Soltústik atlantıkalyq kelisim uıymy – NATO biz oılaǵandaı qaýipti me?

Soltústik atlantıkalyq kelisim uıymy 1949 jyly 4 sáýirde qurylǵan. Bárimizge NATO degen ataýmen tanys. NATO degende Keńes Úkimetiniń ıdeologıasy aıtyp kelgen jalǵan pikirler oıǵa keledi. Jalǵan pikirler, ıaǵnı stereotıpterdiń astarynda qorqynysh pen úreı jatyr. Kapıtalısik elderdiń óktemdigi, ózge álemge, onyń ishinde komýnıstik elderge tónetin qaýip osyndaı stereotıpterge jatady. Stereotıpti oılaý túrli konflıktilerge jeteleıtin birden-bir sebep. Sondyqtan olardy ýaqytynda seıiltip otyrý qajet.

EKİ DERJAVA, EKİ IDEOLOGIA

Konflıktolog ǵalymdar daý-janjaldar­dyń týyndaýyna «qaýip» sebepshi bolady deıdi. Iaǵnı oǵan qatysýshylardyń biri ózge­den qaýipti sezgen kezde janjalǵa túsedi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi álemde qalyptasqan ekipolústi júıeni zerttegende osyny eskerý qajet.

Soǵystan soń álem ekige bólindi. Biri AQSH bastaǵan kapıtalısik elder bolsa, ekinshi tarap KSRO bastaǵan sosıalısik el­der. Eki blok ashyq áskerı janjalǵa túspegen. Mundaı jaǵdaıdy «sýyq soǵys», «qyrǵıqa­baq soǵys» dep te ataıdy. Soǵys áreketteri ıdeologıalyq, aqparattyq úgit-nasıhat arqy­ly júrdi. Sol kezde NATO qaýipti uıym degen stereotıp qalyptasty. Bul pikir boıynsha ol sosıalısik elderge qarsy qurylǵan uıym deıdi. Alaıda, NATO-nyń maqsaty – uıym músheleriniń erkindigi men qaýipsizdigin saıası jáne áskerı jolmen qamtamyz etý. Bul resmı qujattarda bekitilgen.

Postkeńestik keńistikte mundaı kózqaras áli kúnge deıin keń taraǵan. Shyndyǵynda, KSRO bastama kótergen Varshava sharty uıy­my 1955 jyly ómirge keldi. Iaǵnı NATO-dan keıin qurylǵan. Demek, kerisinshe bul NATO- nyń qurylýyna jaýap boldy. Wikipedia anyqtamasy da uıymdy qaýip retinde esep­teıtin pikirmen jazylǵan. Onda uıym ke­ńestik ekspansıadan qorǵaný úshin qurylǵan deıdi.

Sózsiz NATO-nyń áskerı-saıası uıym ekeni ras. Alaıda, áskerı jáne saıası meha­nızmder maqsatqa jetý quraly ǵana. Iaǵnı álemge áskerı-saıası ses kórsetý olardyń basty maqsaty emes. Kerisinshe, basty maqsa­ty uıym músheleriniń erkin ári qaýipsiz bo­lýyn qamtamasyz etý.

UIYM ULǴAIYP KELE ME?

Biz kúndelikti ómirde NATO ulǵaıyp ke­ledi degen sózdi jıi estımiz, aqparat kózderi­nen kóremiz jáne oqımyz. Alaıda, muqıat saraptaıtyn bolsaq, munyń da stereotıp ekenine kózimiz jetedi.

Shynynda da, músheleriniń sany jaǵynan uıym ulǵaıyp keledi. 1949 jyly alǵash qu­rylǵan kezde 12 memleket bolǵan. Olarǵa AQSH, Fransıa, Birlesken Koróldik (Ulyb­rıtasıa), Belgıa, Danıa, Islandıa, Italıa, Kanada, Lúksembýrg, Nıderlandy, Norvegıa, Portýgalıa jatady. Bertin kele jańa múshe­ler qosyldy. 1952 jyly Túrkıa men Gresıa, 1955 jyly Germanıa, 1982 jyly Ispanıa múshe atandy.

1999 jáne 2004 jyldary músheler sany kenet ósti. Alǵashqy jyly Vengrıa, Polsha, Chehıa uıym quramyna ense, keıin Bolgarıa, Latvıa, Lıtva, Rýmynıa, Slovakıa, Slove­nıa, Estonıa memleketteri tolyqqandy múshe boldy. Albanıa men Horvatıa 2009-da, Chernogorıa 2017-de, Soltústik Makedonıa 2020-da, al Fınlándıa bıyl múshe atandy.

Osylaısha búginde uıymnyń 31 múshesi bar. Shvesıanyń da uıymǵa qosylý úrdisi bastaldy. Uıym músheleri artyp, tolysyp keledi. Alaıda, bul qaýip emes. Oǵan birneshe sebep bar.

Birinshiden, resmı qujattarda NATO kelisimniń qaǵıdalaryn moıyndaıtyn kez kelgen eýropalyq memleketke ashyq delin­gen. Sondyqtan quqyqtyq turǵydan dál qazir uıymnyń álemge taraýy ekitalaı. Osy kúnge deıin Eýropalyq elderdiń úlesinen keńeıdi.

Ekinshiden, «ujymdyq qorǵanys» qaǵıda­sy uıymǵa kirmeıtin memleketterge ses kórsetý úshin emes, qorǵaný maqsatynda qa­byldanǵan. Bul qaǵıda boıynsha uıymnyń bir múshesine jasalǵan shabýyl tutas uıymǵa qarsy jasalǵan shabýyl dep qabyldanady. NATO-nyń uzaq jylǵy tarıhynda bul qaǵı­da bir ret qana qoldanylǵan. Ol da bolsa 2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi AQSH-da jasal­ǵan terorıstik shabýyldan keıin.

Úshinshiden, keńeıý uıymnyń maqsaty emes. Jalpy áskerı-saıası uıym qurylǵan­nan beri úsh kezeńdi basynan ótkerdi. Ol «sýyq soǵys» (1949–1991 j.j.), Eýropanyń qosylýy (1991–2001 j.j.), Halyqaralyq terorızm kezeńi (2001 j. 11 qyrkúıeginen soń). Sarapshylar 2022 jyldan bastap tórtinshi kezeń bastaldy degen pikirde. Se­bebi, 5 maýsymda Madrıdtegi kezdesýde Stra­tegıalyq Konsepsıa qabyldandy. Onda «360 gradýs» tásili qabyldandy. Onyń úsh mindeti bar: tejeý jáne qorǵanys, daǵdarystardyń aldyn alý jáne retteý; yntymaqtastyqqa negizdelgen qaýipsizdik. Sonymen qatar, qu­jatta uıymnyń qorǵanýshy bolyp qala be­retini jazylǵan.

KİM BASSHY, KİM QOSSHY?

Jalpy qatyp qalǵan qoǵamdyq oıda NATO uımynda AQSH basshy da, qalǵan memleketter sonyń eteginde júredi degen kózqaras qalyptasqan. Bul stereotıp ta postkeńestik keńistik elderine tán jańsaq pikir. Shyndyǵynda, bul uıymdy qurýǵa eýropalyq elder bastama kótergen. 1948 jyly «Brússel pakti» qabyldandy. Oǵan Belgıa, Birikken Koróldik, Lúksembýrg, Nıderlandy jáne Fransıa bastamashyl boldy.

Ekinshiden, kelisim-sharttyń basty qaǵı­dasy sheshim qabyldaýdaǵy konsensýs. Iaǵnı barlyq múshe elderge tıimdi bolmaıynsha sheshim qabyldanbaıdy. Bul qaǵıda uıymnyń barlyq qurylymdarynda qoldanylady. Ár múshe memlekettiń óz quqyǵy qorǵalady. Bul qaǵıda saıası yqpal men qarjylandyrý deń­geıine táýeldi emes.