Almaty – ári taý,  ári ózen, ári almaly óńir

Árıne, O.Jandosov buıryqqa qol qoıǵanda Almaty sol kezdegi el astanasy Orynbor da, keıingi bas qalasy Qyzylor­da da emes, respýblıkadaǵy kóp ýezik ortalyqtyń biri ǵana edi. Sondyqtan revkom Jandosovtyń buıryǵymen shaǵyn qala ataýynyń ózgertilýine eshkim nazar aýdara qoımaǵan syńaıly. Biraq buıryqtyń aty – buıryq. Dál osy qujattan keıin barlyq resmı qatynasta qalanyń oryssha ataýy «Alma-ata» dep atala bastaıdy, biraq jergilikti halyq ony eski dástúrmen «Almaty» dep aıtýdan jańylǵan joq.

Qazaq jeri bir kezderi Alash arystary josparlaǵandaı birtutas aýmaqqa aınalǵanda Qazaqstan astanasyn ózgertý máselesi de kún tártibine shyǵady. Respýblıkanyń bas qala­syn tańdaý qatardaǵy kóp sharýanyń biri emes ekeni belgili. Solaı bola tursa da, astanany Qyzylordadan Almatyǵa kóshirý jaıyn qarastyrǵan Qazaq AKSR Ortalyq atqarý ko­mıtetiniń 1927 jyldyń 3 naýryzyndaǵy otyrysy kún tártibine artyq-kemi joq, tup-týra 20 másele shyǵarylypty. Sonyń el ortalyǵyn aýystyrý jónindegi – 8-máselesi bo­ıynsha mynandaı qaýly qabyldanǵan: «Prezıdıým KazSIKa ı Sovet Narodnyh Komısarov KSSR postanovláet: 1. Sentr KSSR perenestı ız g. Kzyl-Orda v g. Alma-Ata. 2. Srok pe­renesenıa sentra v g. Alma-Ata opredelıt ko vremenı ýsta­novlenıa normalnoı ı bespereboınoı svázı s poslednım. 3. Nastoıashee postanovlenıe vnestı na ýtverjdenıe preds­toıashego Shestogo Vsekazahskogo sıeza sovetov. 4. Dlá pro­rabotkı praktıcheskıh meroprıatıı o perenesenıı sentra ız g. Kzyl-Ordy v Alma-Ata sozdat komıssıý pod predseda­telstvom tov. Kýlýmbetova v sostave chlenov Jolobova, Mýsına, Tatımova ı Nosova» (Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq memlekettik muraǵaty, 30-qor, 1-tizim, 704-is, 59-býma, 5-bet).

Atalǵan qaýlyǵa sáıkes, 1927 jyldyń 3 sáýirinde ótken Búkilqazaqtyq VI sezinde Qazaq AKSR-niń Ortalyq atqarý komıteti men Halyq komısarlar keńesiniń joǵarydaǵy qaý­lysy resmı túrde bekitiledi.

Bul kezde osy kúngi parlament rólin atqarǵan – Ortalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy qyzmetin 20-jyldardaǵy Qa­zaqstannyń ósip-órkendeýine zor eńbek sińirgen, ásirese Qy­zylorda qalasy astana mártebesine ıe bolǵanda ony abattan­dyrýǵa zor úles qosqan qaıratker tulǵa Jalaý Myńbaev edi. Ómirden tym erterek ozǵan (1929 jyly) bul azamattyń el tarıhynda alar orny erekshe.

Qaýly Búkilqazaqtyq sıeze rásimdelgen kezde tóraǵa Myńbaev Almaty ataýynyń máselesin birjolata aıqyndaý úshin dýaly aýyz ǵylymı qaýymnyń pikirine júginedi. Máse­le kóterilgen kezde Qazaqstan men Ortalyq Azıa respýblı­kalarynda Ǵylymı akademıasyn bylaı qoıǵanda, KSRO Ǵylym akademıasynyń fılıaldary da áli ashyla qoımaǵan edi.

KSRO Ǵylym akademıasy 1926 jyldyń qańtar aıynda odaqtas jáne avtonomıalyq respýblıkalardy zertteý jónin­degi erekshe komıtet (Osobyı komıtet po ıssledovanıý soıýznyh ı avtonomnyh respýblık) degen uıym qurady. Or­talyq memlekettik muraǵattyń 30-qorynda «O transkrıpsıı nazvan. gor. Alma-Ata» degen birneshe paraqtan turatyn ta­rıhı qujat saqtalǵan. Qujattyń oń jaq buryshynda «Prı­lojenıe k protokolý zasedanıa OKISAR-a ot 16.İV. 1927» dep kórsetilgen. Mundaǵy OKISAR – biz joǵaryda atap ót­ken KSRO Ǵylym akademıasynyń janyndaǵy erekshe komı­tettiń abrevıatýrasy. «Zaklúchenıe akademıka V.V.Bartolda po voprosý transkrıpsıı nazvanıa gor. Almaty» degen taqy­ryp qoıylǵan nebári bir abzastan turatyn qujatty tupnusqa tilinde tolyqtaı keltireıik. Onda bylaı delingen:

«ALMATY» – slovo, obrazovannoe ız týreskogo /ılı túrkskogo/ alma «ıabloko»; sýfıks ty ılı tý v etom smysle chashe vstrechaetsá v mongolskıh obrazovanıah, ılı v týres­kıh, ı slova Almaty v domongolskıı perıod ne bylo; s HİV veka ono vstrechaetsá chasto ı, ochevıdno, ponımalos v znache­nıı «mesta gde mnogo ıablok». Do voznıknovenıa rýsskogo goroda «Vernyı» /snachala ýkreplenıe «Vernoe»/ mestnost/goroda togda ne bylo/ vsegda nazyvalos «Almaty»; toje samoe slovo ýpotreblálos v pısmennoı ı ýstnoı rechı mest­nogo naselenıa dlá oboznachenıa goroda «Vernyı». Slovo «Alma-ata» est ochevıdno, narodnaıa etımologıa, voznıkshaıa v posle revolúsıonnoe vremá, ochevıdno, potomý, chto ne zna­lı znachenıa sýfıksa ty ılı tý ı potomý predpogalalı v slove «Almaty» oshıbký. Slovo «ata» prı geografıcheskıh nazvanıah vsegda predpolagaet sýshestvovanıe v dannoı mest­nostı mogıly svátogo, chego zdes net» (QR OMA, 30-qor, 1-tizim, 743-is, 201-bet).

Akademık bul qorytyndyǵa 1927 jyldyń 16 sáýirinde qol qoısa da, buǵan deıin Almaty tarıhyn ortaǵasyrlyq ǵulama qaıratkerler Babyr, Dýlatı shyǵarmalarymen salys­tyra zerttep, ony óziniń Túrkistan ólkesiniń tarıhyna qatys­ty birneshe eńbeginde jarıalaǵan bolatyn (sýrette). Akade­mıktiń jazbasha pikiri kelip túsken kezde Jalaý Myńbaev áli Ortalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń qyzmetinde (ol 28 sáýirde bosatylady) edi.

Muraǵatta saqtalǵan Bartold qorytyndysyna qyzyl sıamen «Neobhodımo oformıt nazvanıe goroda «Almaly» degen buryshtama soǵylyp, ajyratyp oqýǵa kelmeıtin qol qoıylǵan. Hattyń Qazaq OAK-de tirkelgenin eskerer bolsaq, Máskeýden kelgen resmı qujatqa tóraǵa J.Myńbaev qana buryshtama soǵýy múmkin.

Osy buryshtamanyń tómengi jaǵynda: «Iýr. na oformle­nıe pýtem zakonnyh trebovanıı», – degen taǵy bir sóılem jazylǵan. Muny joǵarydaǵy buryshtamany zań sheńberinde rásimdeý úshin zańgerge berilgen tapsyrma dep qabyldadyq. Zańger tapsyrmany múltiksiz oryndap, óz qorytyndysyn jasaǵan. Onda: «Rassmotrev zaıavlenıe akademıka Bartolda, polagaıý, chto delo ıdet o pereımenovanıı g.Alma-Ata v Al­maty, kakovoe ımá leksıcheskı bolee pravılno. A tak kak pereımenovanıa delaıýtsá ısklúchıtelno SIKom Soıýza ı voıtı s hodataıstvom týda cherez VSME nadlejıt KSIK, to, po moemý mnenıý, perepıský nadlejıt peredat v KSIK dlá oznachennogo hodataıstva. Osnovanıe: dekret VSIK (S.Ý.№ 41-23 g. №448)», – delingen (Sonda, 207-bet).

«Iýrıskonsýlt Nensberg» dep qol qoıylǵan qorytyndy tym qasań, qurǵaq tilde jazylǵan. Zań keńesshisine qaıdaǵy bir Almatynyń taǵdyry, ataýy báribir ekendigi aıqyn kórinip tur.

Akademık Bartold qorytyndysynyń budan keıingi taǵdyry bizge belgisiz. Sirá, 1921 jyldan beri orystildi qatynas qaǵazdary men resmı qujattarda, baspasóz betterin­de «Alma-Ata» dep jazý dástúri ornyǵyp ketkendikten, Bartoldtiń ǵylymı dálelmen usynǵan «Almaty» nusqasyn kóp eshkim qalamaǵan sıaqty. Onyń ústine orys tili grama­tıkasy negizinde bilim alǵan adamǵa «Almaty», «almatynes» dep jazý men dybystaýdyń ornyna «Alma-Ata», «almaatı­nes» dep jazý da, aıtý da áldeqaıda jeńil.

Myń jyldan astam tarıhy bar ejelgi qalanyń orys tilindegi ataýy «Alma-Atadan» «Almaty» bolyp ózgertil­genine 30 jyldan astam ýaqyt ótse de, burynǵy ataýyn ań­saıtyn otandastarymyzdyń áli kúnge deıin ortamyzdan ta­bylatyny jáne ara-tura qoǵamdyq pikir týǵyzyp, jurtty dúrliktirip qoıatyny ókinishti-aq. Olardyń ishinde «Almaty» ataýy qazaq tiline, jalpy túrik tilderine jat qubylys, bul mońǵol, oırat tilderinen qalǵan sarqynshaq deıtinder de bar. Shyndyǵynda solaı ma?

Soǵystan keıin qalyptasqan qazaq toponımıka ǵylymy­nyń tól basynda qazaqtan shyqqan alǵashqy geografıa ǵyly­mynyń kandıdaty (1949) Ǵalı Qońqashbaev aqsaqal turdy. Ol Qazaqstandaǵy jer-sý ataýlaryn ǵylymı turǵydan jú­ıelep, birneshe ǵylymı eńbek jazdy. Ǵ.Qońqashbaev óziniń alǵashqy zertteýlerinde-aq elimizdiń úlken qalasy ári resmı astanasy – Almaty tarıhyna qalam tartty. Ol 1948 jyly «Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń habarlarynda» jarıa­lanǵan «Nazvanıe goroda Alma-Ata» degen eńbeginde Alma­tynyń arǵy-bergi zamanyndaǵy kezeńderine tarıhı-geogra­fıalyq turǵydan sholý jasaı kelip: «Slovo «alma» po-kazahskı oznachaet «ıabloko». S prıbavlenıem k osnove «alma» prıstavkı «ty» polýchaetsá sochetanıe «almaty», ne svoıstvennoe sovremennomý kazahskomý ıazyký, ıbo prıstav­ka «ty» dopýskaetsá lısh posle korneı, okanchıvaıýshıhsá na glýhıe soglasnye (tas – kamen, tasty – kamennyı)», – dep jazady.

Ǵalym budan ári óz oıyn sabaqtaı túsip: «Dlá nas vpolne ıasno, chto prıstavka «ty» v geografıcheskıh nazvanıah tıpa «Almaty» ıavláetsá drevneı formoı okonchanıa v grýppe túr­ko-mongolskıh ıazykov (mejdý prochım, prıstavka «ty» v ráde mongolskıh ıazykov sohranılas do sego vremenı s tem je znachenıem ı posle glasnyh – Sogýty, Mogýty ı dr.», – degen qorytyndyǵa keledi («Qazaq SSR Ǵylym akademıasy­nyń habarlary», №58, 2-shyǵarylymy, 1948, 77-bet).

Ǵ.Qońqashbaev «Almaty» etımologıasyn «mońǵoldan shyqqan» dep týra tartpaıdy. Qazaq jerinde taza ult uǵym­nan týyndaǵan «Sileti», «Buǵyty», «Bulanty» sıaqty taza túrkilik sıpattaǵy gıdronım, oronım­derdiń kezdesetinin, «Almatynyń» túbirinen barlyq túrki tilderinde týra sol maǵynada kezdesetin «alma» sózi menmundalap turǵanyn jaqsy bi­letin qazaq ǵalymy onyń «túrki-mon­ǵol» tilder tobyna tán kóne jurnaq ekendigine basa na­zar aýdarady. Mu­nyń arǵy jaǵynda abaısyzda aıtyl­ǵan bir ǵana sóz úshin «pantúr­kıst», «ultshyl» degen aıdar op-ońaı taǵyla salatyn za­manda jasalǵan saıa­sı saqtyq jatýy da múmkin ekendigin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.

Aǵa býyn toponımısteriniń bir toby «Almatyny» «Al­maty + taý» degen maǵynadan shyǵarady. E.Qoıshybaev 1974 jyly jaryq kórgen «Kratkıı tolkovyı slovar toponımov Kazahstana» atty eńbeginde jáne 1985 jyly basylǵan osy kitaptyń tolyqtyrylǵan nusqasy – «Qazaqstannyń jer-sý attary sózdiginde» osyndaı pikirdi alǵa tartady. Keıingi eńbekte avtor: «Almaty» ataýyn eki sózden: alma jáne tý (taý) sózderinen birikken deýge bolady», – degen tujyrym usynady.

Bul pikirmen de kelisý qıyn. «Almaty» taý atyn bildi­retin oronım bolsa, «+ty» formantymen jasalǵan qazaq jerindegi tolyp jatqan gıdronım, zoonım, fıtonım, oıko­nımderdi qaıda qoıamyz.

Zertteýshilerdi sarsańǵa salyp júrgen «-ty» topofor­manty qaıdan shyqqan jáne bul qaı tilge tán qubylys? Endi osy suraqtarǵa jaýap izdep kóreıik. Qazaqtyń kórnekti to­ponımıst ǵalymy Aıtym Ábdirahmanov bul týraly: «Ty, -ti jurnaqtary qazirgi qazaq tiliniń zańy boıynsha -ly//-li, -dy//-di túrine aınalyp, Almaty emes, Almaly, Shiderti emes, Shiderli, Óleńti emes, Óleńdi túrde bolýy kerek edi. Biraq olaı bolmaı -ty//-ti jurnaqtarynyń saqtalýy kóne qazaq tilinde de mundaı formanyń bolǵandyǵyn jáne onyń ózi qazirgi -ly//-li, -dy//-di varıanttarynyń eń eski túri ekendigin dáleldeıdi» (A.Ábdirahmanov Toponımıka jáne etımologıa. Pavlodar, 2010, 66-bet), – dep kesimdi pikir aı­tady.

Tildik rekonstrýksıa turǵysynan alǵanda sózjasamdaǵy kónetúrkilik «ty» formanty búgingi qoldanystaǵy «ly» jurnaǵynyń bastapqy proformasy.

Ulttyq toponımıkadaǵy jıi kezdesetin «-ty» qosymsha­synyń kóne túrik tiliniń zańdy jalǵasy – qazirgi qazaq tilindegi kóne jurnaqtyń biri ekendigi jónindegi máseleniń basyn birjolata ashyp alǵannan keıin sonyń negizinde ja­salǵan sózdiń maǵynasyna úńilip kóreıik.

Uzaq jyldar boıy talqyǵa túsken bul suraqtyń toq­tamdy pikirin tanymal lıngvıs ǵalym Telqoja Januzaqov aıtty. Ol: «Sóz sońyndaǵy qosymsha -ty jer-sý attarynda jıi kezdesetin, bir nárseniń moldyǵyn, kóptigin bildiretin kóptik jalǵaýdyń kóne túri» (T.Januzaq Qazaqstan geogra­fıalyq ataýlary. Almaty oblysy. Almaty, 2005, 62-bet), – dep jazady. Eger bul tujyrymdy Almatyǵa qoldanar bol­saq, ol – alma jemisi mol ósken meken. Toponımıkalyq ataý sol jerdiń geografıalyq ereksheligi, florasy men faýnasy­nan týyndaıdy. Almaty – ári taý, ári ózen, ári almaly óńir. Tipti, Almatynyń qos burymy sıaqty Alataýdan kúrkirep aqqan, tasyǵanda taý qoparatyn qos ózen – Úlken jáne Kishi Almatynyń túbiri de «alma», ıaǵnı jaǵasynda alma jemisi mol ósken fıtonımdik ári gıdronımdik ataý.

Keıbireýler «Almaty» degen bir ǵana toponım tóńiregin­de osynshama áńgime órbitýdiń qajeti bar ma?» dep oılaýy da múmkin. Munda úlken saıasat, eń bastysy, eleýli ulttyq múd­de bar.

Eston halqynyń táýelsizdikke umtylysy bir áripten bastalǵany málim. Eston KSR-iniń Joǵary keńesi Keńes odaǵyndaǵy jarıalyqty paıdalanyp, 1988 jyly 7 jeltoq­sanda el Konstıtýsıasynyń oryssha nusqasynda memleket astanasyn burynǵydaı Tallın emes, Tallınn dep jazý ke­rektigi jaıynda sheshim qabyldaıdy. Bir aı ótpeı jatyp Konstıtýsıaǵa resmı túrde tıisti ózgeris engizedi. Dál osy oqıǵa el ishinde zor patrıottyq, ulttyq órleý týǵyzdy. Ná­tıjesinde, Estonıa KSRO-ny taratqan Belovej oqıǵasynan bir jarym jyl buryn (1990 jyly 8 mamyrda) 1938 jylǵy Eston Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyn qalpyna keltirdi. Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵan kezde Estonıa Birikken Ulttar Uıymyna múshesi bolyp úlgergen edi. Tilge, ulttyq múddege degen bir áripten bastaǵan qurmet tutas ultty uly muratyna jetkizdi.

(«Egemen Qazaqstan», 17 shilde, 2023 j.).