قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن ءسوز ەتكەندە، ارينە، ۇلتتىق سۋسىنداردى تاسادا قالدىرۋعا بولمايدى. ناق وسى ۇلتىمىزدىڭ سۋسىندارىنا قاتىستى وتاندىق عالىمدار ءبىر عانا شۇباتتىڭ جۇزگە تارتا قاسيەتىن دالەلدەپ وتىر. عىلىمي دايەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاقتىڭ شۇباتى الەمنىڭ ءشولىن قاندىرۋعا قاۋقارلى، حالىقارالىق نارىقتا باسەكەگە ءباس تىگۋگە قابىلەتتى، سونداي-اق تالاي دەرتكە داۋا بولار قاسيەتتەرى دە بارشىلىق.
ءارى سۋسىن، ءارى تاماق
جالپى جىلقى، سيىر مالىنداي ەمەس، تۇيەنىڭ جەيتىن ءشوبى باسقا. سوندىقتان ونىڭ ءسۇتى دە ەرەكشە بولىپ كەلەدى. تۇيە جيدە، جىڭعىلدىڭ گۇلدەرىن، قاراتالدىڭ باسىن، تىكەن، جانتاق شوپتەرىن ازىق ەتەدى. شۇباتتى ىشكەن ادامنىڭ قارنى دا اشپايدى. ول – ءارى سۋسىن، ءارى تاماق. تۇيە ءسۇتىنىڭ ماڭىزدىلىعى، مايلىلىعى جوعارى. ءىش قۇرىلىستارى اۋىراتىن ادامدارعا بۇل – مىڭ دا ءبىر ەم. اسىرەسە، اسقازان جاراسىنا شيپالى. شۇباتتىڭ ارقاسىندا وسىنداي دەرتپەن اۋىرعان تالاي ادام جازىلىپ كەتتى. سونداي-اق، شۇبات ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەدى.
جاقىندا عانا عالىم-پروفەسسور ءمۇساتىللا توقانوۆ ديابەتتەن قۇتقارۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن جاسادى. سۋسامىر دەرتىنە شيپا تاپپاي الەمدىك مەديسينا داعدارىپ جاتقاندا، شىمكەنتتىك عالىم ءمۇساتىللا توقانوۆ داۋاسىن تۇيە سۇتىنەن تاپتى. ءقازىر دۇنيەنى راك اۋرۋى تەڭسەلتىپ تۇر. الەمدىك مەديسينا دارمەنسىز. ءبىراق ەمىن جاپپاي ىزدەپ جاتىر. ماسكەۋدىڭ گەرسەن اتىنداعى ونكولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ر.ي. ياكۋبوۆسكايا باستاعان ءبىر توپ عالىمدار وبىر اۋرۋىنىڭ الدىن الاتىن لاپروت دەگەن پرەپاراتتى وندىرىسكە ەنگىزبەكشى. پروفەسسور راكقا قارسى لاكتوفەررين دەگەن فەرمەنتتى انا ءسۇتىنىڭ اقۋىزىنان تاپقان. ءبىراق عىلىمي جاڭالىقتىڭ وزىندىك قيىندىقتارى از ەمەس. ماسەلەن، 1 گرامم لاكتوفەرريندى الۋ ءۇشىن 25 ايەلدىڭ ءسۇتى وڭدەلۋى كەرەك. ونىڭ وزىندىك قۇنى 2500–3000 اقش دوللارى. ال 100 گرامم الۋ ءۇشىن 2،5 توننا انا ءسۇتى كەرەك. عالىمنىڭ دالەلدەۋىنشە، تۇيە سۇتىنەن دە لاكتوفەررين الۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، تۇيە ءسۇتى سيىر سۇتىمەن سالىستىرعاندا «س» دارۋمەنى 5 ەسە، «رر» 3 ەسە، «ە» 2 ەسە، «تەمىر» 10 ەسە، «كالسيي» 1،5 ەسە، «لاكتوفەررين» 30 ەسە كوپ. باسقا قاسيەتتەرىن ساناماعاندا، قۇرت اۋرۋىنا، ىشەك-قۇرىلىستارى، باۋىر، دارۋمەن جەتىسپەۋشىلىك، قان ازدىق جانە قانت اۋرۋىنا بىردەن-بىر ەمىڭىز تۇيە سۇتىندە.
باۋىر، بۇيرەك جۇمىسىن جاقسارتادى
نەگىزىندە، دەنساۋلىققا اسا پايدالى بۇل سۋسىننىڭ ءقادىرىن بىزدەن بۇرىن شەتەل ءبىلىپ وتىر. قازىردە يزرايل، گەرمانيا، نورۆەگيا ءتارىزدى ەلدەردە قىمىراننىڭ قۇنى دا جوعارى، ءوندىرىلۋ تەحنولوگياسى دا ساپالى. مالايزيا، يزرايل، گەرمانيا ەلدەرىندە قىمىراننىڭ قۇرىلىسىن، قاسيەتىن، قۇرامىن زەرتتەۋگە سول ەلدىڭ عالىمدارى بارىنشا ىقىلاس بىلدىرۋدە. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ساپاسى جوعارى قىمىراننىڭ ادام اعزاسىنداعى ءوت جولدارىن تازالاۋعا، باۋىر-بۇيرەك جۇمىسىن جاقسارتۋعا بەرەر شيپاسى مول ەكەنىن انىقتادى. وعان دالەل بiر ليتر قىمىران ەرەسەك ادامنىڭ ۆ1، ۆ12 جانە س دارۋمەندەرىنە دەگەن قاجەتتىلىگىن بەرە الادى ەكەن. قىمىران قىشقىل ءبولۋدi تەزدەتiپ، استى جىلدام قورىتۋعا سەپتiگiن تيگiزەدi. وسى ارقىلى باۋىردى تازالاپ، ءوت جولدارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. ايران مەن سۇتكە قاراعاندا شۇباتتىڭ تيiمدiلiگi اناعۇرلىم جوعارى.
شۇباتپەن ەمدەيتىن شيپاجاي اشۋ كەرەك
تۇيە ءسۇتىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر شيپاسى وراسان. بىرىنشىدەن، ادامنىڭ اسقازانى مەن ىشەگىنە كومەگى كوپ. ەكىنشىدەن، جۇيكە جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرەدى. ادام اعزاسىن ورنىنا كەلتىرۋگە پايداسى زور. سوندىقتان كۇندەلىكتى تاعام راسيونىنا تۇيەنىڭ سۇتىنەن جاسالعان شۇباتتى قوساتىن بولساڭىز، ىشىپ-جەگەنىڭىز جاقسى قورىتىلىپ، قۋاتىڭىز ارتا تۇسەدى.
وسىدان ءبىراز بۇرىن قوعام قايراتكەرى قۋانىش ايتاحانوۆ «قىمىز بەن شۇبات تۋرالى ارنايى زاڭ كەرەك» دەپ ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان دا بولاتىن. قىمىز-شۇبات ماسەلەسىنىڭ پارلامەنت مىنبەرىندە كوتەرىلۋى بۇل ءبىرىنشى رەت ەمەس. باردى باعالاي ءبىلۋ كەرەك ەمەس پە؟ قىمىزدىڭ پاتەنتى نەمىستە. كوجەگە قىرعىزدار يەلىك ەتكەن. ءبىز ءالى ويلانىپ جۇرگەندە ۇلتتىق سۋسىندارىمىز وزگەنىڭ يەلىگىنە ءوتىپ جاتىر. قازاق قاشان قوزعالماق؟
كەرەك دەسەڭىز، شۇبات – قىرىق ءتۇرلى اۋرۋعا ەم. كەزىندە ەلىمىزدە وكپە اۋرۋلارىن تەك شۇبات-قىمىزبەن ەمدەيتىن 15 شيپاجاي بولسا، بۇگىندە ولاردىڭ جۇمىسى توقتاپ قالعان. كەرىسىنشە، رەسەي 80-نەن استام شۇبات وندىرەتىن اگروفيرما اشىپ، وسى ەلدە قىمىز بەن شۇبات ارقىلى ەمدەيتىن 48 شيپاجايدىڭ جۇمىسىن جولعا قويعان. شۇباتتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىنە جاپونيا مەن باتىس ەۋروپا ەلدەرى دە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتا باستاعان. ماسەلەن، گەرمانيا ءبىزدىڭ ۇلتتىق سۋسىنىمىزدى دايىنداپ، ونىڭ ۇنتاعىنان ءتۇرلى تاعامدار مەن كوسمەتيكالىق زاتتار الۋدى يگەرگەن.
ءيا، قازاق شۇبات ىشۋدەن قالىپ بارا جاتقانداي. بۇگىندە دۇكەندەردەگى قىمىز-شۇبات سۋسىندارى مۇلدەم تالاپقا ساي كەلمەيدى دەگەن دە پىكىر بار. بالكىم، شۇباتتى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلسا، ءبىراز ماسەلە شەشىمىن تابار... مۇنان بولەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى دەگەن رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق ورتالىق اشۋىمىز كەرەك-اق. كەزىندە ۇلتتىق سۋسىنداردى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، قىمىز بەن شۇباتتى باپتاپ، ازىرلەۋدىڭ، ون ايعا دەيىن العاشقى ءدامى مەن ساپاسىن ساقتايتىنداي تەحنولوگياسىن، ولاردى ۇنتاق تۇرىندە دايىنداۋدىڭ ادىستەرىن دە ويلاپ تاپقان قازاق عالىمى پروفەسسور زۇلحاينار سەيىت ۇلى ەدى. قايتكەن كۇندە دە شۇباتتىڭ قاسيەتىن ناسيحاتتاۋدى ءبىر ساتكە دە توقتاتپاعان ءجون. سوندا جاستارىمىز اراق-شاراپقا قۇمار بولماي، ۇلتتىق سۋسىنىمىزعا بەت بۇراتىن ەدى. ەل اراسىندا ماسكۇنەمدەر ازايىپ، ءتۇرلى اۋرۋلار مەن ءولىم-جىتىمنىڭ الدىن الار ەدىك. ايتپەسە، قازاقتىڭ قىمىزى مەن شۇباتىن دا، ۇلتتىق ويىندارىن دا شەتەلدىكتەر يەمدەنىپ بارادى. وسىنىڭ ءبارىن سالىستىرىپ قاراعاندا، ۇلتتىق سۋسىنىمىز شۇباتتى ءالى كۇنگە دەيىن دامىتا الماي وتىرعانىمىز بويكۇيەزدىك پەن نەمقۇرايلىلىق ەمەس پە؟
اتا-بابامىزدىڭ اماناتىنا ادالدىق تانىتىپ، ارداقتاعان اسىن، سۇيسىنە ىشكەن سۋسىندارىن ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ ءۇشىن قىمىز بەن شۇبات جونىندە ارنايى زاڭ قابىلداۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق سۋسىندار وندىرگىسى كەلەتىن فەرمەرلەردى ىنتالاندىراتىن جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى قاجەت شىعار...