Almatyda ótken Qazaq bıler alqasynyń quryltaıyna qurmetti qonaq retinde qatysýdyń reti tústi. Uıymdastyrýshylar qatarynda Alǵadaı Ábilǵazyuly, Kámnur Tálimuly, Qul-Kerim Elemes jáne Tabıǵat Álibek qatarly jigitter júr. Jıynda qoǵamdyq birlestiktiń Jarǵysy tanystyrylyp, jıyrmashaqty taqyrypta baıandamalar jasaldy. Demokratıalyq jolmen ótken saılaýda Erman Alban degen azamat uıymnyń jańa tóraǵasy bolyp saılandy.
Forýmda maǵan da sóz tıip, ulttyq mádenıetimizdiń bir bólshegi bolyp tabylatyn Toı mádenıeti, onyń kókeıtesti problemalary týraly oı qozǵadyq. Sol oılarymdy qaǵazǵa túsirip oqyrmandaryma usynyp otyrmyn. Qazaqstanda oblys, aýdan ortalyqtaryn qosyp alǵanda shamamen 20 myńdaı meıramhana, kafe, asqana, qoǵamdyq tamaqtandyrý oryndary bar. Juma, senbi, jeksenbi kúnderi solardyń bos bolatyny kemde kem. Elimizde toı-tomalaqtardy júrgizetin asabalardyń ózi shamamen 15 myńnan asady. Ókinishke qaraı olardy kásibı daıyndaıtyn oqý oryndary joq. Ózderiniń kórgeni bar, basqalardan úırengenderi bar, azdy-kópti ónerge jaqyn biraz jigitter nápaqasyn sol toılardan taýyp júr.
Asaba mádenıeti, toı ıesimen aldyn ala kelissózder tártibi, toı júrgizý mádenıeti, sóıleý máneri, dıksıa, mýzyka dozasy, t.b. taqyryptarda uzaq jyldardan beri qalam terbep aıtyp kelemiz. Óz basym úshin toı – qazaqtyń tárbıe mektebi. Asaba – toı minberiniń ıesi. Meniń oıymsha Qazaq bıler alqasynyń qolynan keletin bir sharýa – osy toı mádenıetin qalypqa túsirý bolsa kerek.
Búgin qazaq toıynyń qandaı problemalary bar? Qazaq bıler alqasy Toı mádenıetin yńǵaıly júıege, ulttyq arnaǵa burýǵa járdemdesse dep oılaımyn.
Eń aldymen ýaqyt ysyrabynan arylýǵa tetik jasasa utymdy bolar edi. Jurtty kádimgi sadaqa, názir astaǵydaı toıdy týra shaqyrý bıletinde kórsetilgen ýaqytta bastaýǵa daǵdylandyrýymyz kerek.
Ekinshi – dastarhan ysyrabynan aryltý. Dastarhanǵa bárin toltyryp qoıatyn asharshylyq sındromynan arylyp, dastarhanǵa tek jeıtin ǵana tamaq qoıylýy kerek. Birtindep as mázirin toı qonaqtary aldyn ala óz qalaýy boıynsha tapsyrys berip, oryndatýǵa jetkizý asa bir ońdy sharýa bolar edi.
Úshinshi, keńestik kezeńnen qalǵan araq-sharaptan qutylý. Dastarhanǵa alkogóldi múlde jolatpaý. Asabalar «alyp qoıyńyzdar», «tartyp jiberińizder» degen tárizdi araq ishilýine úndeıtin tirkesterden bas tartý.
Tórtinshi, tolassyz tost tasqynynan arylý. Ol úshin toı ıeleri toıhana aldynda turyp, kelgen qonaqtardy qurmetpen qarsy alǵany qup bolady. Meımandar quttyqtaýlaryn sol jerde aıtyp, syılyqtaryn sol jerde tapsyrady. Sodan keıin jurt aldynda qaıta sóıleýdiń qajeti bolmaı qalady.
Besinshi, qazaq toılaryn mádenı «qoqystardan» tazartý qajet. Ol qandaı qoqystar? Bul eń aldymen tildik qoqystar! Qazaqtyń toıy múmkindiginshe tek qazaq tilinde ótýi kerek! Sondyqtan asabalar toı basynda «toıdyń qazaq tilinde ótetinin, tilek bildiretin adamdardyń tek qazaqsha sóıleý kerektigin eskertý qajet.
Altynshy – mýzykalyq qoqystar. Toıhanalardaǵy dybys kúshi zańǵa sáıkes, sanıtarlyq norma boıynsha kúndizgi kezde 60 desıbelden, keshki kezde 50 desıbelden aspaý kerek. Al is júzinde 100 desıbelden asyp ketedi.
Jetinshi – Qazaq toıynan sheteldik onyń ishinde orys ánderi men bılerin, eýropalyq ánder men bılerdi, ózbek bılerin, úndi bılerin óte taıaý arada yǵystyryp shyǵarýymyz kerek. Bı bıleýge yńǵaıly qazaq mýzykasynyń hronometrajy mamandardyń aıtýyna qaraǵanda 160 saǵatqa jetedi eken. Toı qonaqtary úzdiksiz bes táýlik bılese de qazaq mýzykasy jetedi! Qazaqtar óz qýanysh saltanattarynda ulttyq áýennen ajyramaýǵa, basqalarǵa eliktep erip ketpeýge tıis.
Segizinshi, úılený saltanatynda atqarylatyn mańyzdy eki sharýa bolady. Biri dereý nekesin qıdyrtý, ekinshi betashar rásimin ótkizý. Úıde betashar toıynda betashar aıtylǵan bolsa onda keıin meıramhanada ótetin saltanatta qaıtalap betashar aıtýdyń qajeti joq. Betashar 15-20 mınýttan aspaýy kerek. Kelin aldaǵy ýaqytta ózi únemi sálem salatyn týystarǵa ǵana sálem salady. Betashardy 30, 40 mınýtqa, bir saǵatqa sozý ábestik, kórgensizdk boldy. Betashardyń bıznestik tranformasıasyna ıaǵnı betashar aıtýshynyń kórimdikke qumartyp, kórgensizdikterge jol berýine bolmaıdy.
Toǵyzynshy, úılený, qyz uzatý, mereıtoılyq saltanattarda, kishkentaılardyń týǵan kúnderinde ortaǵa ákelinetin torttardyń ústindegi shyraqtardy úrlep óshirýge bolmaıdy. Bul qazaq úshin otyń óshsin degen jaman yrym.
Onynshy, qazaq toılaryn «juldyzdar» shaqyryp konsertke aınaldyrmaı, toıǵa kelgen qonaqtardyń óziniń ishki potensıaly paıdalanylsa quba qup bolmaq.
Túıindeı kelgende bul sala qaraýsyz qalmaýy kerek. T.Júrgenov atyndaǵy óner akademıasy janynan asabalar daıyndaıtyn fakúltet ashylsa da ońdy qadam bolmaq. Taıaý jyldarda «Toı týraly» zań qabyldansa da toı mádenıetin bir izge túsirer edi.