Qumsharyq
Búgingi tańda dúnıe júzi boıynsha alǵanda, qoldanystaǵy 6 myńnan astam tildiń jartysyna jýyǵy joıylyp ketýdiń aldynda tur. Óıtkeni shamamen alǵanda, álemde aı saıyn eń kemi 2 til ólip otyrady. Mamandardyń tujyrymdaýynsha, belgili bir tildiń ómir súrýi úshin ol tilde sóıleýshilerdiń sany júz myńnan kem bolmaýǵa tıis. Ásirese ony úırenýshi balalardyń qatary 30 paıyzdan aspasa, kez kelgen tildiń bolashaǵyna qater tóngen bolyp esepteletin kórinedi.
Bul rette qaýip eń aldymen, az ulttardyń tiline tónetini kúmánsiz. Osydan biraz jyl buryn sheteldik áldebir basylymda Meksıkadaǵy úndister taıpasynyń tili joıylǵany jóninde aqparat berilip, qaraly habarǵa: «Úndisterdiń tili uzaq ómir súrgendeı de eken. Biraq onyń kórshi turǵan sońǵy eki tutynýshysy kenetten ursysyp qalypty da, bir-birimen sóılespeı qoıypty...» degen tragıkomedıalyq mán ústelipti. Budan ne oı túıýge bolady? Demek, til de adam tárizdi. Iaǵnı mezgili jetip, demi taýsylýy da, sondaı-aq, qysastyqtan, zorlyq-zombylyqtan tirshiligin toqtatýy da múmkin. Qysastyqtan bolatyn «ólimge» syrtqy faktorlar, ıaǵnı ústem ulttyń basym mádenıeti sebepker bolady. Qalaı degenmen de, til – tiri organızm. Jáne ol qarsylasýǵa qabiletti. Mysaly, baıyrǵy ustyny, ereksheligi aıtarlyqtaı ózgeristerge ushyraǵanyna qaramastan, Eýropa tilderiniń kelt tobyna jatatyn valıı tili báribir saqtalyp qaldy. Sol sıaqty, qaıta jańǵyrǵan ıvrıt, hındı tilderi de buǵan dálel.
Ádette, mádenıet tarıhyn zertteýshiler: «joıylyp ketken nemese joıylýdyń aldynda turǵan tildiń taǵdyryn ýaıym etip, sonshama qabyrǵa qaıystyrý qajet emes» deıdi. Munyń mánisi – Gomerdiń «Illıada», «Odısseı» poemalary «sóılegen», Afıny ádebıeti men fılosofıasynyń altyn ǵasyryn jasaǵan, sondaı-aq uly Rım ımperıasynyń ekinshi resmı tili bolǵan ejelgi grek tili men máńgilikke óshpesteı bolyp kóringen latyn tiliniń de tarıh sahnasynan keıinge ysyrylǵanyna qarap, olardyń muny zańdy qubylys sanaıtyndyǵynda. Biraq aqyn-jazýshylardyń bul rettegi oıy múlde ózgeshe. Máselen, áıgili «Júzik ámirshisi» fılminiń senarı avtory, aǵylshyn jazýshysy Djon Tolkın vallıı tiliniń saqtalyp qalǵanyna baılanysty mıstıkany: «Bul til – bárimizge soǵylǵan alǵashqy qońyraý » dep naqtylasa, Tomas Sterns Elıot degen taǵy bir klasık: «Eger norveg tilinde óleń jazý toqtalsa, men budan derttiń belgisin, quldyraýdyń basyn kórgen bolar edim» dep tebirenipti.
Qysqasyn aıtqanda, úlken aqyl-parasat ıeleriniń til taǵdyryna baılanysty alańdaýshylyǵyn daǵystandyq aqyn Rasýl Ǵamzatovtyń: «Týǵan tilim erteń joǵalar bolsa – men búgin ólýge daıynmyn» degen ýájimen tujyrymdaýǵa bolady. Al biz she? Biz búgin sol Rasýl Ǵamzatov sıaqty aıta alar ma edik?! Jáne oǵan qanshalyqty negiz bar?..
- Urpaqtyń obaly kimge?..
Árıne, til tóńiregindegi másele ataýlyny túgel sanap shyqqannan esh qaıyr joq. Sondyqtan áńgimeni joǵaryda qozǵalǵan jaıttarǵa oraı ǵana órbitip kórelik. «Tildiń de, ulttyń da bolashaǵy – balalar» desek, mysaly, biz búldirshinderimizdiń, jasóspirim býynnyń ana tilimen sýsyndap ósýine, eljandy, ultjandy azamat bolyp erjetýine qanshalyqty qolaıly orta qalyptastyra aldyq?.. Balabaqshadan, mektepten qazaqsha bilim-tárbıe alǵanymen, teleefırimiz, ǵalamtor tolǵan – oryssha múltfılmder, sheteldik kınoónimder. Otandyq telearnalar vakýmdik keńistikti áıteýir toltyrý maqsatynda oıdan-qyrdan jıyp-terip, aýdarma dúnıeler bergen bolady. Biraq solardyń ult urpaǵynyń qalyptasýyna qandaı yqpaly bary eskerile bermeıdi. Degende, eriksiz Reseıge qaraısyń. Olardyń «Telenáná», «Detskıı», «Detskıı mır» degen arnalary tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin tek qana balalardyń jyryn jyrlap, joǵyn joqtap jatady. Tanymdyq habarlar kerek pe, oıyn-saýyqtyq pa, qoıshy, áıteýir baǵdarlamalardyń túr-túri bar. Munyń syrtynda, kez kelgen arnadan balalarǵa qatysty pedagogıka, psıhologıa, densaýlyq máselelerin qozǵaıtyn turaqty habarlar beriledi. Eńbektegen balasy men eńkeıgen kárisine deıin týǵan tilinde túsinisetinin bylaı qoıyp, kúlli ǵylym-bilimi, tehnıkasy óz tilinde «sóıleıtinine» qaramastan, solardyń beldi basylymdarynyń kópshiligi «Orys tili sabaǵy», «Týǵan til», «A-dan Ia-ǵa deıin», «Qaınar sóz» ispetti turaqty aıdarlar júrgizip otyr. Sonyń ózinde ulttyń búkil zıalysy: «Tilimiz qaǵajý kórip jatyr», «Orys tilin qalaı qutqaramyz?» dep shýlaıdy da jatady. Al biz bolsaq, til máselesine ábden jaýyr bolǵan, yǵyr etken taqyryp dep qaraımyz. Ózgeler saıası-áleýmettik deńgeıde qarastyryp júrgen til máselesiniń bizde tek azǵantaı toptyń, naqtyraq aıtqanda, til mamandarynyń ǵana bas aýrýy ispetti bolyp otyrǵany ókinishti...
«Balapan» arnasynan basqa arnalarda balalarǵa arnalǵan tushshymdy baǵdarlama, habardyń joqtyǵy óz aldyna, qazaqtyń kınogerleri men qalamgerleri de kishkentaı perishtelerdiń kóńilin qaldyrýmen keledi. Sóıtip, óz urpaǵynyń ózge mádenıetke eriksiz boı urýyna jol berýde. Onyń saldaryn kórip te júrmiz. Mysaly, qazirgi jastardyń kópshiligi óz oıyn jınaqtap aıta almaıdy. Demek biz urpaǵymyzdyń obalyna qaldyq. Óıtkeni tilshi-ǵalym Nurgeldi Ýálıevtiń pikirinshe: «Tildik daǵdysy nashar osyndaı adamdardan oılaý júıesi nashar áleýmettik top paıda bolady. Eń ókinishtisi, paıda boldy da».
Jahandaný úrdisi erekshe qarqyn alyp kele jatqan qazirgideı ýaqytta kúreskerlik qabileti joǵary tildiń ǵana tuǵyrynda qalatyny túsinikti. Ókinishke qaraı, ana tilimizdiń kúreskerlik qabiletin arttyrýdyń ornyna, biz nemquraıdylyǵymyzben ony ózimiz aıaqasty etip, tómendetip júrmiz. Nurgeldi Ýálıevtiń bul rettegi oıy: «Eger tilge jaqsylyq jasalsa, ol qoǵamdy kóteredi, kórkeıtedi. Sebebi til – oılaýdyń quraly. Til men qoǵam bir-biri kóterip otyrýy kerek. Til basyldy degen sóz – qoǵam basyldy degen sóz».
Qysqasyn aıtqanda, bizdiń ana tilimizge degen kózqarasymyz ben qarym-qatynasymyz joǵaryda aıtylǵan úndisterdiń tragıkomedıalyq haline qatty uqsas. Qalasaq, sóıleımiz, qalamasaq, jyly jaýyp qoıamyz. Onymen qoımaı, sol erensizdigimizdi kúlli qoǵamǵa tańýǵa, taratýǵa tyrysamyz. Jer-jerde mektepti taza qazaq tildi etip ashýǵa qarsylyq bildirip, aralas tildi bolýyn talap etkenderdi de kózimiz kórdi. Eń ókinishtisi, solar osy áreketimen ana tilin, óz ultyn jarǵa ıterip otyrǵanyn ańǵarmaıdy da...
Bir pikir
Nurgeldi ÝÁLIEV, tilshi-ǵalym:
– Tildi ár urpaq ózinshe baıytýǵa tıis. Biraq keıbir urpaq qaryzdar bolyp qalady. Qazirgi jaǵdaıymyz da sondaı. Munyń kóp jaǵy bar. Mysaly, qazaqta kórkem oılaý basym. Ekiniń biri kósilip, kórkem sóılep beredi. Al ǵylymı tilimiz nege shorqaq? Nege kibirtiktep qalamyz? Ras, bilimdi, bilikti, keremet oıshyl adamdar bar, kózqarasy da, dúnıetanymy da basqasha. Basty qasiret – olardyń sol tanym-túsinigi, bilimi arqyly týǵan tilin tulǵalandyra almaýynda. Nege bulaı? Iaǵnı olar dúnıege óziniń emes, ózgeniń tilinen jınaqtalǵan tanymmen qaraıdy...