Qoǵamnyń mádenıetsizdigi neden týady? Buǵan kim nemese ne kináli? Tárbıedegi qatelik pe, álde jyldar boıy qalyptasyp ketken minez be? Tegin nársege umtylý, erejelerdi buzý jáne mádenıettiń joǵy qoǵamdaǵy birqatar qıyndyq pen qaıshylyqtyń baryn kózge kókshıtip otyr. Mádenıettanýshy Janar Tańsyqtyń pikirinshe, bul - tek búgingi kúnniń máselesi emes, kóptegen jyl boıy qalyptasqan áleýmettik jáne tarıhı prosesterdiń nátıjesi. Aqshamnews.kz tilshisi ózekti máselege aınalǵan taqyryp aıasynda sarapshymen áńgime órbitti.
Janar Tańsyq
mádenıettanýshy
Mádenıetsizdik qaıdan shyǵady?
Janar Tańsyq mádenıetsizdiktiń týyndaýyn tarıhı-áleýmettik turǵydan alyp kórsetti. Onyń aıtýynsha, bul nársege Keńes odaǵynyń yqpaly basym.
"Keńes odaǵy kezinde "sovet adamy" degen uǵym qalyptasty. Bul tusta "proletarıat" túsinigi ıaǵnı, barlyq múdde jeke emes, ujymdyq boldy. Adamdarda "ortaq múdde" men "ortaq menshik" prınsıpteri basym boldy. Osy kezeńde qazaq qoǵamynda "qoǵamdyq menshik" degen túsinik qalyptasyp, "eger bir nárseni búldirseń, ol seniń de zatyń" degen kózqaras paıda boldy" deıdi ol.
Al elimiz egemendik alǵannan keıin bul túsinikten túbegeıli qolyn úzdi.
"Al táýelsizdik alǵannan keıin, qoǵamda jekemenshik túsinigi qalyptasyp, jeke múdde qoǵamda basym boldy. Iaǵnı, "seniń ózińe tıesili nárseń - tek seniń jeke zatyń" degen uǵym ornady. Al memleketke qatysty kózqaras ózgerdi: "Úkimettikine qol suǵýǵa bolady, sebebi onyń aqysy sende emes" degen túsinik qalyptasty. Bul da bir jaǵynan mádenıetsizdikke ákelgen faktorlardyń biri" deıdi Janar Tańsyq.
"Intellıgensıanyń joıylýy - mádenı sabaqtastyqtyń úzilýine ákeldi"
Mádenıetsizdiktiń paıda bolýyna áser etken taǵy bir faktor - qazaq ıntellıgensıasynyń joıylýy. Janar Tańsyqtyń pikirinshe, qazaqtyń ıntellektýaldy elıtasynan urpaq qalmaýy nemese olardyń jalpy elde bolmaýynan mádenıettiń quldyraýy baıqaldy.
"Otarlyq saıasat kezinde bizge ashyq júrgizilgen naýqandardyń esebinen bizde ıntellıgensıalardyń toby qaıtys boldy. Tipti olardyń kóbi tuqymsyz ketti. M.Maǵaýınniń "Sary qazaq" degen kitabynda da jazylady: "qazaqtyń bıliginde otyrǵan adamdardyń basym kópshiligi bizdiń ıntellıgensıalardy, alashtyqtardy ustap bergender" dep. Biz osyndaı mádenıetten úzilip qaldyq. Bizge deıingi qazaq mádenıetiniń asa iri jaýharlarynyń bárin urpaqtan-urpaqqa jetkizip, sabaqtastyryp, jalǵap kele jatqan edi. Alaıda asharshylyq, saıası-qýǵyn súrgin saldarynan olardyń bárinen urpaq qalmady. Biz mádenı sabaqtastyq muradan aıyrylyp qaldyq" deıdi mádenıettanýshy.
"Mádenıetti syrttan tańý arqyly ǵana úırete alamyz"
Tárbıe turǵysyna kelgende biz neni qalt jiberip jatyrmyz? Mádenıetti tárbıe arqyly sińirý múmkin be?
"Bilim salasy bolsyn jalpy ıntellektýalızmdi adam meńgere alady. Onyń bári óte ońaı. Belgili bir formýlalardy, belgili bir erejelerdi jattaý arqyly sen olardy boıyńa sińire alasyń. Al mádenıet she? Mádenıetti adamǵa syrttan tańý arqyly ǵana úırete alamyz. Adam ózinen-ózi birden mádenıetti bolyp ketpeıdi. Kishkentaı balany biz qalaı ómirge daıyndaımyz, ómirdiń aǵystaryna qarsy júzýdi qalaı úıretemiz, dál solaı. Biz oǵan ádepti de, mádenıetti kishkentaı kúninen úıretemiz" deıdi ol.
Janar Tańsyqtyń aıtýynsha, qazir ashyq jahandaný zamany bolǵandyqtan mádenıetterdiń arpalysy, mádenıetterdiń soqtyǵysy kóbeıip jatyr. Osy tusta ata-analar ózge mádenıettiń yqpalyna ilesip, balalaryn qazaq mádenıeti negizinde tárbıeleýdi umytyp jatyr. Bul - belgili bir deńgeıde balanyń bolmysyna áserin beredi.
"Qazir kóp ata-ana balalaryn batys mádenıetiniń yqpalyndaǵy mádenıetpen tárbıeleıdi. Balaǵa eshqandaı shekteý qoımaıdy, balaǵa bárin ashyq aıtyp úıretedi. Biraq belgili bir deńgeıde onyń saldary da bar. Qazaq mádenıetinde balaǵa týǵannan, kishkentaıynan bastap, ar-uıat, obal-saýap, úlkenge qurmet degen nárselerdi úıretedi. Ol eskiliktiń sarqynshaǵy emes, kerisnshe qoǵamda óz-ózin ustaýǵa, óz ornyn tabýǵa kómektesetin negizgi fýnksıalar. Adamdar arasynda syıly bolýyna yqpal etetin dúnıe" deıdi ol.
Qazaqstan men Eýropany nege salystyrýǵa kelmeıdi?
Qazaq qoǵamynda otarshyldyq kezeńniń sarqynshaqtary áli de saqtalyp keledi. Mádenıettanýshynyń aıtýynsha, biz Eýropanyń mádenıetine qyzyǵyp, ony úlgi retinde qabyldaımyz, biraq olardyń táýelsizdik alyp, qazirgi deńgeıge jetýine qansha ýaqyt ketkenin eskerýimiz kerek.
"Eýropanyń osy deńgeıge jetýine qansha ýaqyt ketti, al bizdiń eldiń táýelsizdikten keıingi kúıine qansha jyl? Iaǵnı ekeýin bir-birimen salystyrýǵa kelmeıdi. Kóbine osy jaǵynan qarastyrǵan jón dep esepteımin. Onyń qasynda ózimizdi táýelsizdikti birdeı alǵan TMD elderimen salystyrǵanymyz ádilirek bolady.
"Mazmun sáıkes kelmeıtin mádenıet kelgende ony qoǵam tutyna almaıdy"
Janar Tańsyq mádenıetsizdiktiń taǵy bir shyǵý sebebin halyqtyń ózin-ózi durys tanymaýynan deıdi.
"Mádenı ıdentıfıkasıa, ulttyq kod degen nárselerdi jıi aıtamyz. Biraq ol sózdiń astaryn tereńirek baǵamdap bilmeımiz. Bizdiń elge batys ta, káris te, japon mádenıeti kirip jatyr. Dástúrli qazaq mádenıetiniń ornyn osylar almastyryp barady. Sol sebepti ártúrli alýandyqqa ushyrap jatyr. Bul bir jaǵynan nesi jaman dep kórinýi múmkin. Alaıda, bizdiń qazaqy bolmys, qazaqy minezge belgili bir deńgeıde olar sáıkes kelmeýi múmkin. Mazmun sáıkes kelmeıtin mádenıet kelgende ony qoǵam tutyna almaıdy" deıdi mádenıettanýshy.