Zamanbek Qalabaıuly Nurqadilov Almatyny on jylǵa jýyq ýaqyt basqardy. Jaı basqarǵan joq, shyn máninde aty ańyzǵa aınalǵan tulǵa bolyp qaldy. Batyr shalys, ór tulǵaly Zákeń shahardy ómirlik tájirıbesi, bilim-biligimen ǵana emes, eń bastysy, minezben basqardy. Bul – áli táýelsizdikke qol jetpegen, el ishi Jeltoqsan kóterilisi aldynda turǵan aýmaly-tókpeli kezeń edi. Almatyda turatyn qazaqtardyń sany bar bolǵany on eki paıyz. Zákeń áńgimeni osy derekten bastady. Bul qalaı? Bul jaǵdaıdy kezinde «Almaty aqshamynyń» tilshisine bylaısha táspirlep bergen eken.
– Men Almaty Qazaqstannyń astanasy bolǵannan keıin syrttan kelgen jas qazaqtardyń osy qalaǵa sińip ketýin, osy jerde ózderiniń turatyndyǵyn resmı túrde zańdastyryp kettim. Men kelgende 1985 jyly 1 mıllıonnan astam halyq turatyn Almatyda 12-aq paıyz qazaq tirkelingen eken. Aldymyzdan «nege bulaı?» degen múıizi qaraǵaıdaı saýal shyqty. Eshkim jaýap bermeıdi. Buǵan deıin bul másele eshkimdi qyzyqtyrmaǵan, tıisti oryndar áleýmettik zertteý júrgizbegen, ash báleden qash bále degen prınsıp ustanǵan. Sonymen, biz bul máseleni maı shammen qarap, onyń sebep-saldaryn saralaýǵa kiristik.
Mysaly, oqýǵa túsetin qyz ben jigitter aýyldan keledi. Qazaqstannyń ár túkpirinen kelgenderdiń bári oqýǵa túse almaıdy. Aýyldaryna qaıtqysy kelmeıdi. Uldardyń kóbisi qurylysqa, ıá zaýyttarǵa barady. Al qyzdar bolsa AHBK, kilem ne bolmasa tigin fabrıkasyna baryp jumys isteıdi. Solardyń jataqhanasyna «ýaqytsha tirkeldi» degen qaǵaz toltyrylady. Olar júz myńdap keledi. Men sonyń bárin joıdym.
Qalaısha olar sonsha jyl jumys istep «ýaqytsha tirkeledi», ol osynda turaqty jumys isteıdi. Men bárine tolyq tirkeý jasattym. Jataqhana jetpeı úı jaldap turyp jumys isteıtinder sonda tirkeýge turady. Olardyń áke-sheshesi keletin bolsa, olardy esh jerge tirkemeıdi. Sharshy metr jetpeıdi, taǵy da basqa tolyp jatqan syltaýlardy kóldeneń tartady. Al burynǵy turǵyndardyń bárin tirkedińder ǵoı, kvadrat jetpeıdi degen joqsyń. Kelgen qazaqty nege tirkemeısiń?», – deımin ǵoı. Men osynyń bárin retke keltirip, Almatydaǵy qazaqtyń sanyn 40 paıyzǵa kóterdim.
Rasynda, ol zamanda Almatyda tirkelý degen shaǵyn páter alǵanmen birdeı bolatyn. Tirkeýde bolmasań ózińdi adam sanatynda joqtaı jaǵdaıǵa jetkizgen jáne de bul jasyryp keregi ne, qoldan jasalǵan qıyndyq bolatyn. Qalaly jerde jergilikti halyqtyń sanyn kóbeıtpeý jónindegi Máskeýdiń jasyryn nusqaýy da bolǵanyn keıin bilip jatyrmyz ǵoı. Er Zákeń táýekel dep tas jutyp, tuńǵysh ret sol tas qamaldy buzdy. Sonymen qatar, osy búgingi qaryshtap damyp ketken Alataý aýdanynyń negizin beıresmı qalaǵan da Zákeń edi. Elden kelip, Almatydan pana taba almaı júrgen qazaqtarǵa osy búgingi «Shańyraqtan» jer berdi. Qazir ol jerdiń bári zańdastyrylyp, qanshama otbasy turaqty qonystanyp, berekeli tirlik keship otyr.
Toqsanynshy jyldary Almatyny shet jurttyń baıshykeshteri jaýlaı bastady. Olar ózin óte erkin sezinip, mastanǵany sonsha, tipti joǵary bılik oryndarynyń talabyna da qulaq aspaıtyn jaǵdaıǵa jetip qalǵan. Amal joq, Zákeńe atqa minýge týra keldi. Solardyń biri KRAMDS korporasıasy. Ony Tó degen káris basqarady. Sol shekten shyqqan káristi qyńsylatyp qaladan qýyp shyqqan da osy kisi edi.
Biz bilgende Zákeńniń aty shyqpaǵan kezi joq. El úshin týǵan esil erdiń «erligin» aıta berýge derek te, dáıek te jetedi. Jaraıdy, qolynda bılik bolǵan soń nege jasamasqa dersiz. Bolyp turyp jasamaǵandar da bar ǵoı. Al endi ulttyq namys aıaqqa taptalyp jatqanda álgi «ulttyq kemsitýshilikke jol berilmesin» delinetin bıliktiń psevdopatrıotızmine de pysqyrmaı, qyzmetti oılaý qaperine de kirmeı atqa qondy ǵoı. Qazaqqa qarsy ashyq shabýylǵa shyqqan bir tanymal orys basylymyn besiginde tunshyqtyrýda da Zákeńniń eńbegi zaıa ketken joq.
Basy ashyq aqıqat: ol shahar basshysy deńgeıinde qalǵan joq, úlken tulǵalyq bıikke kóterildi. Halqyn ólerdeı jaqsy kórdi, halqy da ony tóbesine kóterdi. Kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Z.Nurqadilov tulǵasyn daralaýǵa qazirgi jańa kózqarastar turǵysynan kelsek, áńgimege qamshy salýdyń keregi joq. Kóńildegi kórikti oıǵa óz-ózinen qanat bitip júre beredi. Onyń boıyndaǵy ózge sheneýnikterden kóp baıqala bermeıtin bıik rýhanı óre, adamı daralyq talantty adamdarǵa degen qurmetin kúsheıte túskeni sózsiz.
Osy rýhanı ólshemder turǵysynan qaraǵanda, ol baılyq degenge pysqyrmady. «Men eger baılyqqa qyzyǵatyn bolsam, qalanyń ákimi bolyp turǵan kezde Almatynyń jartysyn, oblysty basqaryp turǵan kezde oblystyń jartysyn ulym Qaırat pen qyzym Quralaıǵa bólip berer edim. Turdy ǵoı qolymda. 1991 jyly jekeshelendirý bastaldy. Men biraq munyń eshqaısysyn paıdalanǵan joqpyn. Ne jer, ne úı almappyz, ne bir magazın salmappyz. Sender kórip otyrǵan osy úı Maqpal ekeýmizdiń bar baılyǵymyz», – dep edi ilgeride «Almaty aqshamyna» bergen bir suhbatynda.
Iá, Zákeń qandaı jaǵdaıda da jan, ar tazalyǵyn saqtap, sol bıiginde qalýdy oılady. El esinde solaı bolyp qaldy.
Q.QOSHQARULY.