Tildi saqtap, onyń tazalyǵyn qamtamasyz etýde el Úkimeti "Fransıanyń kúres tarıhynyń" úlgisin qarastyrýda.
Respýblıkalyq termınologıa komısıasynyń 2024 jylǵy 4-shi otyrysynda bekitiletin termınder Termınkom músheleriniń talqysyna usynyldy. Sonyń ishinde bul joly óz salasy boıynsha Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi – 169, Ulttyq ekonomıka mınıstrligi – 28 jańa termındi komısıa músheleriniń qaraýyna jiberdi. Eger komısıa quptasa, jańa termınder bekitiledi, dep habarlaıdy aqshamnews.kz.
Olardyń keıbirine toqtala ketken jón. Máselen, dorojnyı katoktyń "jol aýnaǵy, avtoaýnaq, jolaýnaq" degen nusqalary usynyldy. Sondaı-aq, Termınkom qup dese:
• skalodrom – quz aılaǵy, órmeleý qabyrǵasy, quzaılaqqa,
• hlopýshka – saqpandar men shartyldaqqa,
• vyprámıtel – túzetkish, túzetkige,
• zabolevaemostnaselenıa – halyqtyń aýrýyna,
• zaglýshka – tyǵyn, biteýish, tumshaǵa,
• meshkotara – qap, jumsaqqap, jeńqapqa,
• fıltrýıýshıı protıvogaz – súzgish gazqaǵar, súzgish gaztumshaǵa,
• ekonomıcheskıı bým – ekonomıkalyq daqpyrtqa,
• probel – bos aralyqqa,
• sverhdohody – ústeme kiristerge,
• ýproshenıe – yqshamdaýǵa aınalady.
Termınkom bıyl myńǵa deıin jańa sózjasamdy bekitedi dep kútilýde. Mysaly, mádenıettanýshy, etnolog Serik Erǵalı Termınkom men sarapshylardan "beshbarmakqa" balama taýyp, qazaqy uǵymǵa jat osy sózdi yǵystyratyn neologızm bekitýdi usynǵan bolatyn. "Asamyq" (asatý, asap jeý degen sózderden shyǵarylǵan), "Qazaqsha et", "Bes saýsaq" sıaqty balamalar talqyǵa salynýda.
Óz kezeginde, jańa termınderdi mamandar asyǵa kútip otyr. Onsyz, Ádilet mınıstrligi sarapshylarynyń túsindirýinshe, memlekettik tildegi zańdar men aktiler jyl ótken saıyn túsiniksiz bolyp barady.
"Memlekettik tildegi normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń kúrdeliligi sonsha, ony quqyq qoldaný sýbektileriniń túsinýi qıyndady. Sonymen qatar NQA-lardyń qazaqsha jáne oryssha mátinderiniń túrlishe túsindirilýi (raznochtenıa tekstov) problemasy ýshyqty. NQA mátinderiniń teń túpnusqaly, aýtentti bolmaýyna qatysty másele bar. Óıtkeni memorgandarda qyzmetkerlerdiń memlekettik tildi bilý deńgeıi tómen bolyp qalýda. Sondyqtan memorgandarǵa NQA jobasyn birden orys tilinde daıyndaý, sodan keıin ǵana ony aýdarmashy arqyly qazaq tiline aýdara salý ońaıyraq. Bul rette eki tildegi NQA mátinderi birdeı zańdyq kúshke ıe", – dep túsindirdi Ádilet mınıstrligi.
Osyǵan baılanysty zań jobalary Parlament Májilisiniń qaraýyna engizilgenge deıin olardyń eki tildegi mátinderiniń aýtenttiligine ǵylymı lıngvısıkalyq saraptama jasaý zańnamamen mindettelgen. Onda nege soǵan qaramastan, qazaqsha-oryssha mátinderi árbasqa bolyp shyǵady?
Ádilet vedomstvosynyń sarapshylary bul jumys qorytyndylary birneshe faktorlarǵa baılanysty nasharlaıtynyn aıtty.
Birinshiden, depýtattyq korpýs ózine kelip túsken zań jobalaryn sol kúıde qabyldamaıdy, kontentin jetpis-seksen paıyzǵa deıin ózgertip jiberetin kezderi bolady. Saldarynan, lıngvısıkalyq saraptama júrgizilgennen keıin zań jobalary Parlamentte ózgeristerge ushyraıdy jáne ary qaraı Májilis te, Senat ta tolyqqandy lıngvoekspertıza júrgizbeıdi. Bir qaınaýy kem, shıki kúıde qabyldaı salatyny jasyryn emes. Bul eki tildegi mátinderdiń teń túpnusqalyǵynyń qamtamasyz etilmeýine soqtyrady. Endeshe kiná júgin memqyzmetshilermen birge depýtattar da arqalaıdy.
Ekinshiden, lıngvısıkalyq saraptama Úkimettiń qaýlylaryna, mınıstrlerdiń, vedomstvolardyń buıryqtaryna, ákimderdiń sheshimderine, máslıhattardyń qaýlylaryna jáne basqa da tolyp jatqan zańǵa táýeldi NQA-larǵa júrgizilmeıdi.
Úshinshiden, tildik saraptama júrgizetin saýatty, jan-jaqty, ár salanyń ereksheligine tereń boılaı alatyn ámbebap, bilikti mamandar da az. Saldarynan, "selskohozáıstvennye kúltýry" qazaqsha mátininde "aýyl sharýashylyǵy mádenıeti" (durysy "daqyldary") dep tárjimalanyp keledi.
"Qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes, normatıvtik quqyqtyq aktiler qazaq jáne orys tilderinde ázirlenedi. İs júzinde, tájirıbede jobalar orys tilinde ázirlenip, qazaq tiline aýdarylady. Sóıtip, qazaq tildilerge qazaqy uǵymdar ornyna oryssha túsinikter tańylady. Saldarynan qazaqsha zań men qujatty qazaqtildiler de túsinbeı jatady. Sondyqtan qazaq tilin normashyǵarmashylyq qyzmetinde odan ári damytý maqsatynda kezeń-kezeńimen normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń jobalaryn qazaq tilinde ázirlep, sodan keıin orys tiline aýdarýdy qamtamasyz etý mindetin zańnamalyq bekitý múmkindigin pysyqtaý mańyzdy", – delingen Ádilet mınıstrliginiń "QR keıbir zańnamalyq aktilerine normashyǵarmashylyqty jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly" zańynyń jobasyna arnalǵan konsýltatıvtik qujatta.
Osyǵan baılanysty, Ádilet mınıstrliginiń ustanymynsha, normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń jobalaryn daıyndaý kezinde resmı qazaqsha-oryssha zań sózdigin basshylyqqa alý boıynsha mindetti talaptardy belgileý qajet.
Ol úshin barlyq salada, búkil memorgandar basshylyqqa alatyn saýatty, barshaǵa ortaq, biryńǵaı sózdik ázirlenip, bekitilýge tıis. Til mamandaryna, Termınkomǵa júkteletin mańyzdy bir tarıhı mısıa da osy.
"NQA jobalarynyń orys tilinde daıyndalýyna ony ázirleýshilerdiń qazaq tilin bilý deńgeıiniń jetkiliksizdigi ǵana emes, sondaı-aq jalpy qazaq zań ǵylymynyń damýda kenjelep qalýy jáne qazaq tilinde jazylǵan ǵylymı eńbekter sanynyń azdyǵy yqpal etedi. Búginde qazaq zań termınologıasynyń damýynda naqty kemshilikter bar. Al, quqyq tili – quqyqtyq qatynastardyń dáldigi, aıqyndylyǵy jáne qoljetimdiligi qaǵıdattaryna negizdelýge tıis. Sol sebepti, Ádiletmıni Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń, KAZGUU ýnıversıtetiniń, Zańnama jáne quqyqtyq aqparat ınstıtýtynyń ókilderimen birlesip, osy máseleler boıynsha birneshe keńes ótkizdi. Ýnıversıtettiń zańger-lıngvısteri Zań termınologıalyq sózdigin ázirleý jumystaryn júrgizýde", – dep habarlady Ádilet mınıstrligi.
Vedomstvo Úkimetke bul salada Fransıanyń ozyq úlgisin nazarǵa alýdy usyndy.
"Memlekettik fransýz tilin qorǵaý úshin Fransıa óte salmaqty sharalar qabyldaýda. Bul eldiń fransýz tilin saqtaý jáne ony taza ustaý úshin kúresiniń tarıhy birneshe ǵasyrlarǵa sozylady. Sońǵy jarty ǵasyrda aǵylshyn tilin qoldanýdyń keńeıýine baılanysty bul respýblıkada til saıasatyn zańnamalyq retteý isi kúsheıtildi. 1972 jyldan beri "fransýz tilin baıytý" jónindegi arnaıy organ jumys isteıdi. Ol aıyna 1 ret májilis qurady jáne jalpyǵa birdeı mindetti qoldaný úshin "anglısızmderdiń" ornyn basatyn fransýz tilindegi jańa termınderdiń tizimin bekitedi", – delingen mınıstrlik sarapshylarynyń baılamynda.
1975 jyly "Fransýz tilin qorǵaý týraly" tuńǵysh zań qabyldandy. Qazirgi ýaqytta ekinshi zań – "Týbon zańy" qoldanylady. Oǵan sáıkes, fransýz tili memlekettik organdar men sheneýnikter úshin mindetti bolyp tabylady. Fransýz tilin bilmeıtin tulǵalar memlekettik qyzmetke qabyldanbaıdy.
Budan bólek, Fransıa azamattyǵyn alý, tipti bızneste halyqqa qyzmet kórsetýmen baılanysty kásippen aınalysý da adamnan fransýz tilin mindetti túrde bilýdi talap etedi.
Til týraly zańnyń buzylmaýyn respýblıka prokýrory qadaǵalaıdy, buzylsa, tıisti hattama toltyrady. Jyl saıyn, 15 qyrkúıekke deıin Úkimet Parlament palatalaryna til týraly zańnyń qoldanylýy týraly baıandama jasaıdy. Fransýz tiliniń bıik mártebesin saqtaý úshin "Fransýz tiliniń bas delegasıasy" (DGLF) mekemesi quryldy. Munyń bári Qazaqstan úshin ázirge, arman ǵana. İlgeri ozǵannyń ulaǵatyn úlgi-ónege etpegen el tozady.