Izraıl – Palestına: Geosaıası jaǵdaı kúrdeli

«Órkenıetter qaqtyǵysy» tujyrymy: talqy qaıta jandana ma?

7 qazan tańerteń tóbemizge jaı túskendeı boldy. Taıaý Shyǵysta taǵy da soǵys oty tutandy. Onsyz da saıası turaqsyz aımaqtaǵy geosaıası jaǵdaı kúrdelene tústi. Halqymyz «50 jylda – el jańa» deıdi. Bul sózdi halyqaralyq qatynastarǵa da qoldanýǵa bolatyn syńaıly. Sonaý 1973 jyly Izraıl men Palestına arasy nasharlap, soǵys áreketterine ulasqan edi. Endi mine, taǵy da. Bul oqıǵa ataqty amerıkalyq zertteýshi Samýel Hantıngton aıtqan «Órkenıetter qaqtyǵysy» tujyrymy tóńiregindegi talqynyń qaıtadan jandanýyna túrtki bolyp otyr.

Jahandanǵan zaman, sıfrlanǵan álem

Adamzat buryn-sońdy bolmaǵan jahandaný zamanyn bas­tan ótkerýde. Memleketter arasyndaǵy shekara shartty dep aıtsaq ta bolar. Shekaranyń shartty bola túsýine tórtinshi óndiristik revolúsıa da yqpal etýde. Álem sırflanyp ja­tyr. Ómirimiz vırtýaldy bola túsýde. Qazir sıfrlyq quryl­ǵylarsyz ómirimizdi elestete almaıtyndaı halge jettik. Nemis ekonomısi Klaýs Shvab «Tórtinshi óndiristik revolú­sıa» atty fýndamentaldy eńbegin jazǵanda osyny tuspalda­ǵan bolar. Immanýıl Kant aıtyp ketken «álem azamaty» tu­jyrymy ómirsheń bola túsýde. Qazir kez kelgen adam álemniń qalaǵan eline qonys aýdara alady. Sol eldiń azamaty atanýǵa quqyly. Týyp ósken eline baılanyp qalý degen joqqa aınal­dy.

Degenmen, sońǵy 20 jyldan astam ýaqyt boıy álemde bolyp jatqan oqıǵalar kóp suraq týyndatady. Ulttyq mem­leketterdiń yqpaly shynymen de joǵalyp bara ma? Álde órkenıettik, mádenı baılanystar bekı tústi me?

Islamnyń qaıta órleýi

Ótken ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basynda halyqaralyq qaýymdastyqty dúr silkindirgen geosaıası tujyrymdama ómirge keldi. Amerıkandyq ǵalym Samýel Hantıngton tarıh aıaqtalǵan joq dep málimdedi. Osylaısha Frensıs Fýkýıama­nyń batys áleminiń ústemdigi ornady degen tujyrymyna ke­reǵar pikir bildirdi. Onyń boljamy boıynsha álemde aldaǵy ýaqytta órkenıetter arasynda qaqtyǵys bolýy múmkin.

S.Hantıngton 1993 jyly Foreign Affair jýrnalynda «Ór­kenıetter qaqtyǵysy ma?» degen ataýmen maqala jarıalaıdy. Bul F.Fýkýıamanyń «Tarıhtyń sońy ma?» atty eńbegine jaýap boldy. Ol álemdi 9 órkenıetke bóledi. Olarǵa Pravos­lav, Batys, Islam órkenıeti, Úndi órkenıeti, Qytaı órke­nıeti, Japon órkenıeti, Latyn amerıka órkenıeti, Afrıka órkenıeti, Býdda órkenıetteri kiredi.

Hantıngtonnyń oıynsha, órkenıetter qaqtyǵysynyń bo­lýynyń birneshe sebepteri bar. Eń basty sebep – órkenıet­terdiń bir-birimen aıyrmashylyǵy óte tereńde jatyr. Olar bir sátte joıylyp ketpeıdi. Sondyqtan únemi qaqtyǵysta bolady. Ekinshiden, álem kishireıip jatyr deıdi ǵalym. Iaǵnı órkenıetter arasyndaǵy baılanys kúsheıgen saıyn olardyń ózderin taný úrdisi kúsheıe bermek. Úshinshiden, batystyń ústemdigi ózge órkenıettermen qaqtyǵysty týdyrýy múmkin. Odan basqa ekonomıkalyq aımaqtaný úrdisi kúsheıip keledi. Ol óz kezeginde ár órkenıetti óz ishinde birigýge yqpal etpek.

Ǵalymnyń ıslam órkenıetine qatysty aıtqan oılary qundy. Ol ıslam álemindegi demografıalyq ósim men fýnda­mentalıstik qozǵalystar faktorlary bolashaqta halyqara­lyq qatynastarǵa úlken áser etpek. Osy faktorlardy Han­tıngton «Islamnyń qaıta órleýi» dep atady. Álem tarıhynan belgili, batys (hrıstıan) áleminde qaıta órleý dáýiri XIV-XVI ǵasyrlarda eýropada ótken. Týra sondaı úrdis ıslam áleminde de ótip jatyr deıdi ǵalym. Alaıda, fýndamenta­lıstik qozǵalys arqyly ótýde. Fýndamentalıstik qozǵalys­ty radıkaldaný dep uǵyný qajet. Iaǵnı ıslamnyń radıkalda­nýy. Bul qaıta órleý qanmen bastaldy deıdi ǵalym. Oǵan túrtki bolǵan 1979 jylǵy Irandaǵy revolúsıa men 1990 jylǵy Parsy shyǵanaǵyndaǵy soǵys dep tujyrymdady.

1973, 2001 jáne Arab kóktemi

Bizdiń oıymyzsha Islam álemindegi qaıta órleý odan da erterek bastaldy. 1973 jylǵy arab-ızraıl soǵysy oǵan túrtki boldy. Soǵysta arab elderiniń koalısıasy jeńildi. Osylaısha arab elderinde ishki narazylyq kúsheıe tústi.

1990 jylǵy Parsy shyǵanaǵyndaǵy soǵys arab álemindegi jaǵdaıdy odan saıyn ýshyqtyrdy. Al 2001 jyly 11 qyrkú­ıekte AQSH-ta álemdi ózgertken oqıǵa oryn aldy. Qaıǵyly oqıǵa. Búkilálemdik saýda ortalyǵyna jasalǵan terorıstik áreketten myńdaǵan adam mert boldy. Osydan soń AQSH ter­rorızmmen kúres saıasatyn bastady.

Baıqasańyzdar, S.Hantıngton aıtqan ıslam álemindegi fýndamentalıstik qozǵalystyń alǵashqy belgisi dál osy ter­rorıstik shabýylda kórindi. Odan keıin 2011 jyly arab el­derinde birinen soń biri narazylyqtar bastaldy. Ǵylymda muny «arab kóktemi» deıdi. Shynymen de, arab áleminde biz eleı almaıtyn ózgeris júrip jatyr. Alaıda, bul arab jáne batys órkenıetteri arasyndaǵy qaqtyǵys pa?

Sózsiz bul eki órkenıettiń qaqtyǵysy. Bul tusta Hantıng­tondiki durys. 7 qazannan keıin Palestınany qoldap, narazy­lyqqa tek birneshe arab elderi halqy ǵana shyqqan joq. Avstrıada, Germanıada, Fransıada, tipti Aýstralıa men Ońtústik Afrıka respýblıkasynda palestınalyqtardy qol­daý aksıalary ótti. Munyń bári beker emes. Ózge eldiń azama­ty bola tura, tipti sonda ýaqytsha tursa da musylmandyq bi­regeılilik ústem bolýda.

Dese de, máseleniń astary budan da tereńde jatyr. Belgili fransýz fılosofy Aleksıs de Tokvıl «Amerıkadaǵy demo­kratıa» atty eńbeginde, sonaý XIX ǵasyrda, bolashaqta báribir demokratıa búkil álemge taraıdy dep boljap edi. Osy pikirge súıene otyryp, arab álemindegi jaǵdaıda túsinik berýge bola­dy. Ol elderde saıası júıe demokratıa­lanbaı, halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy túzelmeıdi. Áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı túzelmese saıası tolqýlar bola bermek. Iá, ras, syrtqy faktordyń orny bar. Alaıda, ishki jaǵdaı mańyzdyraq.

«Almaty-akshamy», №122 (6415) 14 qazan, 2023 jyl