Memleket bolǵan jerde ulttyq ıdeologıasyz ómir súrý múmkin emes. Al ıdeologıanyń ustyny da, tóresi de – til. Búginde Qazaqstannyń ortaq ıdeıasy – kópulttylyq dep tanıtyndar da bar. Bizdiń qateligimiz de osynda jatyr. Ulttyq ıdeologıa – birlik pen tatýlyqtan kórinis tabýy úshin kerek desek, oǵan kelisýge bolady. Elimizde 130-dan astam ult ókili turady dep júrip, Qazaqstandy mekendeıtin etnostardyń sanyn 140-qa biraq jetkizip aldyq. Odan biz etnostyq jarysta júlde almasymyz anyq. Bul – uzaq jyldar boıy júrgizilgen solaqaı saıasattyń yqpaly.
Keńes halqyn birtutas ult etip qurýdyń basty jospary SOKP OK-de jasaldy. Onyń basty ıdeology OK hatshysy M.Sýslov boldy. Ol oǵan bar kúshin jumsady. KSRO-nyń bas ıdeology M. Sýslovtyń aınalasynda A. Mıkoıan, F. Kozlov sıaqty uly derjavalyq shovınızmnyń syrqatymen aýyrǵandar boldy. Olar Ortalyq Komıtettiń Prezıdıýmynda neǵurlym yqpaldy boldy jáne KSRO basshysy N. Hrýshevtiń tikeleı keńesshileri edi. Partıanyń XXII sezine materıaldar daıyndaý barysynda saıasattyń, ásirese, ıdeologıanyń, kadrlardyń, ulttyq respýblıkalarǵa qatysty barlyq qoǵamdyq qatynastardyń prınsıpti máseleleri boıynsha birjaqty sheshim qabyldandy. Ásirese, M. Sýslovtyń KSRO-da ulttar men olardyń tilderiniń biriktirilýi, bir tildi, birtutas ortaq mádenıeti bar bir ult qalyptastyrý týraly Erejesiniń partıalyq baǵdarlama jobasyna usynysy qatty qarsylyqqa ushyrady. Bir til, ortaq mádenıet týraly tóralqa otyrysynda pikirler tyńdalyp, oǵan qarsylyq bildirilgennen soń, Sýslov usynǵan jobadan óz tujyrymdamasyn alyp tastady. Oǵan alǵashqy bolyp, Grýzıa men Baltyq jaǵalaýy elderi qarsy shyqty. Alaıda ol keıinirek óz usynysyn qaıta kóterdi. Onyń usynysyn N. Hrýshevtiń jáne tóralqanyń birqatar músheleriniń maquldaýyna týra keldi. Usynys boıynsha KSRO-da jańa tarıhı qaýymdastyq – birtutas keńes halqy quryldy. Osydan soń, KSRO-da sosıalızm tolyǵymen jáne túpkilikti jeńdi degen jańa paragraftar paıda bolyp, barlyq ıdeologıa osy baǵytta júrgizildi.
F.Engelstiń: «Óziniń qul ekenin bilmeıtin qul naǵyz baryp turǵan quldyń ózi» degen sózi bar. Bizdiń bir bóligimiz sondaı kúıdemiz. Onyń sebebi, keshegi otarlyq kúıimizdi, quldyq sanany da moıyndaǵymyz kelmeıdi. Mine, osyndaı tarıhı sebepterdiń saldarynan táýelsizdiktiń qadirine jetpeý, ulttyń tarıhyn joqqa shyǵarý, óz ultyn mensinbeý jáne jek kórý, ózgeni pir tutyp, solardyń yrqyna beıimdelý sekildi ustanymdar qalyptasyp otyr. Sondyqtan kópulttymyz degen túsinikti saıasatymyzdan da, sanamyzdan da, alastap tastaýymyz kerek. Álemniń kóptegen elderi kóp ulttylyq saıasatynan qashady. Mysaly, 400 myńnan asatyn ult ókilderi turatyn Fransıa, 500 ult ókilderin quraıtyn Ulybrıtanıa halyq bıligin jergilikti ult ókilderiniń jıyny arqyly basqarady. Olar halyqty birtutas fransýz, aǵylshyn tilderi arqyly basqarady.
Órkenıettik úrdisterden kesheýil qalǵan elderdiń azamattyq qoǵamynyń qabyrǵasy da kesh qataıatyny belgili. Sondyqtan bolar, ondaı elde ult túsinigi de azamattyq jerlestik prınsıpimen emes, qandastyq prınsıpimen baılanysty. Qazir búkil álem tobyrlyq mádenıettiń yqpalynda taıǵanaqtap qalyp otyr. Telearnalar adamǵa oı salatyn, kórkemdik qundylyǵy joǵary, ıdeıasy men mazmuny tereń fılmnen góri arzanqol serıal arqyly reıtıńin kóteredi. Olar osy arqyly jarnama jınap, aqsha tabady. Reseı basqa elderge, halyqtarǵa óziniń tragedıalyq taǵdyry arqyly sabaq berý úshin ómir súrip jatyr. Shynynda da, tatar-mońǵol shapqynshylyǵy 1812 jylǵy jáne 1941-45 jyldardaǵy Otan soǵystary, qazan tóńkerisi, stalındik qýǵyn-súrgin, alyp eldiń – Keńes Odaǵynyń kúıreýi, osynyń bári basqa elder úshin tarıhı sabaq bolyp qaldy.
Adam qoǵamnan tys ómir súre almaıdy. Tákappar, qara basynyń qamyn kúıttegen ózimshil, rýhanı turǵydan jetilmegen, álsiz adamnan óz ortasyna tıer zıany da az emes. Búgingi jastardyń psıhologıasyna Batys fılmderiniń tıgizip jatqan keri áseri az emestigi ras. Al kınoteatr basshylary adamǵa úreı syılaıtyn fılmniń kórermeni kóp ekenin aıtady. Jalpy, halyq pen «qorqynyshty fılmniń» arasyn sonshalyqty jaqyndatyp, baılanystyrý qajet pe?
Bul tobyrlyq mádenıettiń, elektrondy álemniń yqpaly bolyp otyr. Ókinishke qaraı, bizdiń qoǵamda qatygez, qanysher adamnyń búldirshinge kúsh kórsetýi beleń alýda. Qatygezdik, meıirimsizdik, nápsiqumarlyq adam tabıǵatynda bar nárse. Biraq buryn ol sonshalyqty jarnamalanyp, kórsetilmeıtin. Jetpisinshi jyldary aýyldyq jerde bes-alty úıge bir teledıdar bolatyn. Qazir ár úıde eki-úsh teledıdar men kompúter bar. Kez kelgen buryshta ártúrli janrdaǵy fılm emin-erkin satylyp jatyr. Álemniń shalǵaı túkpirinde bolǵan oqıǵany aınalasy on-on bes mınýtta ınternetten bile alasyz. Al burynǵy keńestik kezeńde amerıkandyq fılm turmaq, Amerıka týraly maǵlumat joqtyń qasy bolatyn. Anda-sanda gazetten onyń ishteı «shirip jatqandyǵyn» oqıtynbyz. Ókinishke qaraı, telearnalar ulttyq rýhty kóteretin, ulttyq qundy dúnıelerge qaraǵanda, adamnyń basty ınstınktine saı týyndylardy jarnamalap jatyr. Qaıtesiz, telearnalar da naryq zańymen ótimdi, ónimdi qajet etip otyrǵan ýaqyt. Tobyrlyq mádenıettiń zańdylyǵymen ómir súrip otyrǵan qazirgi qoǵamda álemdik kınostýdıalar da soǵan saı fılm túsirýde. Mysaly, Gollıvýdtyń kóp ónimi sol ınstınkt tóńireginde. Qanshama rejıserler adamnyń tabıǵı ınstınktimen «oınap», qalyń buqarany jaýlap, qyrýar aqsha tabýda. Áleýmettik psıhologıa mamandarynyń zertteýinshe, qorqynyshty fılmdi qorqaq adam jıi kóredi eken. Ol vırtýaldy shyndyqta fılm keıipkeriniń erligin ózi jasaǵandaı sezinetin bolar. Sondaı aq, erotıkalyq fılmge belsiz, álsiz adam áýes eken degendi de estımiz. Demek, adam óz boıynda joq nárseni vırtýaldy shyndyq ekran shyndyǵy arqyly tolyqtyrǵysy keledi degen sóz.
Ystambuldyq profesor, shoqaıtanýshy ǵalym Ábdýaqap Qaranyń pikirinshe, búgingi jahandaný zamanynda shetelderdegi qazaqtar Qazaqstanǵa qyzmet etýi úshin, memleket muny utymdy paıdalanýy kerek. «Óz ana tilin bilmegen qazaqtan Qazaqstanǵa keletin paıda joq. Atamekenin jaqsy bilmeıtin adamnan da Qazaqstanǵa esh paıda joq. Sondyqtan sheteldegi qazaqtarǵa elmen aralasýǵa mol múmkindik jasaǵan abzal. Mysaly Fransıada turatyn qazaqqa Otanyn aralatyp-kórsetip, onyń týrızmimen tanystyrsa, ol týǵan jeriniń týrızmi úshin eńbek etedi. Elin tanymaǵan, tilin bilmeıtin qazaq óz halqyna qyzmet ete almasy anyq. Sondyqtan dıaspora saıasatynyń bir bóligi Qazaqstandy tanystyrý baǵytynda bolǵany jón", - deıdi ol. Ábdýaqap Qaranyń paıymdaýynsha, barsha qazaq atamekendegisi bar, sheteldegisi bar Qazaqstan táýelsizdigin saqtap qalý úshin janyn aıamaı qyzmet etýi kerek. «Álemdegi bar qazaqtyń bir ǵana maqsaty bolýy kerek – ol Qazaqstan táýelsizdigin baıandy etý», - deıdi túrkıalyq qandasymyz.
Bul degenimiz – til birligi, til birligi kelse – ıdeıa da, maqsat ta bir bolady. Qazaqstannyń keleshegi óte zor. Búginde osyǵan senbeıtinder de bar. Óıtkeni olardyń basym kópshiliginde rýhanı táýelsizdik joq. Árıne, ondaı táýelsizdikke jetýge ýaqyt qajet. Sanasy táýeldi adamdar óz balalaryn orys mektebine, aǵylshynsha oqýǵa berýde. Óıtkeni olar óz eliniń keleshegine senbeıtinder. Meniń oıymsha, biz kóp uzamaı táýeldi sanadan arylýymyz kerek. Ár qazaq óz elimen, onyń jetken jetistikterimen maqtana bilgende ǵana, óz Otanynyń naǵyz patrıoty bolady dep oılaımyn!", - deıdi Ábdýaqap Qara.
Mádenıetti adam óziniń quqyǵyn, elimizdiń zandaryn da jetik bilýge tyrysady. Aǵat qylyqtar, óreskel ister jasaýǵa barmaıdy. Óziniń qandaı istermen aınalysýyna bolatynyn, zańǵa qaıshy keletin áreketterden aýlaq júrýdi biledi. Aıtalyq, Jer sharynyń bir tusyna barǵanda, "Bul – Qazaqstan azamaty" degende ózge eldiń ókilderi tek qana qurmetpen qaraıtyn-deńgeıdi saqtap turýǵa mindettimiz. Qalaı?..
Búginde biliktiligi joǵary, rýhanı baılyǵy mol jastar eldiń ekonomıkasyn, mádenıetin órge tartatynyna senim joǵalǵan. Al ózge ult ókilderi bolashaq óz ómirlerin syrttan izdeıdi. Sebebi, olarǵa mektep partasynan bul seniń týǵan Otanyń degen uǵymdy túsindire almadyq. Aıtsaq, ol deklaratıvti kúıde boldy. Oǵan myna mysaldy aıtýǵa bolady.
ÝEFA quramyna ótken kezimizde ulttyq quramamyz Almatynyń Ortalyq stadıonynda Ýkraına, Ázirbaıjan, Túrkıanyń komandalarymen kezdesýler ótkizdi. Sonda qazaqstandyq ýkraındar, ázirbaıjandar men túrikter syrttan kelgen qandastaryna jaqtasyp, qazaqtardyń namysyna tıdi. Ázirbaıjanmen ótken joldastyq kezdesýdiń sońy qaqtyǵysqa ulasa jazdady. Ol bizdiń álsizdigimizden boldy. Kóshedegi kólikterden de orystyń, túriktiń tipti uıǵyr men kúrdtiń týlary jelbiretip júretinin baıqamaý tipti de múmkin emes edi. Osyndaı jaǵdaılarǵa qarap bizdiń ortaq ıdeologıamyz kópulttylyqty nasıhattaý dep aıta alamyz ba? Amerıkandyq fýtýrolog ǵalym Samúel Hantıngtonnyń «Biz kimbiz?» (Who are we?) atty eńbeginde amerıkandyq ulttyń bolashaǵyna alańdaıdy. «Ulttyq ıdeologıamyz myǵym emes, AQSH-tyń ońtústigi ıspansha sóılep barady» - dep shyryldaıdy. Mine kórdińiz be, qyryq quraý amerıkandyqtardyń ózi «ultym» dep qamyǵady.
Álemdik tájirıbeni shola otyryp, memleket qurylysyn qalyptastyrý ústindegi Qazaqstanǵa alysty kózdeıtin, suńǵyla saıasatqa negizdelgen jalpyulttyq jobalar aýadaı qajet ekendigine kóz jetkizemiz. Tipti ult tarıhyndaǵy pasıonar tulǵalardyń bir ózi búkil memlekettiń, ulttyń máselesin sheship bergenine qalaı tánti bolmassyz? Orta ǵasyrlarda ál-Farabı,Qoja Ahmet Iassaýı, Júsip Balasaǵunı, Mahmut Qashǵarı t.b. dala ıslamyna sony jol saldy, musylman renesansyn týdyrdy. Zataevıch qazaqtyń myń ánin jınady, Ahmet Jubanov Zataevıch jıǵan-tergen ánderdi operaǵa, pesaǵa aınaldyrdy.
Memleket quraýshy ult retinde qazaqtardyń óziniń mısıasyn sezinip, jaýapkershilikti bilgendiginen dep aıtýǵa bolady. Degenmen de elimiz ındýstrıalyq baǵdarlamany is júzine asyrý barysynda modernızasıanyń ekinshi kezeńine ótý aldynda tur. Osy kezde mádenı-rýhanı máselelerdiń ózektiligi artady. Óıtkeni «aqyldy ekonomıka» qataryna qosylý úshin qoǵamnyń adamı potensıaly óte bıik bolýy qajet. Ol úshin mádenı-rýhanı máselelerdi aldyńǵy pozısıaǵa shyǵarýymyz kerek. Belgili fýtýrolog Frensıs Fýkýıama árbir eldiń damý deńgeıi sol eldiń mádenı-rýhanı damýyna sáıkes ekendigin dáleldep berdi. Bizge ózimizdiń salt-dástúrimizdi qoǵam damýynyń ońtaıly ádis-tásiline aınaldyrý qajet.
33 jyldaı ýaqyt ótse de, til máselesi kún tártibinen túspeı keledi. Tiliniń jaǵdaıy múshkil qazaqqa ózge ulttardy toptastyrýdyń jaýapkershiligi te qıyn. Sebebi qazaq ultynyń ózi ár tilde sóılep, ártúrli dinı aǵymdarǵa bólshektenip ketkeni jasyryn emes. Sondyqtan ózgeni biriktirýshi kúshke aınalý úshin qazaqtyń ózi toptasyp, úlgi kórsetýi tıis. Ózge ulttardy bir eldiń halqy etip jibergen KSRO-nyń tájirıbesin qaraıtyn bolsaq, bul jerde sheshýshi faktor til boldy. Afrıkanyń Senegal, Aljır sıaqty elderinen Fransıaǵa qonys aýdarǵandardyń barlyǵy nege ózderin fransýzbyz deıdi? Sebebi, qonys aýdarýshylardyń barlyǵy da fransýz tilin jetik bilip, fransýz qoǵamyna erkin sińisip ketip jatyr. Ár qurlyqtan nápaqa tabý úshin muhıt asyp jatqandardyń barlyǵy da aǵylshyn tilin bilse ǵana AQSH-ta turaqtaı alady. Kez kelgen memleket ózge ult ókilderin eshýaqytta kúshtep asımılásıalaı almaıdy. Sondyqtan sol eldiń tilin meńgerý eń mańyzdy faktor bolyp qala beredi. Al bizde ázirge memleket quraýshy ulttyń tiline suranystyń joqtyǵy – bizdiń bir ortaq maqsat jolynda birigýimizge kedergisin tıgizip otyr.
Ánebir jyly Qazaqstan Parlamenti Senatynyń depýtaty Murat Baqtıaruly depýtattyq saýalynda qoǵamda oryn alyp otyrǵan jaǵymsyz bir faktini alǵa tartty. Senator óz sózinde: «Álemniń eń myqty 30 eliniń bastaýysh synyptarynda qansha til oqytylatynyn zerttep qarasaq, eki til 1-synypta – 4 elde, 2-synypta – 5 elde, 4-synypta – 12 elde ǵana oqytylsa, al álemniń birde-bir elinde úsh til múldem oqytylmaıdy eken... Biz qazir taýsylmaıtyn, aıaǵyna deıin jetpegen reformalardyń jeteginde belgisiz baǵytpen ketip baramyz. Osynyń azabyn 10 – 15 jyl ótkennen keıin tartpasaq jarar edi» - dedi. Mine, bizdiń qoǵamnyń aınasy!
Arada jyldar ótti, qazir Ádiletti Qazaqstan sol jiberilgen olqylyqtardy túzep, synnan ótken joldardy qoldanyp keledi.