Bıyl Qazaqstan buryn-sońdy bolmaǵan ekonomıkalyq jáne áleýmettik syn-qaterlermen betpe-bet keldi.
Jyldy qorytyndylaǵan Primeminister.kz redaksıasy Úkimettiń otandyq ekonomıkany damytý, oǵan syrtqy jáne ishki jaǵymsyz faktorlardyń áserin azaıtý jónindegi qadamdary týraly derekter keltiredi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz
2022 jyly muqym memleketter, sonyń ishinde Qazaqstan da buryn-sońdy bolmaǵan ekonomıkalyq jáne áleýmettik syn-qaterlermen betpe-bet keldi. Geosaıası shıelenis jaǵdaıynda óndiristik, logıstıkalyq jáne saýda baılanystarynyń buzylýy iskerlik belsendiliktiń tómendeýine ákelip, taýarlar men qyzmetter baǵasynyń ósýine, al bul óz kezeginde ınflásıanyń kóterilýine sebep boldy.
Jyldyń ekinshi jartysyna qaraı keleńsiz faktorlardyń jıyntyǵy Qazaqstandaǵy ekonomıkanyń ósý qarqyny men iskerlik belsendiliktiń tómendeýine alyp keletini belgili boldy. Sonymen qatar Úkimettiń josparly ári dáıekti is-qımyldarynyń arqasynda syrtqy faktorlardyń zardaptaryn edáýir azaıtyp, ekonomıkanyń odan ári ósýine jaǵdaı jasaýǵa múmkindik týdy.
Negizgi «ekonomıkalyq» kórsetkishter
El ekonomıkasynyń qorytyndysyna arnalǵan sholýdy negizgi kórsetkishterden bastaǵan jón. Máselen, bıylǵy 11 aıda JİÓ 2,7%-ǵa ósti, syrtqy taýar aınalymy 34%-ǵa, ıaǵnı $111 mlrd-qa deıin, eksport 45%-ǵa, onyń ishinde óńdelgen taýarlar eksporty 35%-ǵa ósti. Oń saýda balansy 2 ese ósip, $31 mlrd-qa jetti. Negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestısıalar kólemi 6,6%-ǵa ulǵaıdy.
Bilim berý, saýda, qurylys, kólik jáne logıstıka, aýyl sharýashylyǵy, ónerkásip sıaqty ekonomıkanyń negizgi salalaryna tartylǵan ınvestısıalar edáýir ósti.
Inflásıaǵa qarsy kúres
2022 jyly týyndaǵan negizgi ózekti máselelerdiń biri azyq-túlik baǵasynyń ósýi boldy. Qymbatshylyq Qazaqstan sıaqty ekonomıkasy damýshy elderge ǵana emes, sondaı-aq Eýroodaq, AQSH jáne Ońtústik-SHyǵys Azıa sıaqty ornyqty ekonomıkalyq aımaqtarǵa da áser etti. Máselen, qarashadaǵy jaǵdaı boıynsha AQSH-ta ınflásıa 7,1%-ǵa, al azyq-túlik baǵasy 10,6%-ǵa ósti. Osy kezde EO-da ınflásıa 11,1%-ǵa jetip, al azyq-túlik baǵasy 17,9%-ǵa kóterildi. Al bizdiń elimizde áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlarynyń baǵasy 22,3%-ǵa ósken.
Syrtqy ekonomıkalyq keleńsiz faktorlardyń saldary endi sezile bastaǵan kóktemniń basynda Úkimet qajetti jedel sharalardy qabyldady. Atap aıtqanda, óńirlerge baǵany ustap turýdyń neǵurlym tıimdi naryqtyq tetikteriniń biri – «aınalym sqemasyn» qarjylandyrýdy 100 mlrd teńgege deıin jetkizý mindetteldi.
«Aınalym sqemasy» – azyq-túlik óndirýshileri men saýda obektilerine jeńildikpen nesıe berý. Esesine olar taýarlardy belgilengen baǵamen satýy kerek bolady. Taldaý nátıjeleri maýsymaralyq kezeńde «aınalym sqemasyna» qatysýshy saýda obektilerindegi ónimderdiń baǵasy naryqtaǵy ortasha deńgeıden tómen ekenin kórsetti.
Budan basqa, barlyq óńirde deldaldyq sqemalarǵa qarsy kúres jónindegi arnaıy komısıalar quryldy, ruqsat etilgen 15 paıyzdyq saýda ústemesin baqylaý úshin dúkender men iri obektilerge monıtorıń bastaldy, naryqta monopolıaǵa qarsy belsendi is-qımyldar júrgizildi.
Osy jáne basqa da sharalar, sonyń ishinde Qant ónerkásibin damytýdyń keshendi josparyn qabyldaý baǵanyń ósýin aıtarlyqtaı tejep, oń nátıjesin kórsetti.
Tamyz aıynda QR Premer-Mınıstri Álıhan Smaıylov azyq-túlik baǵasyn ustap turý boıynsha jańa tásilderdi ázirleýdi tapsyrdy. Olar naryqtyq mehanızmderge saı kelip, qymbatshylyqtyń saldarymen emes, sebebimen kúresýge baǵyttaldy.
Osy kezeńnen bastap baǵany ustap turýdyń tıimdiligin arttyrý úshin negizgi memlekettik tetikterdi qaıta formattaý bastaldy. Atap aıtqanda, ishki naryqty óz ónimderimizben tolyqtyrý úshin «aınalym sqemasy» boıynsha qarjylandyrýdy saýda jelilerin emes, óndirýshilerdi qoldaýǵa baǵyttaý týraly sheshim qabyldandy.
Sonymen qatar deldaldyq sqemalardy zertteý jónindegi óńirlik komısıalardyń jumysy qaıta quryldy, óıtkeni dál osy uzyn-sonar deldaldar tizbegi bólshek saýdadaǵy ónimder baǵasynyń keıde 60%-ǵa deıin ósýine sebepshi bolyp otyr.
Oǵan qosa, Saýda jáne ıntegrasıa mınıstrligine baqylaý fýnksıalaryn berý úshin qajetti zańnamalyq ózgerister engizildi, al bıznespen óndirýshilerdiń quqyqtaryna nuqsan keltirmeıtindeı etip, bólshek saýdadaǵy baǵalardy bekitý erejeleri kelisildi.
Bul jumys, sonyń ishinde jańa zamanaýı kókónis qoımalaryn salý, aldaǵy eginniń kókónisteri men jemisterin jetkizýge kelisim-shart jasaý, ishki naryqty ımporttyq ónimniń dempıńinen qorǵaý boıynsha jumystar kelesi jyly jalǵasyn tabady.
Shaǵyn jáne orta bıznesti damytý
Bıyl «taza paraqtan bastap» bıznesti retteýdiń túbegeıli jańa tásilderin iske asyrý Úkimet jumysynyń basty baǵyttarynyń biri boldy.
Máselen, «Atameken» UKP-men birlesip, bızneske kedergi keltiretin artyq talaptardy anyqtaý boıynsha aýqymdy jumys júrgizildi. Búgingi tańda ekonomıkanyń túrli salalarynda jańa retteýshilik saıasatqa sáıkes kelmeıtin 10 myńǵa jýyq talaptar anyqtaldy. Kelesi jyldyń basynda normatıvtik baza jańa tásilderge sáıkestendiriletin bolady.
Sonymen qatar 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap avtomattandyrý arqyly tekseristen buryn zań buzýshylyqtardyń aldyn alýǵa kóshýdi kózdeıtin memlekettik baqylaý júıesin reformalaýdyń jańa kezeńi bastaldy. Profılaktıkalyq baqylaýdy josparlaýǵa adamdar aralaspaıtyn bolady, tek problemalyq sýbektilerge kóńil bólinedi. Nátıjesinde 2023 jyldyń ortasyna qaraı 62 baqylaý salasy avtomattandyrylady. Retteýshilik saıasattaǵy jańa tásilder tolyqqandy 2024 jyldyń basynda iske qosylady.
Bıyl kásipkerlikti damytý boıynsha birqatar basqa da sharalar qabyldandy. Máselen, monoqalalarda, shaǵyn eldi mekenderde jáne aýyldarda 5% jeńildikpen shaǵyn nesıe berý engizilip, 1%-dan bastap mólsherleme boıynsha jeńildikpen nesıe beretin SHOB-ty qoldaýdyń óńirlik baǵdarlamasy iske qosyldy, sondaı-aq batys jáne ońtústik óńirler úshin 5% jeńildikpen nesıe berile bastady. Nesıeleýdiń eń joǵary somasy 7-den 3 mlrd teńgege deıin tómendetildi, bul bıznes sýbektilerin memlekettik qoldaý sharalarymen qamtýdy ulǵaıtýǵa múmkindik berdi jáne qoldaý kórsetý kezinde salalyq tásil engizildi.
Jalpy, 2022 jyly JİÓ-degi shaǵyn jáne orta bıznestiń úlesi 35,7%-ǵa jetti (II toqsan), kásipkerlik sýbektileriniń sany 20%-ǵa 1,7 mln-ǵa deıin (1 jeltoqsandaǵy jaǵdaı boıynsha), al SHOB-ta jumyspen qamtylǵan adamdardyń sany 9,3%-ǵa 3,7 mln-ǵa deıin ósti (II toqsan).
Demonopolızasıalaý jáne kóleńkeli ekonomıkaǵa qarsy kúres
Bıyl Úkimet jumysynyń mańyzdy baǵyty jeke monopolıserge qarsy is-qımyl, naryqtaǵy ashyq básekelestikti damytý jáne zańsyz berilgen aktıvterdi memleket menshigine qaıtarý boldy. Bul máseleler boıynsha negizgi sheshimder QR Prezıdentiniń tapsyrmasy boıynsha qurylǵan Ekonomıkany demonopolızasıalaý jónindegi komısıa aıasynda qabyldandy, ony QR Premer-Mınıstri Álıhan Smaıylov basqardy.
Memleket menshigine ónerkásip pen energetıka, temirjol jáne telekomýnıkasıa qyzmetterin kórsetý salalaryndaǵy 11 negizgi kompanıa, sondaı-aq Astana men Almatydaǵy birqatar iri jyljymaıtyn múlik obektisi, $100 mln jáne 2,5 mlrd teńge qarajat qaıtaryldy. Búginde Komısıa taǵy 26 kompanıany memleket menshigine qaıtarý boıynsha jumys júrgizip jatyr.
Kóleńkeli ekonomıkaǵa qarsy is-qımyl jónindegi is-sharalar josparyn júzege asyrý jalǵasýda. Bul oraıda zańnamalyq bazany jáne valútalyq baqylaýdy jetildirý, salyqtyq jáne kedendik ákimshilendirýdi sıfrlandyrý, taýarlardy qadaǵalaýdyń ulttyq júıesin qurý, sondaı-aq qolma-qol aqshasyz tólemderdi damytý boıynsha sharalar qabyldanyp jatyr.
Sonyń nátıjesinde 11 aıda búdjetke 900 mlrd teńgeden astam qosymsha qarajat tústi. Jalpy jyl qorytyndysy boıynsha Qazaqstanda kóleńkeli ekonomıka úlesi JİÓ-niń 19%-ne deıin tómendeıdi dep kútilýde.
Jańa salyq - búdjet saıasaty
2022 jyly Úkimet jańa salyq-búdjet saıasaty aıasynda belsendi jumys júrgizdi. Atap aıtqanda, kontrsıkldyq búdjettik qaǵıdalar engizildi, bul 2023 jyly Ulttyq qordan transfertterdi 1,4 trln teńgege qysqartýǵa, sondaı-aq memlekettik shyǵystardyń ósý qarqynyn turaqtandyrýǵa múmkindik berdi.
Bıyl paıdaly qazbalardy óndirýge salynatyn salyq mólsherlemeleri ulǵaıtyldy, dıvıdendter boıynsha jeńildikter alynyp tastaldy, sıfrlyq maınıng úshin mólsherleme kóterildi, al mıkro jáne shaǵyn bıznes úshin jalpy júktemeni 35%-dan 20%-ǵa deıin tómendete otyryp, eńbekaqy tóleý qorynan biryńǵaı tólem engizildi.
Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha búdjet prosesin jeńildetýdi jáne búdjetaralyq qatynastardy odan ári ortalyqsyzdandyrýdy, salyq saıasatynyń turaqtylyǵy men boljamdylyǵyn qamtamasyz etýdi, salyqtyq ákimshilendirýdi sıfrlandyrýdy kózdeıtin jańa Búdjet jáne Salyq kodeksterin ázirleý bastaldy.
Jalpy, respýblıkadaǵy salyq-búdjet saıasaty 2030 jylǵa qaraı munaıly emes tapshylyqty 5%-ǵa deıin tómendetýge, sondaı-aq Ulttyq qor aktıvterin 100 mlrd dollarǵa deıin ósirýge baǵyttalatyn bolady. Sonymen qatar sán-saltanat salyǵyn salýdyń jańa tásilderin engizý josparlanyp otyr.
Memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn qysqartý jáne sheteldik ınvestısıalardy tartý
Qazaqstanda básekelestikti odan ári damytý úshin memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn qysqartý boıynsha jumys jalǵasyp keledi. Atap aıtqanda, Jekeshelendirýdiń 2025 jylǵa deıingi keshendi josparyna qosymsha 171 obekt engizildi, biraq óńirlerdegi halyqtyń tirshiligin qamtamasyz etýde mańyzy bar sý, elektr jáne jylýmen jabdyqtaý boıynsha 200-ge jýyq áleýmettik mańyzy bar obekti jospardan alynyp tastaldy. Búgingi tańda 296 mlrd teńge somasyna Keshendi jospardyń 352 obektisi básekelestik ortaǵa berilse, 62 obekt – qaıta uıymdastyrý jáne jabylý satysynda.
Bıyl Qazaqstannyń qor naryǵy úshin eń iri jetistikterdiń biri – «QazMunaıGaz» munaı kompanıasynyń Halyqtyq IPO-sy ótkizildi. IPO-nyń jalpy kólemi shamamen 154 mlrd teńgeni ($330 mln) qurady, berilgen ótinimder sany – 130 myńǵa jýyq, qazaqstandyq ınvestorlardyń úlesi – 95%-dan astam. Bolashaqta memlekettiń qatysýy bar Air Astana, QazaqGaz, QTJ jáne basqa da iri kompanıalardy qor naryǵyna shyǵarý josparda bar, bul olardyń qoǵam men aksıonerler aldyndaǵy eseptiligi men ashyqtyǵyn arttyrýǵa múmkindik beredi.
Jalpy qabyldanyp jatqan sharalardyń arqasynda memlekettiń ekonomıkaǵa qatysý úlesin 2025 jylǵa qaraı 14%-ǵa deıin qysqartý josparlanyp otyr.
Sheteldik ınvestısıalardy tartýǵa keletin bolsaq, I jartyjyldyqtyń qorytyndysy boıynsha $14,5 mlrd tikeleı ınvestısıa tartyldy (ótken jylmen salystyrǵanda 28%-ǵa kóp). Jalpy somasy shamamen $32 trln ınvestısıa tarta otyryp, 930 jobadan turatyn (álemniń 30-dan astam elinen) jalpyulttyq pýl boıynsha jumys júrgizilip jatyr, ol shamamen 130 myń jumys ornyn qurýdy kózdeıdi. Búgingi tańda 15 myń jumys ornyn qurýǵa múmkindik beretin 2,3 trln teńgege 190 joba iske qosyldy, onyń ishinde sheteldik kompanıalardyń qatysýymen jalpy quny 1,7 trln teńge bolatyn 45 joba bar.
Jahandyq almaǵaıyp jaǵdaıynda ekonomıkany basqarý, ásirese ony belsendi reformalaý – Úkimet pen jergilikti atqarýshy organdar úshin úlken synaq ári zor jaýapkershilik. Bıyl qol jetkizilgen naqty nátıjeler Qazaqstannyń alǵan baǵytynyń durystyǵyn kórsetedi. Elimizde jappaı sıfrlandyrý, eshkimge paıdasy joq jeke monopolıserdi ekonomıkadan alastaý, bıznesti jáne shynaıy básekelestikti damytý boıynsha jáne t. b. mańyzdy qadamdar ári qaraı jalǵasatyn bolady.
Barlyq memlekettik organdardyń jáne vedomstvolardyń jeke sektormen ózara tıimdi is-qımyly, sondaı-aq óńirlerde qabyldanǵan damý baǵdarlamalary men tapsyrmalardyń múltiksiz oryndalýy qoıylǵan mindetterge qol jetkizýdiń basty faktorlarynyń biri bolyp tabylady.