Balany ósirip, jetkizý, azamat etip qalyptastyrý – ata-ananyń paryzy
Búginde bala tárbıesine qatysty pedagogtardyń ǵylymı maqalalary da, psıhologtardyń keńesi de, ıslamtanýshy ǵalymdardyń zertteýleri de jeterlik. Sóıte tura, qazirgi qoǵamda bala tárbıesi ońaı sharýa bolmaı tur. Taıaýda mekteptegi ata-analar jınalysyna kelgen bir áke: «Jetinshi synypta oqıtyn balam dostarymen birge juma namazyna barýǵa ruqsat surady. Men ruqsat etpedim. Oń-solyn tanı qoımaǵan, dinniń ne ekenin túsinbeıtin balamnyń meshitke barǵanyn durys dep eseptemeımin.
Teris aǵymdardyń jeteginde kete me dep qorqamyn» degendi aıtyp qaldy. Bir qaraǵanda, bul kisiniń áreketin túsinýge bolady. Úlken adamnyń ózi dinnen asa habary bolmasa, balasyna da ol týraly aqparatty bere almaıtyny anyq. Biraq ata-analardyń arasynda ózi shylym shegip, ishimdik iship júrse de, balasyna temeki shekpe, ashshy sý ishpe dep aqyl aıtyp otyratyndar da bolady. Kerisinshe, keıbir ata-analar balalaryn kishkentaıynan dinı tárbıege baýlyp, ıslam zańdylyǵyna saı kıindiredi. Alaıda, qazirgi zamanda buǵanasy qata qoımaǵan balany belgili bir sheńberde tárbıeleý múmkin emes ekenine kóz jetkizip júrmiz.
Tárbıe negizi – ımandylyq
Qazirgi zamandaǵy taǵy bir úlken másele, kóbimiz janymyzda júrgen balanyń telefonnan ne kórip júrgenin, qandaı ortamen aralasatynyn, maqsaty qandaı ekenin bilmeımiz, biraq ózgeniń balasynyń tárbıesine aralasamyz. Keıbir analar ákelerdiń bala tárbıesine aralaspaıtynyn aıtyp, shaǵymdanyp jatady. Endi bireýler balasyn jaqsy kóre tura, oǵan meıirimin tóge almaıdy. Keıbir ata-ana balany erkine jibermeı, arasynda sabap alýǵa da bolady degen pikirde. Árkimniń bala tárbıesine degen kózqarasy, qoldanatyn ádisteri de ártúrli. Biraq kez kelgen ata-ana óz balasynyń ózinen asyp aqyldy, zerek, eńbekqor, baqytty bolǵanyn qalaıdy. Sonda qaıtpek kerek? Tárbıeniń ózegi nede, kemel urpaqty qalaı tárbıeleımiz?
Alash qaıratkerleriniń biri Maǵjan Jumabaev óziniń «Pedagogıka» eńbeginde «Jer júzindegi basqa jan ıelerimen salystyrǵanda, adam balasy týǵanda óte álsiz, zaǵıp, osal bolyp týady. Maldyń tóli týa sala aıaqtanady. Taýyqtyń balapany jumyrtqadan jarylysymen júgirip ketedi. Al adam balasy − týǵanda ińgálaǵan aıǵaıy mol bir kesek et. Aqyly, esi joq. Denesi tym álsiz. Ósýi, ulǵaıýy tym sarań, tym shaban. Minekı, adam balasy osylaı óte álsiz bop týyp, asa sarań ósetindiginen, onyń denesine, janyna azyq berip, ósýine kómek kórsetpeı, ıaǵnı ony tárbıe qylmaı bolmaıdy» dep balany tárbıeleýdiń qıyndyǵy men jaýapkershiligin baıandaǵan.
Al ıslamda balany dúnıege ákelip, tárbıeleýdegi ata-ananyń eńbegin túrli hadıster arqyly jetkizedi. Paıǵambarymyz sallallahú aleıhı ýá sállámnyń mynandaı sózderi bar: «Balasy jylaý sebebimen túnde uıyqtaı almaǵan áıelge jıyrma qul azat etken saýap beriledi. Aýyryp qalǵan balasy sebebimen uıyqtaı almaǵan jáne balasyn tynyshtandyrý úshin tyrysqan áıeldiń Alla Taǵala kúnálaryn keshiredi de, on eki jyldyq qabyl bolynǵan qulshylyq saýabyn beredi. Óz balasyn emizgen áıelge ár jutym súti úshin jeke-jeke saýap beriledi. Júkti áıelge kúndizderinde aýyz bekitken, túnderinde qulshylyq jasaǵan saýaby beriledi. Júkti áıel bosanǵannan keıin oǵan jetpis jyldyq oraza jáne qulshylyq saýaby jazylady. Kórgen qıynshylyqtaryna jáne ár tamyryna kelgen shanshýyna qajylyq jasaǵan saýaby beriledi».
Sondaı-aq, paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s) ata-analarǵa: «Balaǵa bir márte kóńil bólip, tárbıe berý − bir saǵat kóleminde sadaqa bergennen de jaqsy», «Kimde-kim jylaǵan balany jubatsa, Alla Taǵala jánnatta oǵan qalaǵanynsha syı-sıapat beredi», – deıdi.
Tárbıe – talbesikten emes, qursaqtan bastalady
Qazaqy dástúrimizde de, sharıǵat boıynsha da ata-ananyń balalarynyń aldyndaǵy jáne balalardyń ata-analary aldyndaǵy mindetteri bar. Balanyń jastaıynan durys tálim-tárbıe alýyna dinimizde erekshe mańyz berilgen. Parasatty, izgi tárbıeniń kemeldigi eń áýeli balanyń óz ata-anasyn syılaýy, ımandy bolyp ósýi, janashyr, adal, eńbekqor, kishipeıildilik sekildi izgi qasıetterdi boıǵa sińirýinen bastaý alady. Eseıgende qoǵamǵa paıdaly bolatyn azamattyń bolashaǵy balalyq shaǵyna baılanysty. Sondyqtan bala tárbıesin talbesikten emes, qursaqtan bastaǵan abzal deıdi mamandar.
Psıholog mamandardyń aıtýynsha, balalardyń úsh tárbıeshisi bar: ákesi, anasy jáne ata-anasynyń arasyndaǵy qarym-qatynas. Osynyń ishinde úshinshi tárbıeshiniń mańyzy zor. Jubaılardyń arasyndaǵy qarym- qatynas durys bolmasa, balany jaqsy tárbıeleımin deý beker eken. Iaǵnı tárbıeniń negizi – ıslam bolsa, uıasy – otbasy.
Biz oqyrman nazaryna ıslam dini, pedagogıka, psıhologıa ǵylymdary ókilderiniń bala tárbıesine qatysty tańdaýly keńesterin usynýdy jón kórdik.
Taqyrypqa oraı
Eljas ERTAIULY, balalar psıhologi:
Ózińiz kitap oqymaıtyn jan bolsańyz, balam kitap oqymaıdy dep renjimeńiz
Balany jan-tánińmen tyńdap, kúndelikti qal-jaǵdaıyn bilip turýdyń ózi ata-anaǵa berilgen jaýapkershilik. Óz perzentińdi jaqsy kórý, oǵan jaqsylyq tileý balaǵa degen qurmetten bastalady. Osy oraıda ózimniń balalarǵa qatysty ata-anaǵa qajet 16 erejemdi usynamyn.
- Balany erninen súımeńiz.
- Qoǵamdyq kólikte balaǵa «myna apaıdyń aldyna otyr», «myna aǵaıdyń janyna otyr» deý arqyly beıtanys adamdarmen baılanysyn kúsheıtpeńiz.
- Balany basqa adammen, tipti týysyńyz bolsa da, dárethanaǵa jibermeńiz.
- Balańyz ózin súıgizgisi kelmese, oǵan ashýlanbańyz.
- Balańyzǵa óziniń qalaýynan tys onyń denesine eshkim tıise almaıtynyn úıretińiz.
- Baǵdarshamda qyzyl janyp turǵanda jol bos bolsa da, onymen birge joldan ótpeńiz.
- Balańyzdyń kózinshe kolany simirip iship, «balam, kola óte zıan» demeńiz.
- Ózińiz kitap oqymaıtyn jan bolsańyz, balam kitap oqymaıdy dep renjimeńiz.
- Balańyzǵa «Sen isteı almaısyń» dep saǵyn syndyrmańyz, qaıta jigerlendirińiz.
- Balaǵa tyıym sala bermeı, oǵan zıanyn túsinikti tilmen túsindirińiz.
- Balańyzben sóıleskende kózine qarańyz.
- Balany jıi qushaqtańyz. Ózine qajetti jylýdy sizden ala almaǵan bala syrttan izdeıdi.
- Balańyzdyń namysyna tımeńiz, kinálaı bermeńiz jáne eshkimmen salystyrmańyz.
- Balańa birdeńe úıreterde qorqytý arqyly emes, túsindirý arqyly úıretińiz.
- Balanyń suraǵyna qysqa ári nusqa jaýap berińiz.
Anar QASYMOVA, QMBD ustazy, balalar psıhologi:
Balanyń janyna jara salmaıyq
Bala – sheksiz bir álem. Olarǵa qarap ózimiz sabaq alamyz. Babalarymyz «Jaqsy sóz – jarym yrys» dep sóz qudiretine erekshe mán bergen. Sondyqtan balany jaqsy sózben tárbıeleýdiń mańyzy zor. Álemdegi eń qorǵansyz jan – bala. Biz balamyz úshin barymyzdy, janymyzdy berýge daıynbyz deımiz, biraq keıde balanyń janyna ózimiz jara salyp alamyz. Sondyqtan ata-analar ashýdy sabyrǵa jeńdirip, balaǵa aýyr sózder aıtpaýdy, onyń boıynda psıhologıalyq komplekster qalyptastyrmaýdy úırense eken deımin. Balaǵa qol jumsaý, shamadan tys jazalaý, ózge balamen salystyrý, únemi oǵan kóńil tolmaýdyń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy.