Búginde sıfrlyq tehnologıalar adam ómiriniń ajyramas bólshegine aınaldy. Biraq, onyń kóleńkeli tustary da joq emes. Sonyń biri – «sıfrlyq aýtızm» dep atalyp júrgen qubylys. Ǵylymı qaýymdastyq áli moıyndaı qoımaǵanymen, psıhologtar bul qubylystyń balalar arasynda keń tarala bastaǵanyn aıtyp, dabyl qaǵyp keledi.
Sıfrlyq aýtızminiń kodtalýy áli tirkelmegendikten, sáıkesinshe resmı dıagnozy da joq. Al aýtızm boıynsha qazir esepte turǵan balalar sany shamamen 13 myńǵa jetken. Eki jyl buryn bul kórsetkish 9 myńnan sál asatyn. Aıta keterligi, bul statısıkada 5 jasqa deıingi balalar ǵana qamtylǵan. Bul — QR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń derekteri. Mundaı naýqastarǵa kómek kórsetý úshin ár óńirde 20 psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy, emhanalar janyndaǵy 78 bastapqy ortalyq jáne aýdandarda 206 arnaıy kabınet jumys isteıdi. Psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵynyń málimetinshe, elde eresek, ıaǵnı kámelet jasyna tolǵan aýtıster sany nebári 247 adam. Alaıda aýrýlar tiziminde «eresek aýtızmi» degen uǵym múlde joq.
Sıfrlyq aýtızm degenimiz ne?
«Virtual autism» termınin alǵash 2013 jyly rýmyn psıhology Marıýs Teador Zamfır qoldanysqa engizgen. Ol uzaq jyldar boıy aýtızmge shaldyqqan balalarmen jumys istegen. Zamfırdiń aıtýynsha, balanyń gadjetpen shekten tys ýaqyt ótkizýi onyń psıhıkasyna keri áser etip, aýtızmge uqsas belgiler týyndatady.
Keıin bul pikirdi Fransıa, Japonıa, AQSH, Taıland, Týnıs dárigerleri de qoldap, táýligine 4 saǵattan artyq ekran aldynda otyrǵan balanyń boıynda aýytqýlar baıqalatynyn jetkizgen. Alaıda, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy ázirge mundaı dertti resmı túrde moıyndaǵan joq.
Sıfrlyq aýtızmniń belgileri qandaı?
Sıfrlyq aýtızmniń belgileri shynaıy aýtızmmen uqsas keledi:
• Bala ata-anamen taktıldi baılanysqa túspeıdi;
• Sóıleýi kesheýildeıdi;
• Qarym-qatynasqa qulyqsyz;
• Qorshaǵan ortamen baılanys ornatpaıdy;
• Qımyl-qozǵalysy oǵash bolady.
Psıholog ne deıdi?
Turan ýnıversıteti Psıhologıa joǵary mektebiniń senıor-lektory, ári «Arsha» balalardy damytý ortalyǵynyń mamany Gúlnur Tileýbaıqyzy sońǵy jyldary sıfrlyq aýtızmge shaldyqqan balalar sany artqanyn aıtady. Onyń pikirinshe, bul – qoldan jasalǵan, biraq aldyn alýǵa bolatyn qubylys.
«Bala týa bitken klasıkalyq aýtızmmen emes, qalypty dúnıege kelip, keıin ata-anasynyń gadjetke baılap qoıýynyń saldarynan sıfrlyq aýtızm belgilerin kórsetedi», – deıdi maman.
Klasıkalyq pen sıfrlyq aýtızmniń aıyrmashylyǵy nede?
• Klasıkalyq aýtızm – týa bitti, genetıkalyq nemese ananyń júktilik kezindegi densaýlyǵyna baılanysty paıda bolatyn aýrý.
• Sıfrlyq aýtızm – keıinnen paıda bolatyn qubylys. Iaǵnı, balanyń ómiriniń alǵashqy 1-3 jasynda gadjetke uzaq úńilýi nátıjesinde týyndaıdy.
Basty sebep – ata-ananyń beıqamdyǵy
Balanyń ómirindegi eń sezimtal kezeń – 1 men 3 jas aralyǵy. Bul kezde ata-ananyń zeıini, mahabbaty, tikeleı qarym-qatynasy – balanyń bolashaq psıhologıalyq jáne kognıtıvti damýyna tikeleı áser etedi.
Búginde ata-analardyń basym bóligi bala tynysh otyrsa boldy degen jeleýmen onyń qolyna gadjet ustatyp, YouTube-taǵy túrli jarqyn múltfılmderdi qosyp beredi. Biraq bul qatelik keıin úlken máselelerge alyp keledi.
Sıfrlyq aýtızmniń túrleri
Gúlnur Ysqaqtyń aıtýynsha, sıfrlyq aýtızmge shaldyqqan balalar:
• Qarym-qatynasqa túse almaıdy;
• Emosıany kórsetpeıdi nemese túsinbeıdi;
• Agresıaǵa beıim bolady;
• Birge oınaýǵa, ortaǵa beıimdelýge qınalady.
Sıfrlyq aýtızmnen aıyǵý múmkin be?
Klasıkalyq aýtızmniń tolyq emi joq, tek beıimdeýge bolady. Al sıfrlyq aýtızm – qaıtymdy qubylys. Bastysy – ýaqytynda anyqtap, úzdiksiz jumys jasaý.
«Saý týǵan bala telefonǵa baılanǵan soń, agresıaǵa beıimdelip, sóılemeı qalady. Biraq mundaı jaǵdaılar der kezinde túzetilse, oń nátıje beredi», – deıdi psıholog.
Balanyń taǵdyry – ata-ananyń qolynda
Sıfrlyq aýtızm – aldyn alýǵa bolatyn másele. Munyń basty jaýapkershiligi ata-anada. Balaǵa jaı ǵana telefon ustata salý – ýaqyt únemdeý emes, bolashaqtaǵy kúrdeli máselelerdiń bastaýy bolýy múmkin.
«Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaýdyń jolyn izde». Balanyń damýyna, ásirese alǵashqy úsh jylynda, erekshe kóńil bólińiz. Telefon emes, mahabbat pen nazar – balanyń basty qajettiligi.