عالىمدار جەر سىلكىنىسىنىڭ سەبەپتەرىنە قاتىستى بولجامدارىن ۇسىندى. اپات تولقىنى قازاقستانعا دەيىن جەتكەن.
تۇرىك عالىمدارىنىڭ بايلامىنشا، الاپات جەر سىلكىنىسىنىڭ قۋاتىن 130 اتوم بومباسىنىڭ قاتار جارىلۋىمەن سالىستىرۋعا بولادى. ونىڭ كىندىگى، ەپيسەنترى تۇركياعا تۇسپا-تۇس كەلدى، ال تولقىندارى قازاقستانعا دەيىن جەتكەن، - دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz. Inbusiness.kz-كە سىلتەمە جاساپ.
"5،4 ماگنيتۋداعا جەتكەن جەر سىلكىنىسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە دە تىركەلدى. بۇل تۋرالى رەسپۋبليكانىڭ توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ سەيسمولوگيالىق تاجىريبە-ادىستەمەلىك ەكسپەديسياسى حابارلادى. ونىڭ دەرەگىنشە، جەرگىلىكتى ساعات 19:02-دە جەر استى تەربەلىستەرى تىركەلدى. ال ونىڭ ەپيسەنترى الماتى قالاسىنان باتىسقا قاراي 628 شاقىرىم جەردە بولعان. وشاعى 5 شاقىرىم تەرەڭدىكتە ورنالاستى"، – دەپحابارلادى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە بولعان 5،4 بالدىق جەر سىلكىنىسىنىڭ ەپيسەنترى شىمكەنت پەن تۇركىستان اراسىندا ورنالاسقانى قوسىمشا حابارلاندى. ءزىلزالا وشاعى 5 شاقىرىم تەرەڭدىكتە جاتتى.
گرۋزيانىڭ باتۋمي قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ۇيلەردىڭ قابىرعالارى تەڭسەلىپ كەتكەنىن جازدى.
"20 قاباتتى ءۇيدىڭ 8ء-شى قاباتىندامىز. ۆيدەونى دىبىسىمەن كورىڭىزدەر. عيماراتتىڭ قابىرعالارى شىتىناي جونەلدى. بارلىعىڭىزعا بۇل كۇندەرى وتە اباي بولۋعا كەڭەس بەرەمىن. بالكىم، ۇيدە وتىرماي، سىرتتا بولعان ءجون. سەبەبى، افتەرشوكتار، ياعني ءزىلزالانىڭ تولقىندارى قايتالانۋى مۇمكىن"، – دەپ باياندادى باتۋميدەن نيكولاي ليەۆششيس ەسىمدى تۇرعىن.
سيريانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ەلدە جەر سىلكىنىسى كەزىندە قازا تاپقاندار سانى كەم دەگەندە 538 ادامعا جەتكەنىن حابارلادى. "تاعى 1089 ادام زارداپ شەككەن. مەرت بولعاندار اراسىندا سيريانىڭ پرەمەر-مينيسترىنىڭ اپكەسى ناسۋب ارنۋس، ونىڭ بىرنەشە بالاسى جانە نەمەرەلەرى بار"، - دەپ حابارلادى سيريالىق Al-Watan گازەتى.
جەراستى تەربەلىستەرى سونىمەن قاتار يراكتىڭ باعدادىندا، يزرايلدە، ابحازيادا، كيپردە جانە باسقا ەلدەردە تىركەلدى. 3–4 بالدىق سىلكىنىس ارمەنيا استاناسى ەريەۆاندا، گيۋمري قالاسىندا بايقالعان. ارمەنيا قاۋىرت جەلى اشتى. ءبىراق جەر سىلكىنىسىنىڭ ەڭ اۋىر زارداپتارى تۇركيانىڭ ەنشىسىنە ءتيدى.
"ءزىلزالا ەلدىڭ 8–10 وڭىرىندە سەزىلدى. جەر استىندا ۇزىندىعى شامامەن 180 كيلومەترگە باراتىن جارىق پايدا بولدى. ول تۋرا شىعىس انادولى جەراستى جارىعىنىڭ سىزىعى بويىمەن ورىستەدى. بۇل 1999 جىلعى 17 تامىزداعى ەڭ قۋاتتى جەر سىلكىنىسىنەن كەيىنگى بولىپ وتىرعان اسا ءىرى اپات"، – دەدى بوگازيچي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كانديللي وبسەرۆاتورياسىنىڭ جانە جەر سىلكىنىستەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروەفسسور حالۋك وزەنەر (Haluk Özener) DHA اگەنتتىگىنە سۇحباتىندا.
ول افتەرشوكتار ۇزاق ۋاقىت بويى جالعاسۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتتى جانە ءزىلزالادان زاقىمدانعان عيماراتتارعا كىرمەۋگە شاقىردى.
ول افتەرشوكتار ۇزاق ۋاقىت بويى جالعاسۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتتى جانە ءزىلزالادان زاقىمدانعان عيماراتتارعا كىرمەۋگە شاقىردى.
تۇرىكتىڭ تاعى ءبىر عالىمى، گەوفيزيك احمەت ەردجان Duvar گازەتىنە سۇحباتىندا افتەرشوكتار 2−3 جىلعا ۇزاۋى ىقتيمال ەكەنىن ايتتى.
"جەر سىلكىنىسىنىڭ قۋاتتىلىعى 130 اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋىنا بارابار بولدى"، – دەگەن ا.ەردجان تاياۋ ۋاقىتتا ءمارمار تەڭىزى اۋدانىندا جەر سىلكىنىسى بولۋى ىقتيمالدىعىن جوققا شىعاردى. ءبىراق حالىقارالىق اگەنتتىكتەر ەندى تۇركيانىڭ ورتالىق بولىگىندە دە 7،8 ماگنيتۋدادا (بۇل شامامەن 9–10 بالعا تەڭ) جاڭا سىلكىنىستەر تىركەلگەنىن جاريالادى. بۇعان قوسا، سامسۋن، ادانا، چورۋم جانە باسقا قالالارىندا سەزىلدى.
جاڭا جەراستى تەربەلىستەرى سيريا استاناسى داماسكىدە، لاتاكيا پروۆينسياسىندا جانە باسقا قالالارىندا، بۇدان وزگە ليۆان استاناسى بەيرۋتتا بايقالعان.
ەۋروپالىق–جەرورتا تەڭىزى سەيسمولوگيالىق ورتالىعىنىڭ (EMSC) الدىن الا دەرەگىنشە، سەيسميكالىق وقيعانىڭ وشاعى تۇركيانىڭ ميلليوننان استام ادام تۇراتىن وبلىس ورتالىعى گازيانتەپ (Gaziantep) قالاسىنىڭ جانىندا، 10 شاقىرىم تەرەڭدىكتە بولعان. كاحرامانماراش، گازيانتەپ، ديارباكىر، ادانا، شانلىۋرفا قالالارى قاتتى زارداپ شەككەنى حابارلاندى.
كەيىنگى كەزدە تۇركيادا جەر سىلكىنىستەرىنىڭ جيىلەي باستاعانى شوشىنتادى. بىلتىرعى 2022 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا دۇزجە (Düzce) قالاسىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي، 14 كيلومەتر جەردە 5،9 ماگنيتۋداداعى جەراستى تەربەلىستەرى بولعان. ونىڭ وشاعى 6 شاقىرىم تەرەڭدىكتە ورنالاسىپتى. ول كەزدە ادام شىعىنى بولماعان. ءبىراق 90 ادام زارداپ شەككەن، 300-دەن اسا عيمارات بۇلىنگەن.
بەلگىلى تۇرىك عالىمى، پروفەسسور شەنگەر دجەلالدىڭ پىكىرىنشە، دۇزجەدەگى تابيعي اپات "العاشقى دابىل"، الدا ودان دا قۋاتتى سەيسميكالىق اپات كەلە جاتقانىن بىلدىرەتىن ءبىرىنشى ەسكەرتۋ بولعانعا ۇقسايدى. عالىم ءار ەلدە ءجۇز مىڭعا دەيىن ادامدى قۇربان ەتۋى ىقتيمال الاپات ءزىلزالاعا دايىندالعان ءجون دەپ وتىر. ويتكەنى ءبىر تۇركيانىڭ وزىندە عانا سوڭعى جىلدارى تۇڭعيىق شىڭىراۋدا 100-دەن استام جاڭا تەكتونيكالىق جارىقتار پايدا بولعان. گەولوگتار دا كەيىنگى ۋاقىتتا جەر شارىنىڭ تەرەڭ قويناۋلارىندا وتە سالماقتى پروسەستەر ءجۇرىپ جاتقانىنا نازار اۋدارتقان.
حالىقارالىق عالىمدار ىستامبۇل اۋدانىندا دا سەيسميكالىق ءىرى وقيعالار شامامەن ءاربىر 30 جىل سايىن سيكلدى تۇردە قايتالاناتىنىن انىقتادى. اسىرەسە، ىستامبۇل قالاسىنىڭ ورتالىق بولىگى، بوسفورداعى "التىن ءمۇيىز" (تۇرىكتەر Haliç اتايدى) شىعاناعى اۋدانى ءقاۋىپتى ايماققا جاتادى دەگەن بولجام بار.
تۇركيادا 17 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان، تاعى 25 مىڭ ادامدى جارالاعان جانە 600 مىڭ ادامدى باسپاناسىز قالدىرعان عالامات ءزىلزالا 1999 جىلعى 17 تامىزدا بولدى.
ەندىگى سيكل اعىمداعى 20-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا نە سوڭىنا قاراي، ياعني الداعى جىلدارى بولۋى ىقتيمال جانە مۇمكىندىگىنشە، قام-قارەكەت جاساۋ كەرەك.
ءوز كەزەگىندە تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تاييپ ەردوعان بۇل جەر سىلكىنىسىن اۋقىمى جونىنەن 1939 جىلعى ەرزينجان (Erzincan) ءزىلزالاسىنان بەرگى ەڭ ءىرى اپات دەپ اتادى. ەرزينجان ولكەسىندەگى ءزىلزالادا 32 968 ادام وپات بولدى، تاعى شامامەن 100 مىڭداي ادام جارالاندى. سىلكىنىستىڭ سوڭى وراسان سۋناميگە ۇلاسقان.
تۇركيادا جانە سيريادا بۇل جولعى ءزىلزالا سالدارىنان قازا تاپقاندار سانى الدىن الا دەرەكتەر بويىنشا 2،6 مىڭنان اسىپ كەتتى. 3 مىڭنان اسا عيمارات قيراعان.
تۇركيالىق اگەنتتىكتەردىڭ مالىمەتىنشە، گازيانتەپتە 7،4 ماگنيتۋداعى سىلكىنىستەر كەزىندە يۋنەسكو دۇنيەجۇزىلىك مۇراسى تىزىمىنە ەنگىزىلگەن بايىرعى تاريحي قامال تىپ-تيپىل بولىپ، كۇيرەگەن.
گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سامەت ارسلاننىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ورتالىق انادولۋ ولكەسى تەرەڭدىكتەگى جارىق سىزىعىنىڭ ەڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن. جارىق باتىسقا قاراي توقتاۋسىز تەكتونيكالىق ىعىسىپ بارادى. سالدارىنان تۋىنداعان كەرنەۋ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەندە ول توسىن جەراستى تەربەلىستەرى تۇرىندە كورىنىس بەرەدى.
جالپى، بۇدان قازاقستان دا ساباق العان ءجون. سەيسميكالىق باقىلاۋ جەلىسى جاقسى دامىعان تۇركيادا احۋال مىناداي بولىپ جاتقاندا، جەتە قارجىلاندىرماۋ كەسىرىنەن بۇل سالاسى دەگراداسياعا ۇشىراعان قازاقستاننىڭ جاعدايى ودان دا مۇشكىل بولۋى عاجاپ ەمەس.
Zakon.kz جۋرناليسىنە سۇحبات بەرگەن قازاقستاننىڭ تجم سەيسمولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى نۇرسارسەن وزبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، شىعىس قازاقستاننان باستاپ، قىزىلورداعا دەيىنگى وڭىرلەر، ياعني ەلدىڭ جارتىسىنا جۋىعى سەيسميكالىق ءقاۋىپتى ورىندار سانالادى ەكەن. ولاردا جەراستى تەربەلىستەرى 7-دەن 9 بالعا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. اسىرەسە، الماتى ءوڭىرى بۇل تۇرعىدا بۇكىل ورتالىق ازياداعى ەڭ ءقاۋىپتى ورىن سانالادى.
"قازاقستاندىق سەيسمولوگ عالىمدار ەل اۋماعىنداعى ءزىلزالا ءقاۋپىن باعالاۋ باعىتىندا ۇدايى جۇمىس ىستەۋدە. ورتاق سەيسمولوگيالىق اۋدانداۋ، ايماقتارعا ءبولۋ كارتالارىن ازىرلەپ جاتىر. وندا سەيسميكالىق ءقاۋىپتى، سىلكىنىستى گەنەراسيالايتىن ايماقتار، ءار ولكەمىزدىڭ سەيسميكالىق الەۋەتى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار ءاربىر قالاعا ارنالعان كارتالار دا جاسالادى. مىسالى، الماتى قالاسى ءۇشىن قۇرىلىس-نورماتيۆتىك قاعيدالاردان تۇراتىن سەيسميكالىق ميكروايماق كارتاسى دايىندالدى. بارلىق قۇرىلىس كومپانيالارى قالادا عيمارات سالعاندا سونى باسشىلىققا الۋعا ءتيىس"، – دەدى نۇرسارسەن وزبەكوۆ.
ول 2023 جىلى الماتى وڭىرىندە جەتى بالدىق ءىرى جەر سىلكىنىسى بولجانبايتىنى جەتكىزدى. دەگەنمەن، سوڭعى 5 جىلدا قازاقستان اۋماعىندا 66 سەيسميكالىق وقيعا تىركەلگەن: 2018 جىلى – 20، 2019 جىلى – 11، 2020 جىلى – 15، 2021 جىلى – 11، 2022 جىلى – 9. بۇعان دەيىن سوڭعى سالماقتى ءزىلزالا 2022 جىلعى 28 جەلتوقساندا الماتى جاقتا تىركەلگەن.
الايدا تۇركيادا 6 اقپاننان بەرى جالعاسىپ جاتقان الاپات تابيعي اپات اياسىندا قازاقستان ۇكىمەتى دە سەيسمولوگيا سالاسىنا باسا ءمان بەرىپ، جاۋاپتى ۇيىمداردى تولىققاندى جابدىقتاعانى ءجون.
تۇركياعا دا ءزىلزالا ءقاۋپى جوعارى وڭىرلەر كارتاسىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلۋى مۇمكىن. سەبەبى قولدانىستاعى كارتا بويىنشا تۇركيادا ءبىرىنشى دارەجەلى جەر سىلكىنىسى ايماقتارىنا يزمير، بالىكەسير، مانيسا، مۋگلا، ايدىن، دەنيزلي، يسپارتا، ۋشاك، بۋرسا، بيلەدجيك يالوۆا، ساكاريا، ديۋزدجە، كودجاەلي، كيرشەحير، بولۋ، كارابۋك، حاتاي، بارتين، چانكيري، توكات، اماسيا، چاناككالە، ەرزيندجان، تۋندجەلي، بينگول، مۋش، حاككاري، وسمانيە، كىرىككالە جانە سيرت جاتادى دەپ كورسەتىلگەن. ال بۇل جولى ەڭ كوپ زارداپ شەككەن كاحرامانماراش ەكىنشى، گازيانتەپ ءۇشىنشى دارەجەلى وڭىرلەرگە ەنگەن ەدى.
شىعىس جانە سولتۇستىك انادولى جارىعى بىرلەسە وتىرىپ، انادولى پليتاسىنىڭ باتىسقا قاراي قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل رەتتە انادولى پليتاسىنىڭ ەۋرازيالىق پليتامەن قاقتىعىسۋى دا جالعاسىپ جاتقانى ءمالىم بولدى.