Álem polárızasıa úderisin bastan keship otyr. Kóp jaǵdaıda biz álemniń saıası polárızasıasyna (saıası úıektený) kóbirek kóz júgirtemiz. Al týrasynda bul úrdis qundylyqtar arasyndaǵy bólinisten kelip shyqqandaı. «Bunyń sońy nemen aıaqtalady?» degen suraq «Bolashaq álemniń bet-beınesi qandaı bolady?» degenmen birdeı. Olaı deıtinimiz, uzaq ýaqyttan beri ornyqqan qundylyqtar arasynda úlken talas-tartys ashyqqa shyqty. Naqtyraq aıtqanda, lıberal demokratıa qundylyǵyna qatysty kúmándar men suraqtar qaıta kóterildi. Buny lıberal demokratıa dinı, dástúrli jáne násildik qundylyqtarǵa qatysty qatań synaqtarǵa tap boldy desek, túsinikti bolar.
ADAMZAT DEMOKRATIANY QAITA TARAZYLAP JATYR...
Ótken ǵasyrda álem sosıalıstik jáne kapıtalısik eki lagerdiń básekesin ótkergen bolsa, búgin demokratıa men avtorıtarly álem arasyndaǵy tartystyń sahnasyn kórip turmyz. Keıbir sarapshylar buny joqqa shyǵarǵysy keledi, alaıda bolyp jatqan barlyq geosaıası tartystyń túbi osy máselege saıady. Jasyrary joq, formasy uqsamaǵanymen bul qundylyqtar shaıqasy bizdiń qoǵamda da bolyp jatyr. Biz álemnen oqshaý qoǵam eme spiz, ári aýqymdy úrdistiń ishindemiz. Onyń ústine, Qazaqstan óziniń damý tarıhyndaǵy jańa bir kezeńge aıaq basyp, jańa baǵdaryn aıqyndap jatqan memleket. Sondyqtan álemdegi kúrdeli proseske kóz salyp, shartaraptyń sharpysqan oı-ustanymdaryn shamamyzsha saralap otyrýǵa mindettimiz.
Bárimizge belgili, Keńes Odaǵynyń ydyraýy Batys áleminde, keı jaǵdaıda postkeńestik elderde de lıberaldyq demokratıanyń avtorıt arly komýnızmdi jeńýi esebinde baǵalanǵan. Sodan bergi dáýirde lıberal-demokratıa basym kóp adamdardyń sapaly ómir súrýiniń ólshemi retinde qaraldy. Damýdyń eń negizgi qozǵaýshy kúshi – jeke adamdardyń quqyǵy men bostandyǵyna basymdyq berý. Lıberalızm men demokratıanyń mine osy qundylyǵy Batys áleminiń, oǵan uqsas Japonıa, Ońtústik Koreıa syndy elderdiń damýdaǵy motory dep tanyldy.
Olaı bolsa, alyp avtorıtarlyq júıeniń qulaýy, lıberal-demokratıanyń shartsyz jeńisi bola aldy ma? 30 jyldan astam ýaqyt ótkende álem osy suraqqa qaıta aınalyp kelgendeı. Shyn máninde olaı bolmaǵanyn qazirgi jaǵdaı rastaı tústi. Múlde qarama-qaıshy qundylyqty ustanýshy jáne ony dáripteýshi alyp rejım joq, sonda da lıberal-demokratıa álemge tolyq ornyǵyp kete almady. Tipti, qazir onyń aldynan dinı nemese dástúrli qundylyqtar qatań synaq retinde paıda boldy. Jaqynda grektiń Afıny qalasynda ótken «Demokratıa forýmynda» sarapshylar «demokratıa áli jeńiske jetpegenin» moıyndady. Forýmdaǵy kóptegen saıasattanýshylardyń, ekonomıserdiń jáne álemettanýshylardyń pikirlerin ortaqtastyrsaq, álem qazir jańa ári ortaq qundylyqty izdeýdiń bastapqy kezeńinde tur. Bul sóz bolashaq qundylyq endi demokratıa bolmaıdy degen sóz emes. Kerisinshe, ol jańa qarsylastarymen taǵy bir maıdandasyp jatyr degendi bildiredi.
QARAMA-QAISHY OI AǴYNDARY
Qarama-qaıshylyq nede? Bir sózben aıtqanda, bir qaýym jurt lıberal-demokratıa adamzat ortaq qundylyǵyna saıady ári bul damýdy qamtamasyz etedi dese, bir tarap onymen kelispeıdi. Avtorıtarly álem ujymdyq sana jáne qatań baqylaý rejımi arqyly da kedeılikti joıyp, beıbit qoǵam ornatýǵa, turaqtylyq pen beıbitshilikti qamtamasyz etýge, barlyq azamattardy ıgilikke jetkizýge bolady dep sanaıdy. Al olardyń jeke quqyǵy, bostandyǵy áleýmettik ortaq ıgiliktiń ishinde jatyr dep kórsetedi.
Mundaı ustanymnyń basynda turǵan eldiń biri – shyǵys kórshimiz. Qazir bul el halyqaralyq erejeni qaıta qurýdy batyl alǵa tartýda. Bul shepte onyń jaqtastary da joq emes. Qytaı óziniń shyǵysyndaǵy Ońtústik Koreıa men Japonıany «Azıadaǵy batystanǵan el» dep sanaıtyny baıqalady. Qytaılyq kózqarasta Japonıa men Koreıa kerisinshe Qytaımen jaqyndasyp, úsh elge ortaq shyǵystyq qundylyqty damytý arqyly álemge oń áser etýi tıis dep sanaıdy.
Bolashaq álem ekonomıkasyna lokomotıv bolǵaly turǵan Ońtústik Shyǵys Azıa elderi de jalpyadamzattyq qundylyqtardan góri óńirlik qundylyqtardy alǵa shyǵarǵysy keledi. Bir kezderi Sıngapýrdy álemdik damýdyń ushpaǵyna jetkizgen Lı Kýan Iý jeke qundylyqtardan góri otbasylyq, áleýmettik qundylyqtarǵa kóbirek mán beretin shyǵystyq nemese konfýsıılik qundylyq negiz etilýi kerek degendi de usynǵan. Týra osyndaı bolmasa da buǵan jaqyn ustanym Fılıppın, Malaızıa, Úndistan syndy elderde de kezdesedi. Olardyń saıası ustanymdarynda Batysta ortaq sanalatyn ámbebap qundylyqtan góri ózine tán shyǵystyq qundylyqtarǵa basymdyq beriledi.
Orta Shyǵysta Iran, Saýd Arabıasy nemese jalpy ıslam álemi adamnyń jeke qundylyǵyna basymdyq berýge beıim emes. Buǵan Afrıkadaǵy, Latyn Amerıkasyndaǵy jáne qazir Batyspen ashyq qarsylyqqa kelgen soltústik kórshimiz syndy elderdi qosyńyz. Mine, osy tarap pen batystyq demokratıa arasyndaǵy ustanym qaıshylyǵy qazirgi mádenı jarylysty kórsetedi. Al saıası polárızasıa qaıdan shyqty deseńiz, óńirlik qundylyqtardy dáripteýshi Qytaı, Reseı syndy iri elder bastamashylyq etken BRIKS syndy uıymdar arqyly ósip shyǵýda. Sońǵy basqosýynda BRIKS Qytaı, Reseı, Brazılıa, Úndistan jáne Ońtústik Afrıkaǵa qosa Orta Shyǵystan, Afrıkadan jáne Latyn Amerıkasynan jańa múshelerdi ózine tartty. Bul uıym aldaǵy ýaqytta jer halqynyń jartysynan kóbin qamtyǵan, jahandyq ekonomıkanyń aýqymdy bóligin ustaıtyn uıymǵa aınalady. Degenmen, ishki jaǵynda da ortaq qundylyǵy joq. Aıtalyq, biri avtorıtarıa, biri monarhıa, biri teokratıa degendeı túrli júıelerge bólingen.
DAǴDARYS SHYǴAR JOLDY ÓZİ USYNADY
Álemniń bul bet-beınesi Ekinshi jahan soǵysynan keıingi eń aýyr daǵdarysty elestetedi. Eń qıyny, halyqaralyq qaýymdastyqqa qater tónip tur. AQSH gegemonıasy qatań synǵa qaldy, ári ol belgilegen erejelerdi qıratqysy keletin jańa kúshter paıda boldy. Barlyq tarap qolynan kelgenshe halyqaralyq qaýymdastyqty dármensiz dep synaıdy. Biraq halyqaralyq qaýymdastyqtyń bolýynyń ózi qazirgi beıbitshiliktiń mańyzdy kepili. BUU-nyń alǵashqy bas hatshylarynyń biri Dag Hammersheldiń mynadaı tamasha pikiri bar: «BUU adamzatty ujymaqqa bastaý úshin qurylmaǵan, ol adamzatty tozaqtan qutqarý úshin qurylǵan». Sol aıtqandaı, halyqaralyq qaýymdastyq qazirgi jaǵdaıdy sheship, iri derjavalardy bir sózge keltirmese de, jahandyq qaqtyǵystyń aldyn alý rólin atqaryp tur.
Osyndaıda Ýınston Cherchılldiń sózi eske túsedi: «Demokratıa – nashar basqarý formasy, biraq odan jaqsysy oılap tabylmady» degen edi aǵylshyn premeri. Adamzat tarıhyndaǵy barlyq daǵdarystardyń saldarynan qaraǵanda qazirgi asa kúrdeli shıelenis sheshýin ózi usynatyndaı. Eki retki dúnıejúzilik soǵystan keıin adamzat ortaq beıbitshilik qurý jolynda qulshynǵany sekildi, qazirgi qaıshylyq álemdi jańa ári dańǵyl jol tabýǵa májbúrleýi múmkin. Bul árıne, pozıtıvti turǵydan aıtylǵan boljam. Biz úshin jalpy úrdisti qalt jibermeı qadaǵalaýdyń mańyzy osydan kórinedi.
«Almaty-akshamy» №119,7 qazan, 2023 jyl