2010 jyldan bastap dúnıege kelgen balalardy ǵalymdar Álfa urpaq dep atap júrgenin bilemiz. Olardyń erekshelikteri qandaı jáne olardy qalaı tabysty adam etip tárbıeleýge bolady?
«Álfa urpaq» termınin alǵash ret avstralıalyq zertteýshi Mark MakKrındl qoldanǵan. Onyń anyqtamasy boıynsha bul ataý 2010-2024 jyldar aralyǵynda týylǵan balalarǵa qatysty qoldanylady. Bul on bir jastaǵy balalar men aldaǵy jyldary dúnıege keletin sábıler. Bular Z urpaqtyń (zetalar, zýmerler) ornyn aýystyrady. 2025 jylǵa qaraı dúnıe júzinde olardyń sany eki mıllıardqa jetedi degen boljam bar.
Álfa urpaqtyń erekshelikteri
Olar 2010 jyly, ıaǵnı Instagram iske qosylǵan jáne alǵashqy iPad-tyń tusaýkeseri bolǵan jyly dúnıege kele bastady... Keıbir áleýmettanýshylar bul balalardyń kitap pen sýret dápterinen buryn planshetke tezirek qol jetkizgenin, sonysymen josparlanbaǵan jahandyq eksperımenttiń bir bóligine aınalǵanyn aıtady.
Sondyqtan olardyń tili shyqpaı turyp-aq gadjetterdi basqara alatynyna tań qalmaý kerek. «Áınekke táýeldi urpaq», screenagers («skrıneıdjerler») – olardyń elektrondy qurylǵylarǵa degen beıimdiligin qalaı atasaq ta, osylaı ekeni ras. Dál osy qasıet olardyń osal tusy da, myqtylyǵy da bolyp tur. Bir jaǵynan, mundaı bala jan-jaqty keledi: bir ýaqytta úı tapsyrmasyn oryndaıdy, áleýmettik jelide belsendi bolyp, post salyp otyrady jáne áleýmettik jelilerdegi hat-habarǵa da jaýap beredi. Ekinshi jaǵynan, ol óte shashyrańqy, onyń zeıinin shoǵyrlandyrý qıyn jáne bir máselege uzaq ýaqyt nazar aýdaryp qaraı almaıdy.
Álfa balalar bizdiń, ıaǵnı ata-anasynyń: «Internette otyra berme!» deı beretinimizdi túsinbeıdi. Olar úshin bul tynys alý sıaqty kádimgi, ómirlik qajettilik.
Álfa balalardy qalaı oqytý kerek?
Mektep tabaldyryǵyn endi attaǵandar úshin muǵalimniń jeke tulǵasy, onyń qarym-qatynasy jáne dıalogqa daıyndyǵy erekshe mańyzdy. Búgingi balalar ata-analaryna qaraǵanda psıhıkalyq jaǵynan álsizdeý. Olar aqyl aıtqandy emes, teń dárejede sóıleskendi unatady. Ustaz degen olar úshin damýǵa, álemdi tanýǵa yntalandyratyn, jeteleı biletin eresek adam.
«Taıaq emes, tátti ber» – jas álfalarǵa áser etý prınsıpin osylaı tujyrymdaýǵa bolady. Ekinshi myńjyldyqtyń balalary ózderin barlyq qasıetterimen qabyldaǵandy qalaıdy. Olarǵa otbasynda sanaly tárbıe ádisin qoldanǵan jón. Álfalardy jazalamaý kerek, biraq marapattaýdy umytpańyz.
Qysqa merzimdi motıvasıa - búgingi balalar úshin taǵy bir óte mańyzdy «táttiniń» qatarynda. «Jaman oqysań, aýla sypyrýshy bolyp júresiń» degen qatyp qalǵan sózdi bular qabyldamaıdy. Qazirgi jastardy sonshalyqty alys bolashaqpen qorqyta almaısyz. Kerisinshe, aǵylshyn tilin úırenseń, «esh qıyndyqsyz» súıikti YouTube blogerińmen túsinise alasyń degen yntalandyrý olardy eliktirýi múmkin.
Qazir geımıfıkasıa men edúteıment úrdisi (oınata otyryp úıretý) qarqyn alýda. «Meni tań qaldyryńyz» - búgingi balalar jaqsy qabyldaıtyn jańa bilim berý tehnologıalarynyń negizinde jatqan uran osy. Kelisseńiz de, kelispeseńiz de, balyqtyń qurylymyn zertteý, onyń bólikterin telefon qosymshasynda jınaý álfalar úshin eski sýretteri az plakattarmen bezendirilgen synyptaǵy sabaq pen muǵalimniń monotondy monologyn tyńdaýdan áldeqaıda qyzyqty.
Álfalardy bolashaqta ne kútip tur?
Qazir biz qymbatty álfalarymyzdyń bilim alýdyń búkil júıesin qaıta qurylymdaýǵa ákeletin bilim berýdegi sıfrlyq revolúsıadan ótýi kerek ekenin túsinemiz. Sirá, burynǵydaı kúndelikti sabaq úshin kúızelis umyt qalady jáne onyń ornyna ár oqýshynyń bilim alýdaǵy jeke joldary qalyptasa bastaıdy.
Sonymen, keıbir onlaın mektepterde oqýshynyń betindegi emosıasyn taný arqyly qyzyǵýshylyǵy men sabaqqa qatysý dárejesin anyqtaýǵa múmkindik beretin tehnologıalar qazirdiń ózinde engizilýde. Alynǵan derekterge baılanysty oqý baǵdarlamasyn jeke retteýge bolady.
Buǵan deıin mundaı qadamǵa barýǵa suranys bolmaǵany ras. Pandemıa bilim berýdi sıfrlandyrýdyń katalızatoryna aınaldy. Úırenshikti synyp-sabaq júıesine úırengen mektep shuǵyl túrde qashyqtan oqıtyn oqýshynyń jaǵdaıyna úńilip, qalaı bolsa da tyǵyryqtan shyqty.
Mıymyzda qatyp qalǵan orta bilim - irgeli joǵary bilim - tańdalǵan saladaǵy mansaptyq ósý – bul satylar jaqyn arada mańyzdy emes bolyp qalýy múmkin. Búginde ýnıversıtet bilimi tym tez eskirip barady. Alǵa qaraıtyn bolsaq, áleýmettanýshylar men fýtýrologtar álfalar mamandyqtar arasynda manevr jasaýǵa májbúr bolady dep boljaıdy. Sol Mark MakKrındldiń boljamdary boıynsha, álfalar ómirinde kem degende 5 túrli qyzmet salasyn ózgertýi kerek.
Sońǵy boljamǵa baılanysty olardy úzdiksiz bilim alý (life-long learning ) tendensıasy kútip tur. Aıta keteıik, úzdiksiz bilim berý modeli qazirdiń ózinde Shvesıa men Fınlándıada qoldanylyp keledi. Onyń ústine «bilim alýshylardyń» jasy da únemi ósip keledi. Skandınavıa elderindegi áleýmettik qyzmetkerlerdiń mindetteriniń biri «belgisiz sebeptermen» bilimin jalǵastyrǵysy kelmeıtin adamdardy «motıvasıalaý» bolyp tabylady. Bul jaǵynan biz áli de artta qalyp kelemiz.
Álfa býyny: balalardyń erekshelikteri
Bul balalar óskende qandaı bolady? Osy jaıyndaǵy sarapshylardyń joramaldary tómendegideı:
Jyldam. Álfalardyń álemindegi aqparattyń kóptigi sonsha, olar mazmundy joǵary jyldamdyqpen baǵalaýdy úırenedi.
Ekologıalyq jaǵynan saýatty. Ókinishke oraı, eger olar planetanyń oılastyrylmaǵan ındýstrıalandyrýymen lastanbaǵan basqa planetalarǵa teleportasıanyń qandaı da bir revolúsıalyq ádisin taba almasa, bul máseleni sheshýge týra keledi.
Ǵumyrly. Bolashaqty boljaýshylar medısınalyq jańalyqtar bizdiń balalarymyzǵa kem degende 100 jasqa deıin ómir súrýge múmkindik beredi dep esepteıdi.
Sezimtal. Álfa balalaryna mashınalarmen básekelesý úshin emosıonaldy ıntellektti damytý kerek.
Anyqtama úshin: Urpaqtar teorıasyn amerıkandyq ǵalymdar Nıl Hov pen jazýshy Ýılám Shtraýs qurdy. Olar árbir 20-25 jyl saıyn adamdardyń jańa býyny dúnıege keledi degen boljam jasady. Árbir býynnyń «mádenı kodyn» bilý «ákeler men balalar» arasyndaǵy baılanysty jeńildetedi jáne áleýmettik alaýyzdyqty azaıtady dep esepteledi.