· Álemde jyl saıyn 100 myńnan astam adam aǵzasyn aýystyrady eken. Onyń ishinde alǵashqy orynda turǵany – búırek transplantasıasy. Bizdiń elde de búırekke, baýyrǵa, júrekke kezekte turǵan adam jeterlik. Byltyr elimizde 250 aǵza aýystyrý operasıasy jasaldy, onyń 227-si – tiri adamnan, 23-i máıittik donordan alyndy. Alaıda, muqtaj jandardyń bárine donor tabyla bermeıdi. Sondyqtan transplantasıa otasyna kezegi kelgenshe kóz jumatyndar da, ókinishke oraı, az emes.
AINA
Almatylyq Aınanyń (aty ózgertildi) ómiri aınadaı bolǵan joq. Aıtýynsha, týǵan anasynan erte aıyrylyp, ógeı shesheniń, tuıyqtaý ákeniń qolynda jylýǵa, meıirimge zárý bolyp ósken. Keıinnen ákesinen de aıyrylǵan. Beıǵam balalyǵy taýsylyp bitpes úı jumysynyń kúıbeńinde, ógeı ananyń qabaǵyna qaraý ótken. Kúz ben qystyń boıdan ótken sýyǵy bala kúni sanasyndaǵy jetimdik tumanymen birge sarytap zardap bolyp qalǵandaı.
Bala kúninen ókpe-renishpen, kúızelispen, ózin ózgelerden qor sanap, toıyp ta tamaq ishpeı, aýyr jumystar atqaryp ósken Aına aýrýshań boldy. Aldyna úlken maqsattar qoıyp, bıik armandarǵa qol soza almady. Onynshyny bitirgen soń, endi ǵana áskerı boryshyn ótep oralǵan kórshi aýyldyń qarapaıym sharýa jigitine turmysqa shyqty. Súıip-kúıip qaýyshpasa da taǵdyry solaı tabystyrdy. Ata-enesi de qarapaıym jandar, jasynan úı tirligine pisip ósken kelinine min taqqan joq. Bergenin iship, tileýin tilep otyrdy. Átteń, mańdaıynyń taıqylyǵy ma, taǵdyrynyń taýqymeti onymen bitpepti. Endi ǵana úı bolyp ońala bergende, kúıeýi ishkilikke salynyp, buǵan qol kóteretindi shyǵardy. Qartaıǵan ata-enesi kelinin qorǵap-aq baqty, alaıda «jyndy sýdyń» jeligine mingen ulyna kúnde arasha bola almaıdy ǵoı. Aqyry kúıeýiniń soqysynan ishtegi nárestesin de túsirip aldy. «Aınalaıyn, balam, biz saǵan rızamyz, ókpemiz joq. Jasymyz kelgen adambyz, myna ulǵa qarsy turarlyqtaı qaýqarymyz da qalmady. Basyńdy bosataıyq», – dep ata-enesi rızalyǵymen basyn ashyp berdi.
Aına odan soń taǵy bir ret turmys qurdy. Aǵaıyndarynyń aıtýymen áıeli qaıtys bolǵan jalǵyzilikti úlkendeý er adamǵa qosyldy. Jalǵyz júrgenshe dep, taǵy da taǵdyryna moıynsundy. Al álgi er adam uzaq jyl bala súıýdi armandap júrgen jan eken. Aınadan jas qoı, balaly bolarmyn dep úmittengenin de jasyrmapty. Biraq Aına bala kótere almady. Anyǵynda – bala kóterýge bolmaıdy. Eki búıreginde de aqaý bar. Al búginde ekeýi de semip qalǵan. Medısına qoıǵan dıagnoz osy. Ázirge densaýlyǵy gemodıalız apparatyna táýeldi.
· Gemodıalız – arnaıy apparattyń kómegimen adamnyń qanyn súzgilerdiń kómegimen tazartý. Iaǵnı ol jasandy búırek qyzmetin atqarady. Soǵan aptasyna úsh retten kelip, aǵzasyndaǵy qan quramyn tazalatady. Apparat astynda baqandaı tórt saǵat jatady. Aına budan da ábden qajyp ketkenin aıtady. Qos búıreginiń bireýin bere qoıatyn etjaqyn týysy da joq...
«NÁZİK» TAQYRYP
Iá, búginde medısına qarqyndy damyǵan. Sondyqtan tiri donordyń kómegimen onyń bir búıregin nemese baýyrynyń bir bóligin alyp, naýqasqa salý tájirıbesi keń taralǵan. Iaǵnı, organdy aýystyrǵanda baýyrǵa baılanysty adamnyń qan toby, búırekke baılanysty ımmýnologıalyq jaǵynan sáıkestik bolsa, pasıenttiń týysy donor bola alady. Biraq mundaı sáıkestiktiń únemi bola bermeıtinin, ári ómir bolǵan soń túrli jaǵdaılardyń oryn alatynyn eskersek, transplantasıa máselesi áli de ózekti kúıinde qalyp otyr. Onyń ishinde máıit transplantasıasy áli kúrmeýli kúıinde tur.
Máselen, Amerıka, Eýropa elderinde máıittik donordan transplantasıa jasaý, ıaǵnı organ aýystyrý kezeginde turǵan naýqasqa ómirden ótken adamnyń aǵzasyn salý tájirıbesi keń taralǵan. Al Azıa elderinde bul ádis ázirge quptala qoıǵan joq. Bul turǵydaǵy pikirler áli de ekige jarylyp tur. Bir top «naýqas adam týǵanda qalaı jaralsa, o dúnıege solaı bútin kúıinde ketýi kerek» deıdi. Al ekinshi top «adamǵa kómektesý birinshi orynda turýǵa tıis, naýqastyń nemese onyń týystarynyń ruqsatymen saý aǵzasyn syrqat adamǵa salsa, bir adamǵa ómir syılar edi» deıdi.
BİR ÓZİ ALTY ADAMǴA DONOR BOLDY
Jýyrda Almatydaǵy Kardıologıa jáne ishki aýrýlar ǴZI-da ekinshi júrek transplantasıasy sátti jasaldy. 43 jastaǵy Dáýren bes jyl boıy energetıkalyq sýsyndarǵa shekten tys áýes bolyp, úzdiksiz ishe bergen. Nátıjesinde júregi dertti bolyp, oǵan eshbir dári-dármek te shıpa bolmaǵan. Dáýrenge Almaty oblysynyń 45 jastaǵy turǵynynyń júregi salyndy. Marqumnyń týystarynyń kelisimimen onyń júreginen bólek, búıregi Jetisý oblysynyń turǵyny 17 jastaǵy naýqasqa A.Syzǵanov atyndaǵy Ulttyq hırýrgıa ǵylymı ortalyǵynda jáne astanalyq 18 jastaǵy pasıentke University Medical Center-de transplantasıalandy, ókpe «UMC-te qostanaılyq 43 jastaǵy pasıentke, kóz qabyǵy keratoplastıkasy eki resıpıentke transplantasıalandy. Demek, Qazaqstanda da transplantologıa jasaýǵa mashyqtanǵan mamandar, álemdik standarttarǵa saı zamanaýı tehnologıalar bar.
· Maman minberi
Marat PASHIMOV, Almaty Kardıologıa jáne ishki aýrýlar ǴZI Basqarma tóraǵasy:
ADAMGERSHİLİKTE SHEKARA BOLMAIDY
– Jalpy, donor, transplantologıa bizdiń qoǵamda áli de «názik» taqyryp sekildi. Ońaı quptala qoımaıtyndaı ma, bul turǵyda ne deısiz?
– Aýyr júrek aýrýlary tez órshıdi jáne shuǵyl emdeýdi qajet etedi. Júrek transplantasıasy – sońǵy satydaǵy júrek jetkiliksizdiginiń eń tıimdi eminiń biri. Syrqat júrekti saý júrekke aýystyrǵannan keıin pasıent sapaly jáne uzaq ómir súre alady. Qaıtys bolǵan týysqanynyń aǵzalaryn basqa adamdardyń ómirin saqtap qalý úshin berýge kelisý – úlken adamgershilik. Mundaı adamdar zor qurmetke ıe. Sebebi, bir donor birneshe ómirdi qutqara alady. Islam dini de aǵzalardy transplantattaýǵa tyıym salmaıdy. Adam ómirine qaýip tóngen jaǵdaıda basqa adamdardyń aǵzalaryn berýge nemese qabyldaýǵa bolady dep esepteıdi.
– Donor bolý úshin qandaı krıterııler bar? Júrekti, máselen, muqtaj adamǵa salý úshin qaı jaǵynan sáıkes kelýi shart? Kimder donor bola alady?
– Donorlyq prosestiń kezeńderi, yqtımal donordy tekserý tártibi, qaıtys bolǵannan keıingi donordy anyqtaý kezindegi transplanttaý úılestirýshileriniń is-qımyl algorıtmi, mı ólimin anyqtaý erejeleri bar.
Qaıtys bolǵannan keıingi donorlyqqa óziniń erik bildirýin tirkeý úshin Qazaqstannyń azamaty tirkelgen jeri boıynsha emhanaǵa júginýine bolady, ol tirkelimge engiziledi. Qazirgi ýaqytta «elektrondyq úkimettiń» veb-portaly arqyly úıden shyqpaı-aq donorlyqqa óz erkińizdi tirkeýge múmkindik bar.
Júrekti muqtaj adamǵa salý úshin de irikteý krıterııleri bar: resıpıent qan tobyna, dene salmaǵynyń ındeksine, boıyna qaraı tańdalady. Donordyń salmaǵy resıpıenttiń salmaǵynan 30%-dan aspaýy tıis. Júrek donory 60 jastan úlken bolmaýy kerek, óıtkeni mundaı júrektiń kardıopatıa men júrek jaraqaty joq, qalypty EKG jáne EHOKG bar qalpyna keltirý úshin jetkilikti rezervi jáne t.b. bolýy qajet.
– Almatyda, sizderdiń ınstıtýtta ekinshi ret júrek transplantasıasy jasaldy. Birinshi pasıentpen baılanystaryńyz bar ma, densaýlyǵy qalaı?
– Iá, birinshi pasıentimiz – Danıar,únemi bizdiń dárigerlerdiń baqylaýynda. Jylyna eki-úsh ret kardıologıa bólimshesinde stasıonar jaǵdaıynda em alyp turady. Ótken aıda donorlyq júrek salynǵan ekinshi pasıentimizdiń de jaǵdaıy qazir jaqsy. Birer kúnnen keıin ol klınıkamyzdan shyǵyp, úıine oralady.
Din dáıegi
Tımýr ÁLİMOV, Almaty Ortalyq meshitiniń ımamy:
TİRİ PENDE TİRSHİLİGİN JASAIDY...
Islamda trasplantasıa jasaý, ıaǵnı bir adamnyń keıbir aǵzalaryn ekinshi bir adamǵa aýystyryp, qondyrýǵa ruqsat etiledi. Sonymen qatar, aýyrǵan sátte emdelý joldaryn izdeýdi mindetteıdi. Demek, transplantasıa jasaý da adam balasynyń janyn saqtap qalýǵa sebep bolatyn emdeý joldarynyń biri.
Alla Taǵala bylaı deıdi: «Kim kisi óltirmegen nemese jer júzinde buzaqylyq qylmaǵan bireýdi óltirse, sonda shynaıy túrde barlyq adamdy óltirgenmen teń jáne kim ony tiriltse, (ólimnen qutqarsa) barlyq adamdy tiriltkenmen teń».
Adamnyń densaýlyǵyna qater tóngen jaǵdaıda tiriden tirige aǵzalardy transplantasıa jasaý ruqsat bolǵandaı, zárý bolǵan jaǵdaıda ólgen adamnyń aǵzalaryn tiri adamǵa da aýystyrýǵa bolady. Óıtkeni, ólgen adam Quran men hadıste aıtylǵandaı, tiri adammen birdeı qurmetke laıyq bolady. Ári, ólgennen keıin múshelerin basqa bireýge aýystyrǵan jaǵdaıda da onyń qurmeti tómendemeıdi. Sonymen birge, tiri adamnyń múddesi ólige qaraǵanda joǵary turady. Sebebi, tiri pende tirshiligin jasap, Allanyń sharıǵaty men dinin nasıhattaıdy, jalǵyz Jaratýshyǵa qulshylyq etedi.
«Aqshamnyń» anyqtamasy:
Aǵzalardy transplantattaý – aǵzalardy (aǵzanyń bóligin) jáne (nemese) tinderdi (tinniń bóligin) organızmniń basqa jerine nemese basqa organızmge aýystyryp salý.
Aǵzalardy transplantattaý eresek adamǵa da, balaǵa da qajet bolýy múmkin, eshkim densaýlyǵynan aıyrylýdan saqtandyrylmaǵan. Kóptegen aýrý adam aǵzasynyń jumysyn toqtatyp, ony aýystyryp salý qajettiligine ákep soqtyrýy múmkin.
Qazaqstan Respýblıkasynyń 2020 jylǵy 7 shildedegi «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» Kodeksiniń 210-babyna jáne 212-babynyń 1 jáne 3-tarmaqtaryna sáıkes tiri (tiri kezindegi donor) jáne qaıtys bolǵan adam (qaıtys bolǵannan keıingi donor) donor bola alady.
Qaıtys bolǵannan keıingi bir donordyń organdary shamamen 7 adamnyń ómirin qutqara alady.