Taıaý Shyǵystaǵy qaıta bastalǵan qaqtyǵys qazirgi jahandyq jaǵdaıdyń tym kúrdeli kúıde ekenin taǵy bir dáleldedi. Iá, bul aımaq «shahmat taqtasyndaǵy» surapyl oıyndaı, udaıy qaqtyǵystyń oshaǵyna aınalyp kelgeni ras. Biraq sońǵy jyldary aımaqtaǵy geosaıası oıyndar birshama azaıyp, iri derjavalardyń básekesi álemniń basqa sahnasyna qaraı kóshe bastaǵan edi. Biraq Taıaý Shyǵysta sónbegen óshpendilik qolamtasy qaıta lap etti de, álem nazary taǵy da osy aımaqqa aýdy. Izraıl men Hamas ortasynda qarýly qaqtyǵys tez arada úlken halyqaralyq jarylysqa da aparyp soqty. Izraıldi jáne Palestınany qoldaýshy taraptar bolyp qazirshe málimdemelerdiń aıqasy júrip jatqandaı. Olaı bolsa, Orta Shyǵysta oıanǵan janjaldyń baǵyt- baǵdary qandaı?
Boljam jáne qas-qaǵym tynyshtyq
Sońǵy jyldary Orta Shyǵysta qaıshylyqtardyń daýyly saıabyrsyp qalyp edi. Parsy shyǵanaǵy elderiniń de qarym-qatynasy durystala bastaǵandaı kóringen. Iran shyǵanaqtyń qarsy betindegi arab elderimen, tipti Saýd Arabıasymen de barys-kelis jasaı bastaǵan bolatyn. Izraıl de birqatar arab elderimen dıplomatıalyq qarym-qatynasyn damytyp, ashyla túsken. Katardan Izraılge, Izraılden Kýveıtke áýe joldary da ashylǵanyn kórip edik. Osyǵan qarap aımaqta ózara senim men kelisimniń damýynan úmit te oıanǵan.
AQSH-tyń aımaqtaǵy strategıalyq qadamdary da bul úmitti eselep arttyrdy. Aıtalyq, Iran men Sırıa jerindegi tolassyz soǵystar toqtap, DAISH jeńilip, koalısıa kúshteri jáne amerıkalyq áskerler shyǵaryldy. Al budan eki jyl buryn AQSH Aýǵanstannan da áskerlerin alyp ketti. Tálipterdiń ásiredinshil ustanymdaryna qaramastan eldegi zorlyq-zombylyq keıisteri kemip, birshama tynyshtyq ornaǵan. Tipti, osy jaǵdaı bolashaqta aımaqtaǵy úsh tuǵyrly kúsh ortalyǵy – Iran, Saýd Arabıasy jáne Izraıl arasynda da baıandy tynyshtyq pen kelisimge jol ashýy múmkin degen boljamdar da jasalyp edi. Biraq olaı bolmaı shyqty. Izraıldiń agressıvti áreketi, oǵan qaıtarǵan Hamastyń agressıvti jaýaby jáne Tel-Avıvtiń qarymta soqqysy atalmysh boljamdy joqqa shyǵardy.
Aımaqtaǵy qas-qaǵym tynyshtyq kóbinshe iri derjavalardyń áreketine baılanysty boldy. Aıtalyq, Qytaı jańa derjava retinde kóterilip, Qurama Shtattar onyń Úndi jáne Tynyq muhıtyndaǵy yqpalyn tejeý úshin jumystanýyna týra keldi. AQSH aımaqtaǵy strategıasyn ózgertip, Sırıa men Irak jerinen, tipti Aýǵanstannan da áskerin shyǵaryp ketti. Negizinen nazaryn Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyna qaraı aýdardy. Úndistanmen, Fılıppın, Vetnam, Indonezıa syndy Ońtústik jáne Ońtústik Azıa elderimen, sondaı-aq Tynyq muhıttaǵy araldy eldermen baılanysyn damytty. Osy tusta iri oıynshylardyń «shahmat taqtasy» Úndi-Tynyq muhıt aımaǵyna aýysty degen syńaıly pikirler kóptep aıtyldy. Qazir baıqaǵanymyzdaı, iri oıynshylar álemniń eshbir aımaǵyn nazardan tys qaldyrmaýǵa tyrysatyndaı. Bir sózben aıtqanda, Hamastyń kútpegen shabýylynan keıin Orta-Taıaý Shyǵys jerinde qaıta bir qyzý oıyn alańy ashylyp, oǵan iri oıynshylar salym salyp jatyr.
Irannyń aımaqqa áser etý múmkindigi
Hamasty Izraılge aýqymdy shabýyl jasaýǵa ıtermelegen qandaı kúsh? Palestınany azat etýshi kúshter arasynda Hamastyń yqpaly basym ekeni ras. Degenmen, Izraıldiń qatań pozısıasyna tolyq qanyq bul uıym óz áreketiniń qarymta jaýaby oılaǵannan aýyr bolatynyn eskermeı qalǵan joq. Kóp jerde kezekti shabýylda Irannyń qoldaýy bar degen sózder aıtylady. Buny AQSH Memlekettik hatshysy Entonı Blınken de aıtqan bolatyn. Ol Irannyń qoldaýyn tolyq kórsetetin dálel qazirge joq ekenin, biraq sońǵy jyldary Hamas Irannyń belsendi qoldaýyna ıe bolyp kelgenin alǵa tartty.
Týrasynda, aımaqta Iran qoldaýyndaǵy kúshter Hamas qana emes. Hezbýlla men ıemendik hýsıtter, Irak jerindegi shıitter de Irannyń belsendi qoldaýyna ıe. Tehran óziniń aımaqtaǵy yqpaldy oıynshy ekenin ózi qoldaıtyn osy kúshter arqyly da dáleldep keledi. Hamas tarapy da Irannyń qoldaýyn jasyrmaıdy. Onyń ústine qarýly toptarynyń shabýylda zymyrandardy, drondar men paralandardy qoldanýyna qarap IIR revolúsıa saqshylarynyń qoltańbasy dep aıtyp jatqan sarapshylar da bar.
Iran bolsa jaǵdaıǵa baılanysty Hamas tarapyn jaqtaǵan sanaýly eldiń biri. El prezıdenti Ibrahım Raısı Izraıldi aıyptap, «aımaqqa qorqynysh týdyrǵan el óz áreketi úshin jaýap beredi» degen málimdemesin de jasady. Bunyń ózinde Tehran tarapy aımaqtyń derjavalyq ornyn aıqyndaǵysy keletindeı. Degenmen...
Tehrandy tartysqa tartqysy keledi
Degenmen, Iran qazir ishki-syrtqy kúrdeli máselelerdiń shyrmaýynda otyrǵan el. Soǵan qaramastan, syrtqy yqpalyn barynsha saqtap turýǵa tyrysady. Eń áýeli syrtqy qaıshylyqtardy sanamalaı keteıik. Qarapaıym sózben aıtatyn bolsaq, Iran Izraıl, Saýd Arabıasy sekildi ishki oıynshylar men AQSH, Brıtanıa jáne t.b. syrtqy oıynshylardyń aımaqtaǵy áreketine kedergi jasaı alatyn el. Izraıl Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna udaıy alańdap keledi. Qurama Shtattar da Tramp tusynda Iranmen ıadrolyq kelisimdi jaramsyz dep taýyp, qaıta jasasýǵa umtylǵan. Qazir Tehran Izraılden basqa alty iri ıadrolyq derjavalarmen qaıta kelissózder ótkizip keledi. Jazdyń bas sheninde Iran bul jaǵynda birshama jetistikterge qol jetkizgeni týraly da aıtylyp jatqan. Biraq uzaq ýaqytqa jalǵasqan sanksıa shyrmaýynan shyǵyp kete alǵan joq, sondyqtan ekonomıkalyq damýy tejeýge ushyrap turǵan el. Al ishinde túrli áleýmettik tolqýlar bolyp keledi. «Hıdjap narazylyǵy» atalyp ketken narazylyq sherýler eldegi áıel quqyǵyna qatysty máseleniń tym salmaqty ekenin kórsetti. Odan buryn da elde bılikke qarsy jappaı narazylyqtar bolǵan. Soǵan qaramastan, ıslam revolúsıasymen kelgen bılik áli de ózin bekem ustap tur.
Irannyń álsireı túsýi aımaqtyq jáne syrtqy oıynshylardyń múdesin alǵa jyljytýǵa múmkindik beredi. Bunyń ózi Irannyń soǵysqa tikeleı bolmasa da janamalaı tartyla túsýi eń aldymen ózge básekelesteri úshin kerek ekenin bildiredi. Hamastyń shabýylyna qatysty Irannyń alǵa shyǵýy áý basta Iran múddesine saı kóringenimen, túptep kelgende Irannyń resýrstyq, qarjylyq jáne óndiristik qýatyn sarqýy múmkin. Osyǵan qaraǵanda, álemdegi básekeles kúsh ortalyqtary tym qaýipti qaqtyǵys joldaryn tańdaýǵa beıim ekenin baıqaımyz. Ári aldaǵy ýaqytta álemde taǵy da qaqtyǵys núkteleri ashylýy múmkin ekenin boljaýǵa bolady. Bul bizdiń memleket pen qoǵamǵa jınaqylyq qajettigin eskertip turǵandaı.
«Almaty-akshamy»6 №1226 14 qazan, 2023 jyl