20) samıti ótti. Onda álemniń aldyńǵy 20 iri ekonomıkasy sanalatyn elder bas qosty. Ári álem dóp kelgen birqatar máseleler boıynsha pikir ortaqtyǵyn tabýǵa tyrysyp baqty. Taqyryptar leginde klımat ózgerisi, jahandyq ekonomıkalyq qıyndyqtar jáne Ýkraınadaǵy qaqtyǵys máseleleri de bar bolatyn. Anyǵynda, bul taqyryptarǵa qatysýshy elderdiń pikiri san alýan, ustanymdary alshaq-tyn. Soǵan qaramastan uıymdastyrýshy tarap qıynnan jol taýyp, qısynyn keltirip, ortaq deklarasıaǵa qol qoıdyra aldy. Jalpy, jıyn qorytyndysyna qaraǵanda, top 20 músheleri eleýli de eleýsiz bul deklarasıa arqyly álemdegi eń iri pikir almasý alańyn saqtap qalǵandaı boldy. Sonymen, Jańa-Delı jınalysy ne túıdi? G20 ne sheshti? Úlken ústel basynda qozǵalǵan taqyryptardy taratyp kórmek lázim.

ÚNDİSTAN QIYNNAN QIYSTYRA ALDY

«Úlken jıyrmalyq» samıti úlken dıa­log formaty retinde 1999 jyldan beri jal­ǵasyp keledi. Sodan beri top 20 eldiń ókil­deri ekonomıkalyq saıasatty úılestirý deıtin asqaq arman tóńireginde jyl saıyn toptasyp jatady. Týrasyn aıtý kerek, bul formattaǵy kezdesýlerde kóbinde ortaq kon­sýnsqa qol jetkizip, birlesken deklarasıa jarıalap jatqanymen, onyń bárin birdeı oryndaý mindetti sanalmaıdy. Onyń ústine, sońǵy jyldary álemdegi kúrdeli geosaıası jaǵdaılardan keıin bul samıttiń bolasha­ǵyna degen kúmán kúsheıe túsken. Sebebi, «Úlken jetilik» samıti budan kóri pár­mendi. Al oǵan kereǵar kúıde Reseı men Qy­taı bastap BRIKS-tiń yqpalyn tebindi art­tyrýda. Tipti, bul jańa uıym aldaǵy ýaqytta G20 músheleri arasynan óz jaqtastaryn kó­beıtýdi kózdep otyr.

Tap osy tusta Jańa-Delı saýyn aıtyp shaqyrǵan «Úlken jıyrmalyq» jıynyna artylǵan úmit pen aıtylǵan syn az emes edi. Áý basta samıttiń kún tártibinde klımat­tyń ózgerýi, ekonomıkalyq damý jáne taby­sy tómen elderdiń qaryz aýyrtpalyǵy, son­daı-aq Ýkraınadaǵy qaqtyǵystan týyndaǵan ınflásıa máselesi turdy. Osylardyń ishin­de Reseı–Ýkraına taqyryby qatysýshy el­der úshin eń bir názik taqyryp bolatyn. Bu­ǵan baılanysty taraptardyń ortaq pikir tabýy qıyn ekeni de belgili edi.

Biraq Jańa-Delıdiń usynǵan deklara­sıasynyń mazmuny Reseıdiń Ýkraınadaǵy áreketin aıyptaýdan aýlaq boldy. Sóıte tura, qaqtyǵys saldarynan adamı zardap shegýdiń aýyrlyǵyn qatań synǵa alynyp, top 20 elderdi aýmaqty basyp alý úshin kúsh qol­danbaýǵa shaqyrdy. Osylaısha «ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı» usynylǵan deklarasıa kóp taraptyń kóńilinen shyqqan­daı boldy.

ÁR TARAPTYŃ AITQAN SÓZİ

Deklarasıa mazmunyna qatysty ári mú­shelerdiń pikiri túrlishe bolsa da, negizinen ortaq pikir tizginin ustap qalǵandaryna rıza­shylyq bar. Qansha jerden kereǵar ustanym­daǵy elder qaıshy kelip tursa da, máseleni qaqtyǵys alańyna emes, kelissóz ústeline tartatyn bir jol kerek.

Kezekti samıt jáne ondaǵy deklarasıa jaıynda taraptardyń málimdemeleri haly­qaralyq jıynnyń mazmunyn osy jaǵynan túsindirse kerek. Aıtalyq, Reseı Syrtqy ister mınıstri Sergeı Lavrov bul samıtti damýshy elder úshin tabysty boldy dep málimdedi, ári Úndistan shynymen de «Ja­handyq Ońtústikke» (Global South) múshe memleketterdiń birligin nyǵaıtty dep baǵa­lapty.

Bunymen qat ar, Aq úıdiń ulttyq qaýipsizdik jónindegi keńesshisi Djeık Sal­lıvan samıt deklarasıasyndaǵy kúsh qol­danýǵa qarsy tusyna basymdyq bere sóı­lepti. Iaǵnı kez kelgen el aýmaqty ıemdený nemese aýmaqtyq tutastyqqa, egemendikke nemese saıası táýelsizdikke qol suǵý úshin kúsh qoldana almaıdy degen qaǵıdany usyný asa tabysty qadam dep kórsetipti.

Germanıa men Brıtanıa taraby da qarar­dy ońdy baǵalaıdy. Fransıa prezıdenti Emmanýel Makron jeksenbidegi lebizinde G20 halyqaralyq ekonomıkalyq máselelerdi sheshý úshin qurylǵanyn basa aıta kelip, Ýk­raına taqyryby boıynsha dıplomatıalyq progres kútiletin alań emestigin rastaıdy. Degenmen, G20 deklarasıasyn Reseıdiń dıp­lomatıalyq jeńisi emes degeni de bar.

Japonıa premer-mınıstri Fýmıo Kı­shıda bolsa, Reseı men Ýkraına taqyryby G20-nyń irge tasyn búldirýi de múmkin dep alańdaıdy. Sebebi, kóp tarap osy máselege qatysty alańdaǵan. Tipti, byltyrǵy Balı samıtinde Máskeý ashyq aıyptalǵany úshin uıym elderiniń kezekti jıynynyń nátıjesi­ne degen kúmáni de kúsheıgen bolatyn.

ALABÓTEN PİKİR MEN ALSHAQ USTANYMDAR ALAŃY

Buǵan deıin de álemdik aqparat keńistigi keńinen talqylaǵan, ıaǵnı Reseı men Qytaı basshylary atalmysh jınalysqa qatyspady. Sondyqtan da samıtte jalpy basymdyq AQSH pen onyń batystyq odaqtastarynyń tarapynda qalatyny anyq bolatyn. Degen­men, biz osy «Úlken jıyrmalyq» samıtine balama taǵy bir aýqymdy kelissóz alańynyń qysqa ýaqytta bop kóterip kele jatqanyn baıqap otyrmyz. Qytaı men Reseı ortaq us­tanymdaryna saı keletin BRIKS samıti jaqynda ǵana óziniń irgesin top 20 elderi arasynan keńeıtetinin anyq baıqatty. Ja­qyndaǵy jıynynda atalmysh uıym Saýd Arabıasy, Iran, Efıopıa, Mysyr, Argentı­na jáne Birikken Arab Ámirlikteriniń qosy­lýyn maquldady. Buǵan deıin quramynda Qytaı, Reseı, Úndistan, Brazılıa jáne Oń­tústik Afrıka elderi bolǵan edi.

Buǵan qarap «Úlken jıyrmalyqtyń» ir­gesi setinep jatyr deýge taǵy kelmes. Sebebi, osy samıtte 55 músheden turatyn Afrıka odaǵy G20-nyń turaqty bir múshesi retinde qabyldandy. Bul qalaıda osy dıalog alańy­nyń aýqymyn saqtap qalýǵa, ári konsýns or­talyǵy etýge degen úmitti arttyra túskendeı boldy.

Shyn máninde, eshkimniń shymbaıyna tı­meıtin bir ortaq pikirge kelisim usyný úlken dıalog alańynda ońaı júzege asa bermesi anyq. Sebebi, álemniń ekonomıkalyq alǵa ilgerleýinde osy top 20 músheleriniń qaı- qaısysy da belgili deńgeıde salymǵa ıe. Olardyń ustanymyndaǵy, kózqarasyndaǵy alshaqtyq barǵan saıyn ulǵaıyp bara jatqa­ny taǵy bar. Reıter agenttigi jıynnyń soń­ǵy kúni óziniń derekkózderine siltep, ortaq deklarasıa talqylaý sońǵy mınýttarǵa deıin qyzý júrgenin jazdy. Osynyń ózinen de kóp nárseni ańǵarýǵa bolady. Budan biz iri oıynshylar úlken dıalog alańdaryn óz múd­desine beıimdeýge kúsh salyp jatqanyn baı­qaımyz.

«Almaty-akshamy» №108, 12 qyrkúıek, 2023 jyl