Eýropalyq elder basshylary halyqaralyq qaýipsizdik máselelerin talqylaýǵa jınaldy.
Jahandyq BAQ-tyń jappaı nazary aýǵan Aq úıdegi V.Zelenskıı men D.Tramptyń sátsiz kezdesýi Ýkraına jerinde sońǵy úsh jyl boıy sozylyp kele jatqan soǵys jaqyn kúnderi aıaqtalady degen senimge selkeý túsirdi. Rasynda da, álem kópten kútken V.Zelenskııdiń AQSH-qa saparynan jahan jurty mańyzdy málimdemelerden bólek, naqty sheshim kútkeni ras. Myń qubylǵan saıası múddelerdiń qaqtyǵysy, qos saıasatkerdiń bir-birin negizsiz aıyptaýymen, tipti dıplomatıalyq etıketke saı emes suraqtar qoıylyp, ekeýiniń de sabyrynyń sarqylýymen aıaqtaldy. Josparlanǵan kelisim-sharttarǵa qol qoıylmaı, Ýkraına prezıdenti V.Zelenskıı resmı saparyn short kesip, Brıtan ımperıasynyń murageri sanalatyn Anglıaǵa taban tiredi. Qazirge bizge belgilisi – Amerıka Qurama Shtattarynda bıliktiń baǵyty tolyqtaı ózgerip, saıası sheshim qabyldaýda ásireońshyl, ultshyl baǵyttaǵy saıası arnaǵa aýysqan. Tek prezıdent D.Tramp qana emes, vıse-prezıdent D.Venstiń de saıası tanym júıesi HH ǵasyr basyndaǵy Eýropadaǵy ultshyldyq baǵytqa uqsas sarynda damýda. Maqalamyzda Ýkraınada beıbitshilikti qaıta qalpyna keltirýde Eýropa elderiniń birligi men bolashaqqa kózqarasynyń qanshalyqty úılesimdi ekenin taldap kórelik.
· V.Zelenskııdiń Aq Úıdegi kelissóziniń kútpegen nátıjemen aıaqtalýy Ýkraınany «alyptar arasynda jalǵyz» qalǵanyndaı áser qaldyryp edi. Onyń tumandy albıonǵa sapary, Ýkraınanyń qaýipsizdigi – Eýropa qaýipsizdiginiń quramdas bóligi ekenin kórsetti.
· 2016 jylǵy Breksıt sońǵy jyldary EO aımaǵynda popýlısik saıasatkerlerdiń artqanyn, Eýropa ıdeıasynyń daǵdarysyn kórsetken edi. Ýkraınada beıbitshilikti qaıta qalpyna keltirý maqsaty Eýropa elderin biriktirýde.
· Samıt qorytyndysy boıynsha, Fransıa men Anglıa elderi Ýkraınamen birlesip, kelesi aptada «beıbitshilik josparyn» D.Trampqa usynatyn bolady.
· Ýkraınaǵa berilip kelgen, AQSH áskerı qoldaýyn endi Fransıa jáne Anglıa elderi tolyqtyratyn bolady.
· Eýropada 84 000 AQSH áskeri NATO aıasynda jumys jasaýda.
NATO tutas aımaq qaýipsizdigin qamtamasyz ete ala ma?
Jeksenbi kúni Londonda ótken arnaıy samıtke jınalǵan eýropalyq saıası kóshbasshylar men Kanada premer-mınıstri D.Trúdo qalaı bolǵanda da Amerıka Qurama Shtattarymen konstrýktıvti baılanysty qaıta qalpyna keltirý mańyzdy ekenine basa toqtaldy. Al Ýkraınanyń terıtorıalyq tutastyǵy men qaýipsizdiginiń bekem bolýyna Anglıa men Fransıa birlesip, tutas Eýropa elderin birigýge shaqyrdy. Ádette, sońǵy otyz jylda halyqaralyq saıasatta «ujymdyq Batys» dep NATO elderi múshelerine qaratyp, kóptegen mańyzdy máselelerde Amerıka men Eýropa elderiniń ustanymy birge qaralatyn. Londonda ótken samıt transatlantıkalyq sıpatta ótýden góri, Eýropa qaýipsizdiginiń bolashaǵyn anyqtaıtyn jıyn boldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin, 1949 jyly keńestik komýnıstik ıdeologıaǵa birlese qarsy turý úshin qurylǵan Soltústik Atlantıkalyq Qaýipsizdik Uıymy (NATO) keıbir sarapshylardyń pikirinshe, KSRO saıası sýbekt retinde ydyraǵannan keıin taralýy qajet edi. Sebebi, naqty mısıasyn oryndaǵan áskerı odaqtyń ármen qaraı qalypty jumys jasaýy bolashaqta, fızıka zańyna sáıkes, jańa «qarsylas, jaý» eldi qalyptastyrýy zańdylyq. Rasynda da, Reseıdiń Ýkraınaǵa shabýyl jasaýdaǵy basty ýájderiniń biri – Ýkraınanyń NATO quramyna qosylýyna jol bermeý edi. Ýkraınanyń naqty qashan NATO quramyna qabyldanatyny ázirge belgisiz. Kerisinshe, D.Tramptyń memlekettik qyzmet tıimdiligin arttyrý departamentiniń basshysy I.Mask Amerıkany BUU men NATO syndy halyqaralyq uıymdardan shyǵýǵa shaqyrýda. Eýropalyq saıasatkerlerdiń Múnhen qaýipsizdik konferensıasynan keıin Parıjde, V.Zelenskııdiń Vashıngtonǵa saparynan keıin Londonda samıt ótkizip, Eýropa qaýipsizdiginiń bolashaǵyna alańdaýy – bizdińshe, NATO-nyń Eýropalyq birtutastyqty qamtamasyz etýdegi yqpalynyń álsiregenin kórsetedi. V.Zelenskıı suhbattarynda únemi «Ýkraına qaýipsizdigi – Eýropa qaýipsizdigi» degen narratıv aıasynda pikirin ashyq bildirýi de AQSH pen Eýropanyń qaýipsizdik boıynsha qundylyqtarynyń bólek ekendigin kórsetedi. Ýkraınada beıbitshilikti qalpyna keltirýde AQSH-tyń ustanymynyń kúrt ózgerýi negizgi shepke Eýropa elderiniń shyǵýyna májbúrleýde. Sebebi, soǵys naqty Eýropa qurlyǵynda ótýde.
Eýropalyq Odaq elderine qaýip qaıdan?
Ýkraına men Reseı arasyndaǵy 2014 jyly bastalǵan saıası baılanystyń kúrdelenýinde Eýropa elderi beıtarap qarap kelgen joq. Tipti, belgili 2015 jylǵy Normandıa kelisimi men keıingi Mınsk kelisimderiniń júzege asýynda Germanıa men Fransıa belsendi ról atqarǵan edi. Rasynda da, Eýropalyq Odaq elderi Grýzıany, Ýkraınany, Moldovany jáne Baltyq teńizi boıyndaǵy elderdi Reseımen qaýipsizdik balansyn saqtaýda basty «qaqpa» retinde qarastyrady. Sondyqtan bul jolǵy kez kelgen kelisimdi Ýkraınaǵa Batys tarapynan qaýipsizdik kepildigin berýmen aıaqtaýǵa degen umtylys baıqalady. Londonda ótken samıttiń basty qorytyndysy retinde Eýropa elderiniń biryńǵaı sheshimi alǵash ret Ýkraınaǵa ásker jiberý boıynsha kelissózderdiń bastalýy boldy. Ekinshiden, Reseıge qarsy jańa ekonomıkalyq sanksıalar paketi daıyndalmaq. London samıtiniń izin ala, beısenbi kúni Brússelde Eýropalyq komısıa 2025 jylǵa arnalǵan qaýipsizdik salasyndaǵy naqty baǵdarlamany jarıalaıdy. Atalmysh baǵdarlamada Eýropalyq komısıanyń Ýkraınaǵa qatysty ustanymy naqty kórsetiledi.
HHİ ǵasyrdaǵy saıası qaqtyǵystardy retteý: dıplomatıa nelikten álsizdik tanytýda?
HH ǵasyrdyń İİ jartysynan bastap belsendiligin arttyrǵan kópjaqty dıplomatıa HHİ ǵasyrdaǵy saıası máselelerdi sheshýde álsizdik tanytyp otyr. Taıaý Shyǵystaǵy sońǵy núktesi qoıylmaǵan daǵdarystar, Qıyr Shyǵystaǵy qaýipsizdik dılemsy jáne Ýkraına tóńiregindegi geosaıası qaqtyǵystar kópjaqty dıplomatıanyń sımvoly bolǵan halyqaralyq uıymdardyń yqpalynyń joqtyǵyn aıqyn kórsetip otyr. Ókinishke qaraı, BUU, EQYU jáne basqa da halyqaralyq uıymdardyń yqpaly men jahandyq saıasattaǵy áleýeti artpasa, aldaǵy ýaqytta memleketter arasyndaǵy qaqtyǵystardy sheshý odan ári kúrdelene túspek. Halyqaralyq ınstıtýttardyń yqpalyn arttyrýdyń birden-bir tıimdi joly – «orta derjava» statýsyndaǵy elderdiń jahandyq máselelerdiń sheshimin tabýdaǵy rólin kúsheıtý. İri derjava statýsyndaǵy elder úshin álemdik saıasat – múddeler tartysy men kúshke negizdelgen realısik álem. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń árqashan málimdep otyratynyndaı, álemdegi árbir saıası teketires tek dıplomatıa arqyly sheshimin tabýy tıis. Sebebi, tarıhtan biletinimizdeı, kez kelgen soǵys sońynda kelissóz arqyly aıaqtalady. 2045 jyly BUU qurylǵanyna 100 jyl tolady. Atalmysh dataǵa deıin bul halyqaralyq uıym tolyq reformadan ótip, jahandyq saıasattaǵy kúrmeýli máselelerdi sheshýde belsendilik tanytpasa, saıası qaqtyǵystardy retteý odan ári qıyndaı bermek.