Elimizdiń Prezıdenti Qasym- Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda jasyl ekonomıkaǵa ótý jaıly aıtty. Joldaýda bolashaqta búkil álem jasyl ekonomıkaǵa sózsiz ótetini týraly atap ótti. Onyń basty sebebi – klımattyń ózgerýi. Endeshe, álemdegi klımat qalaı ózgerip jatyr, oǵan qatysty qandaı sharalar júzege asýda jáne Qazaqstannyń orny qandaı degen suraqtarǵa jaýap izdep kórelik.
BUU MÚDDELİ
Qazir álemde bolyp jatqan ekologıalyq belsendilik jaıly kúnde estımiz. Oǵan etimiz de úırenip qaldy. Jer-jerden eko-belsendiler klımat ózgerisi máselesin kóterip, narazylyq aksıalaryn uıymdastyrýda. Shynynda da, osyndaı másele qazir ózekti.
Greta Týnberg esimin kópshiligimiz estigen, ne oqyǵanbyz. Ol Shvesıalyq jas ekologıalyq belsendi. Onyń esimi 2018 jyly álemge belgili boldy. Jas belsendi Shvesıanyń parlamenti aldynda klımattyń ózgerisine qarsy áreket etýdi talap etken.
Klımattyń ózgerisine qarsy BUU deńgeıinde de sharalar qoldanylady. Arnaıy komıtet te bar. Uıymnyń kóleminde saıası-quqyqtyq negiz de qalyptasqan. Eń negizgi bastamalar 1990 jyldary qolǵa alyndy. Odan keıin 2015 jylǵy Parıj kelisimi bul jumysqa jańa serpin berdi. Kelisimniń basty maqsaty – álemdegi parnıktik gazdardyń kólemin tómendetý. Sol arqyly ǵasyrymyzdyń sońyna deıin atmosferalyq aýanyń temperatýrasyn 2 gradýsqa deıin ósirmeý.
Aýanyń lastanýy jaıly zertteý ortalyqtary da dabyl qaǵýda. Mysaly, Shveısarıalyq IQAir kompanıasynyń 2022 jylǵy esebinde álemniń tek 5% elinde ǵana aýa taza. Olarǵa Aýstralıa, Estonıa, Fınlándıa, Grenada jáne Islandıa enedi. Solarda ǵana aýadaǵy zıandy element PM2,5 mólsheri az. Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń kórsetýinshe onyń kólemi jylyna 5 mkr/m3-tan aspaýy tıis. Soǵan sáıkes álemdegi eń las elder qataryna Chad (89,7 mkg/m3), Irak (80,1 mkg/m3), Pákistan (70,9 mkg/m3) jáne Bangladesh (65,8 mkg/m3) kiredi. Al álemdegi eń las qalalar qatarynda Lahor (Pákistan), Hotan (Qytaı), Bhıvadı (Úndistan), Delı (Úndistan) jáne Peshavar (Pákistan) bar.
NE KEDERGİ?
Búgingi kúni Parıj kelisimine 194 memleket qol qoıǵan. Alaıda, álem elderiniń s aıası jigeri jetkiliksiz bolǵandyqtan áli kúnge deıin aıtarlyqtaı nátıje bolmaı tur. Oǵan túrli faktorlar áser etedi. Eki dılem bar. Biri ekonomıkalyq, ekinshisi ekologıalyq. Ekologıalyq bastamalar, ıaǵnı jasyl ekonomıkaǵa ótý kóptegen elder úshin ekonomıkalyq turǵydan tıimsiz. Onyń ústine álemde geosaıası, geoekonomıkalyq teketires bar.
Munyń jarqyn mysaly Donald Tramp prezıdent bolǵan tustaǵy Amerıka Qurama Shtattary. Ol bılikke kelisimen Parıj kelisiminen AQSH-nyń shyǵatynyn málimdedi. Mundaı málimdemeni 2017 jyldyń 1 maýsymynda jarıalaǵan bolatyn. Sebebi, kelisimnen shyǵý bastamasy onyń saılaýaldy baǵdarlamasynda bar-tuǵyn. Bul arqyly saılaýda paıdaly qazbalardy óndiretin amerıkalyq kompanıalar men ondaǵy jumysshylardyń daýysyn alýǵa tyrysty. Osylaısha 2020 jyly 4 qarashada olar kelisimnen tolyq shyqty. Alaıda, Djo Baıden bılikke kelisimen AQSH qaıtadan Parıj kelisimine oraldy. Osyndaı sheshim de onyń saılaýda jeńiske jetýine sebepker boldy. Sebebi, Amerıkada da ekologıalyq belsendilik joǵary.
Taǵy mysal retinde Úndistannyń ekonomıkalyq saıasatyn atap ótsek bolady. Joǵaryda biz eń las qalalardyń ishinde Úndistannyń eki qalasyn atap óttik. Alaıda, másele munymen shektelmeıdi. Álemdegi 50 eń las qalanyń 39-y Úndistanǵa tıesili. Oǵan álemniń óndiristik ortalyǵy bolamyz degen ekonomıkalyq saıasaty sebep bolyp otyr.
ATQARAR İS KÓP
Qazaqstan Parıj kelisimine 2016 jyly qol qoıdy. Prezıdenttiń 20 shildedegi Jarlyǵymen qol qoıylǵan kelisim 4 qarashada ratıfıkasıalandy. Bul elimiz 2030 jylǵa qaraı aýaǵa taraıtyn zıandy SO-2 kólemin 328 mln tonnadan asyrmaý kerek degendi bildiredi.
EDGAR dep atalatyn Eýropalyq zertteý málimeti boıynsha Qazaqstan parnıktik gazdardy shyǵarýdan TOP-20 eldiń quramyna enedi. Sarapshylar mundaı qorytyndyǵa 1970–2018 jyldardaǵy málimetterdi zertteý arqyly kelgen. 1990 jyly jylyna 381,7 mln t SO-2 bólinse, 2020 jyly 351,2 mln t bolǵan. Eń joǵary kórsetkish 2018 jyly tirkelip, 401,7 mln tonnany quraǵan. Táýelsizdik tarıhyndaǵy eń tómen kórsetkish 1999 jyly 235,9 mln tonnany qurady.
Sarapshylar aýanyń lastanýynyń birneshe sebepteri bar deıdi. Eń basty sala «Energetıka». 2020 jyly lastanýdyń 75% osy salaǵa tıesili eken. Olar jaǵdaıdy retteý úshin energıany qoldanýdyń tıimdi, únemshil joldaryn izdestirýdi usynǵan. Bul bıylǵy Joldaýdaǵy ekonomıkalyq modeldiń únemshildik ózegine sáıkes keledi. Odan keıingi orynda «Ónerkásip» salasy. Sol jyly 22%-dan astamy osy salaǵa tıesili bolǵan. Bir qyzyǵy, aýyl sharýashylyǵynan da aýa lastanady. Ǵalymdar bul salany barynsha aqyldy basqarý men dıversıfıkasıa jasaýǵa keńes bergen.
Munyń bárin júzege asyrýǵa qaýqarymyz jetedi. Álemdik sarapshylar da osylaı deıdi. Notre Dame-Global Adaptation ındeksi boıyn sha 2019 jyly elimiz 40-oryndy ıelengen. Al 2021 jyly 36-orynǵa kóterildik. Bul ındeks elderdiń klımattyń ózgerýine beıimdelý deńgeıin esepteıdi.
Onyń ústine Parıj kelisimine qol qoıǵandyqtan, jaýapkershilik te aldyq. Ol mindetterdi júzege asyrýǵa saıası-qutyqtyq negiz de bar. 2021 jyly jańa «Ekologıalyq kodeks» qabyldandy. Aýadaǵy kómirsýtekti azaıtý baǵytynda 2060 jylǵa deıingi strategıa da qabyldandy.
«Almaty-akshamy» №108, 12 qyrkúıek, 2023 jyl