2025 jyl álemdik saıasattaǵy mańyzdy kezeńniń bastaýy. Jańa kezeńniń bastalýyna Donald Tramptyń AQSH tizginin ustaýy túrtki boldy. Ol bılike kelisimen, aǵylshyn ǵalymy Tomas Gobbstyń «báriniń bárine qarsy soǵysy» zamany kelgenge uqsaıdy. «Memleket» osy soǵysty retteý úshin adamdardyń arasynda «qoǵamdyq kelisim» arqyly paıda boldy deıdi ǵalym. Qazir de týra sondaı jaǵdaı. BUU jahandyq haosty retteýge qaýqarsyz. Tramp bárimen arazdasyp jatqanda Qytaı geosaıası teketireske kirispeı, ishki áleýetin kúsheıtpek.
Qytaıdy qandaı synaq kútip tur?
2025 jyly 17 aqpanda Beıjińde mańyzdy sırek kezdesý ótti. Eldiń ishki saıası ereksheligine baılanysty kezdesý jaıly aqparat ashyq taramady. Soǵan qaramastan onda kimniń qatysqany týraly málimet belgili. QHR Tóraǵasy Sı Szınpın qytaılyq iri bıznes basshylarymen kezdesti. Qytaıdyń saıası, memlekettik ıdeologıasy – «komýnızm». Sondyqtan partıa men jeke sektor arasyndaǵy qarym-qatynas kúrdeli. Bılik pen bıznes sırek kezdesý ótkizedi.
Buǵan deıingi kezdesý 2018 jyly ótken edi. Ol kezdesýdi uıymdastyrýdaǵy maqsat AQSH-tyń saýda soǵysyna qarsy bılik pen bıznestiń áleýetin jumyldyrý bolatyn. Sol synaqtan qytaılyq bıznes súrinbeı ótti. Tipti kúsheıip básekege qabiletti bolsa tústi. Qazir de Qytaıdy osyndaı synaq kútip tur. Biraq qazir saýda soǵysy aldyńǵy teketiresten de joıqyn bolmaq.
Qytaı Tramptyń alǵashqy prezıdenttik merziminde ashyq teketireske túspedi. Shabýylǵa emes qorǵanysqa mán berdi. Sebebi, álemdik derjavaǵa qarsy ashyq qarsy tura almaıtynyn biledi. Sondyqtan osyndaı taktıka ustandy. Qazir de Qytaıdyń tehnologıalyq jetistigine qaramastan, ishki áleýmettik-ekonomıkalyq máseleler bar. İshki máselelerdi retke keltirmeı ashyq teketireske túspeıtini anyq.
Bul joly da Tramptyń ákimshiligi júrgizip jatqan agressıvti syrtqy saıasatqa shabýylmen emes, qorǵanys arqyly jaýap berýi múmkin. Álemdegi geosaıası teketireske de kirispeıdi. Beıtarap syrtqy saıasat ustanyp, halyqaralyq quqyqtardyń saqtalýyn talap ete bermek. Beıjiń JI salasyn quqyqtyq retteý keregin málimdep, Eýroodaqtyń pozısıasyn qoldady. AQSH-tyń ustanyp otyrǵan ımportqa ústeme salyq saıasatyn EO sekildi aıyptap otyr. Keıbir sarapshylar bul qadamdar EO – Qytaı arasyn jaqyndata túsýi múmkin ekenin boljaýda. Ýkraına men Reseı arasyndaǵy qaqtyǵysty kelissóz arqyly eki taraptyń qatysýymen retteý keregin málimdedi. Mundaı pozısıa arqyly Brússelmen de, Máskeýmen de qarym-qatynasty jaqsarta túspek.
Syrtqy saıasatta beıtaraptyq ustansa, ishki saıasatta bıznespen baılanysty jaqsartýda. Oıymyzdy bılik pen bıznes arasyndaǵy sońǵy kezdesý dáleldep otyr.
Bılik pen bıznes arasynda jylymyq baıqalady
Dúısenbide ótken kezdesýge QHR Tóraǵasy Sı Szınpın bastaǵan bir top partıalyq sheneýnikter men iri bıznes basshylary qatysty. Kezdesý bılik pen bıznes arasyndaǵy jylymyqtyń belgisi. 2018 jylǵy kezdesý eki tarap arasyn biraz jaqyndata túsken. Alaıda, Tramp saılaýda jeńilip, saýda soǵysy aıaqtaldy. Budan keıin bılik bıznespen baılanysty úze bastady. Tipti ony óz yrqyna kóndirýge tyrysty. Mysal retinde iri bıznesmen, Alibaba Group-tyń nezigin qalaýshy Djek Ma men bılik arasyndaǵy baılanystyń nasharlaýyn aıtýǵa bolady.
2020 jyly Beıjiń Djek Maǵa qarsy qysymdy kúsheıtti. Saıası qysymǵa tótep bere almaı bıznesmen shetel asyp, Tokıoǵa turaqtady. Sol jyly jeltoqsanda antımonopolıalyq organ Alibaba-ǵa qarsy tergeý bastady. Mine, sodan beri Djek Ma áleýmettik jeli men qoǵamdyq ortada kórinbeı ketti. Biraq bıyl Sı Szınpınmen kezdesýge qatysty. Bul bılik pen bıznesmen arasyndaǵy kıkiljińniń aıaqtalǵanyn bildiredi. Batystyq basylymdar Qytaıdyń Tóraǵasy men Djek Manyń qolalysqan sýretin taratty.
Kezdesýge Djek Madan basqa Huawei kompanıasynyń negizin salýshy Jen Shenfeı, BYD basshysy Van Chýanfý, sondaı-aq Tencent, DeepSeek basshylary qatysty. Onda Sı Szınpın jeke sektorǵa barynsha qoldaý kórsetilmek ekenin málimdedi. Qytaı bıligi mundaı qadamǵa ne úshin bardy?
Sebebi, AQSH-tyń tehnologıalyq alyptaryna qarsy kúreste iri bıznestiń kómeginsiz jeńiske jetý múmkin emes ekenin bılik túsinip otyr. Básekelestikte Qytaıdyń jeńiske jetý múmkindigi bar. Alaıda, bılik Den Sáopınniń jolyn jalǵastyra ala ma? Muny ýaqyt kórsetedi.