تاۋەلسىزدىك قۇرداسى، «بولاشاق» تۇلەگى، بۇگىندە ۇلىبريتانياداعى بورنمۋت ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الىپ، عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن 3 كۋرس دوكتورانتى قوجابەك اسەمگۇل باۋىرجان قىزى Almaty-akshamy.kz-كە بەرگەن سۇحباتىندا شەتەلدەگى ءومىرى، وندا اتقارىپ جاتقان عىلىمي جۇمىستارى جايلى ايتىپ بەردى.
ءومىر بەلەسى
اسەمگۇل باۋىرجان قىزى ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋى ەلىمىزدىڭ ايتۋلى داتالارىنا سايكەس كەلەتىندىگىن ەرەكشە ماقتانىشپەن ايتادى. ول 1991 جىل - ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلى الماتى وبلىسىنىڭ جانسۇگىروۆ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ال 1997 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» ق ر زاڭى قابىلدانعان جىلى اسەمگۇلدى اتا-اناسى اعىلشىن ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن قازاق مەكتەبىنە بەرۋ جونىندە شەشىم قابىلداپتى. تاعى ءبىر ايتارلىعى، 1998 جىلى استانانىڭ رەسمي تۇساۋكەسەرى جاسالىپ، استانا كۇنى العاش تويلانعان جىلى – اسەمگۇل دە الماتىدا العاش رەت مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، الىپپەمەن تانىسقان. تاعى ءبىر قىزىق مالىمەت، 2019 جىل قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ءوز وكىلەتتىلىگىن توقتاتىپ، كەلەسى پرەزيدەنتتىڭ باسشىلىققا كەلۋى كەزەڭىندە اسەمگۇلدىڭ وتباسىندا دا جاڭا وزگەرىستەر ورىن الىپ، اتا-انالارىنىڭ اق باتالارىمەن اسقار مەن اسەمگۇل جاڭا ومىرگە قادام باسىپ، شاڭىراق كوتەرگەن. ءدال وسى جىلى ولار ءبىلىم-عىلىم ىزدەنىسى جولىندا وتباسىمەن ۇلىبريتانياعا اتتانىپتى.
«تاۋەلسىز ەلدە تۋىپ وسكەنىمىز مەن ءۇشىن، مەنىڭ قۇرداستارىم جانە ودان كەيىنگى ۇرپاققا وڭدى ناتيجەسىن كورسەتتى دەپ سەنەمىن»، - دەيدى اسەمگۇل قوجابەك.
اقىلدى قالا
ءبىزدىڭ كەيىپكەر مەكتەپتى «التىن بەلگىگە» ءبىتىرىپ، مەملەكەتتىك گرانتپەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەحانيكا ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە «ماتەماتيكالىق جانە كومپيۋتەرلىك مودەلدەۋ» ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان. باكالاۆردى ءتامامداعاننان كەيىن ماگيستراتۋرا ساتىسى نەگىزىندە «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ۇلىبريتانيانىڭ كوۆەنتري قالاسىنداعى ۋوريك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (Warwick University) «ينجەنەرلىك جانە بيزنەس باسقارۋ» (Engineering and Business Management) ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى ۇزدىك اياقتايدى. كەيىن ءۇش كەزەڭدى ىرىكتەۋدەن ءوتىپ، ۇلىبريتانياداعى بورنمۋت ۋنيۆەرسيتەتىنە Phd-دوكتورانتۋراعا وقۋعا تۇسكەن. دوكتورانتۋرانىڭ 3 كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن ول ۇلىبريتانيانىڭ بورنمۋت قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى مەن بورنمۋت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (Bournemouth University) گرانتىن ۇتىپ الىپ، بۇگىندە عىلىم جانە تەحنولوگيا فاكۋلتەتىندە «اقىلدى قالالار ءۇشىن اقىلدى ترانسپورتتىق جۇيەلەر» (Smart transportation networks for smart cities) تاقىرىبىن زەرتتەپ ءجۇر.
زەرتتەۋ ناتيجەسى
ونىڭ ايتۋىنشا، بورنمۋت قالاسى لا-مانش بويىنداعى تۋريستىك قالا (ەۋروپالىق رەيتينگتە 4ء-شى جاعاجاي)، جاز مەزگىلىندە دەمالۋشىلار جان-جاقتان كەلەدى. سول كەزدە قالا قوزعالىسى كۇردەلەنە تۇسەدى. بورنمۋت لوندون، مانچەستەر دەگەن ءىرى قالالاردان سوڭ ۇلىبريتانياداعى كولىك كەپتەلىسى بويىنشا 4ء-شى قالا ەكەن. سوندىقتان جەرگىلىكتى اكىمشىلىك، كولىك قوزعالىسىن رەتتەۋ ءۇشىن عالىمداردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. قازاقستاننان بارعان جاس عالىم سول توپتىڭ ءبىر ءمۇشىسى.
«مەنىڭ زەرتتەۋىم جولداعى سەنسورلاردان جينالعان دەرەكتەردى ءتيىمدى پايدالانىپ، قالا قوزعالىسىن رەتتۋگە باعىتتالعان. زەرتتەۋ ءساتتى ناتيجەلەر كورسەتسە، بورنمۋت قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى قالا قوزعالىسىن رەتتەۋ ءۇشىن قولدانۋعا ەنگىزەدى. جولداعى سەنسورلار قاي ۋاقىتتا قانشا جەڭىل كولىك، ۆەلوسيپەد قانداي جىلدامدىقپەن وتكەنىن جادىدا ساقتاپ وتىرادى. وسى مالىمەتتى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ مەنىڭ زەرتتەۋىمنىڭ ءبىر بولىگى. بۇل ۇلكەن اۋقىمداعى دەرەكتەرمەن جۇمىس، ونى ەسەپتەۋ ءۇشىن ماشينالىق وقىتۋدى قولدانامىن (machine learning). الگوريتمدەردى جەلىلىك عىلىم (network science) جانە ەپيدەميالىق تەوريا (epidemiology theory) نەگىزىندە جازامىن. جەلىلىك عىلىم بويىنشا، قالا كوشەلەرى مەن قيىلىستارىن «نەگىزگى» (core) جانە «قوسالقى» (periphery) بولىكتەرگە ءبولىپ قاراستىرامىن. نەگىزگى دەپ تانىلعان كوشەلەردى زەرتتەۋگە كوبىرەك ۋاقىت بولەمىز»، - دەيدى ول.
زەرتتەۋشىنىڭ ايتۋىنشا، نەگىزگى جانە قوسالقى كوشەلەر، دەرەكتەردى تالداۋ ارقىلى انىقتالادى. سونىڭ سالدارىنان، حالىقتىڭ اراسىندا قالانىڭ باستى كوشەسى دەپ سانالاتىن كوشەلەر، دەرەكتەرگە سۇيەنسەك قوسالقى بولىپ شىعۋى مۇمكىن. بۇل جەردە «ساندار سويلەيدى» دەگەن ۇعىم جاقسى ۇيلەسەتىن كورىنەدى.
كوشەدەگى كولىك كەپتەلىسى قالاي زەرتتەلىپ جاتىر
«كەپتەلىستىڭ قالا كوشەلەرى بويىنشا تاراۋىن، حالىق اراسىندا ەپيدەميانىڭ تاراۋىمەن سالىستىرا وتىرا زەرتتەيمىن. ادەتتە اۋىرعان ادام قاسىنداعى ەڭ ءجيى قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن ادامعا جۇقتىرسا، كەپتەلىس بولعان كوشە دە ەڭ العاشقى بولىپ كورشىلەس كوشەدەگى قوزعالىستى قيىنداتادى. بۇل سالىستىرۋ بىزگە كەپتەلىس تارالۋى مەن جويىلۋ ۇعىمدارىن بارىنە تۇسىنىكتى ورتاق ۇعىممەن تۇسىندىرۋگە كومەكتەسەدى». كوپسالالى (multidisciplinary) جانە ءپانارالىق (interdisclipinary) ماماندىقتارمەن زەرتتەۋلەر جاساۋ ۇتىمدى دەپ سانايمىن. قازاقستاندا باكالاۆردا وقىپ جۇرگەندە ماتەماتيكا مەن قاتار پروگراممالاۋ تىلدەرىن ۇيرەتۋگە باعىتتالعان ماماندىقتى تاڭدادىم. ماگيستراتۋرادا ينجەنەرينگ پەن قاتار بيزنەس نەگىزدەرىن وقىدىم. قازىرگى تاڭدا كەپتەلىس دەڭگەيىن تومەندەتۋ جولىندا دەرەكتەر عىلىمى (data science)، جەلىلىك عىلىم (network science)، ەپيدەميولوگيا تەورياسى (epidemiology theory)، كودتاۋ (coding) تاعى باسقا پاندەردى ۇتىمدى قولدانۋعا تىرىسامىن»، - دەيدى اسەمگۇل قوجابەك.
وتباسىمىزدا تەك انا تىلىمىزدە سويلەيمىز
«ءۇش تىلدە ەركىن سويلەيمىن. ءار ءتىلدىڭ ءوز فۋنكسياسى بار، قاجەتتىلىككە بايلانىستى بىرەۋى العا شىعىپ، ويلاۋ تىلىنە اينالادى. اۋدارمادان گورى، ادەبيەتتى، فيلم، پودكاستتاردى ءتۇپ نۇسقاسىندا وقۋعا تىرىسامىن. قازاق ءتىلى – انا ءتىلىم جانە نەگىزگى ويلاۋ ءتىلى، العاشقى ءبىلىم الۋ ءتىلىم، سەزىمىمدى ءبىلدىرۋ ءتىلى. تۋىستارىممەن، دوستارىممەن قارىم قاتىناس ءتىلى. قازاق ادەبيەتىن، ەلىمىزدىڭ جاڭالىقتارىن انا تىلىمىزدە قابىلدايمىن. ەڭ ماڭىزدىسى، ۇلىمىزبەن قارىم قاتىناس ءتىلى ول – قازاق ءتىلى (مۋلتفيلمدەردى ىرىكتەپ اعىلشىن تىلىندە قابىلدايدى). ال اعىلشىن ءتىلى – مامان رەتىندە قالىپتاسۋ ءتىلى، ارىپتەستەرىممەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءتىلى، زەرتتەۋىم تۋرالى ويلاسام بىردەن وسى تىلدە ويلانا باستايمىن. قازىرگى تاڭدا مەن ءۇشىن اعىلشىن ءتىلى ىزدەنىس ءتىلى، عىلىمي ماقالالار مەن زاماناۋي شىعارمالاردى اعىلشىنشا تۇتىنامىن. ورىس ءتىلى – ورىس ءتىلدى دوستارمەن قاتىناس ءۇشىن جانە ورىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىن تۇتىنۋ ءۇشىن كومەككە كەلەدى. ءبىراق ەڭ سيرەك قولدانىلادى»، - دەگەن پىكىرىمەن ءبولىستى ول.
ءۇش تىلدەن بولەك ول پروگراممالاۋ تىلدەرىن دە مەڭگەرگەن. پروگراممالاۋ ءتىلى – Python جانە C++ باعدارلامالاۋ تىلدەرى كود جازۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بۇل «تىلدەردى» عىلىمي زەرتتەۋىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قولداناتىندىعىن جەتكىزدى.
«قازاقستاندا مەحماتتا ەسەپتى شىعارۋدا قينالىپ، گرۋپپالاستار اراسىندا ورتا دەڭگەيدەگى ماتەماتيك بولسام، بريتانيادا ماتەماتيكاعا بايلانىستى ساباقتاردا ەڭ مىقتى ستۋدەنت بولدىم. قازاقستاندا ەسەپتى شىعارۋ جولدارىن ۇيرەنسەم، ۇلىبريتانيادا «بۇل ەسەپتى شىعارسام قانداي پايدا؟»، «بۇل ەسەپتىڭ شەشىمىن قاي جەردە قولدانا الامىن؟»، «بۇل ەسەپ قالاي قۇراستىرىلعان جانە مەن وسىنداي ەسەپ قۇراستىرا الامىن با؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ الۋعا ۇيرەندىم»، - دەيدى اسەمگۇل باۋىرجان قىزى.
بورنمۋت ۋنيۆەرسيتەتiندە عىلىم جانە تەحنولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ جاتقان ءبىرىنشى قازاقستاندىق PhD ستۋدەنت
قازاقستاننىڭ ۇلىبريتانياداعى وكىلى اسەمگۇل قوجابەك ءوزى ءبىلىم الىپ جاتقان بورنمۋت ۋنيۆەرسيتەتiندە عىلىم جانە تەحنولوگيا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ءبىرىنشى قازاقستاندىق PhD ستۋدەنت ەكەن. وعان قوسا، ءبىلىم الىپ، عىلىممەن اينالىسا ءجۇرىپ العاش ءسابيلى بولعان دا اسەمگۇل ەكەن. ارىپتەستەرى مەن جەرگىلىكتى دوستارىنىڭ قازاقستان جايلى پىكىرى ءوزى ارقىلى قالىپتاساتىنىنىڭ جاقسى ۇعىناتىن ول، قاشاندا كوشتىڭ الدىندا جۇرۋگە تىرىسادى.
شەتەلدە ءجۇرىپ ماگيسترلىك ديسسەرتاسيالارعا جەتەكشىلىك ەتۋدە
اسەمگۇل قوجابەك ماگيسترلىك ديسسەرتاسيا جۇمىستارىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ستۋدەنتتەر ينديا، وڭتۇستىك كورەيا، گەرمانيا، جۇڭگو ەلدەرىنەن كەلگەن.
«ءوزىم جەتەكشىلىك ەتەتىن ستۋدەنتتەردى باقىلاۋ ارقىلى ازيا ەلدەرىنەن كەلگەن ستۋدەنتتەر، ادەتتە ۇياڭ كەلەتىنىن بايقايمىن. كوبىنە سۇراق قويۋعا قىسىلادى، مەن ولارعا ءوز ويلارىن اشىق جەتكىزۋىنە، وزدەرىن ەركىن ۇستاپ، سۇراق قويۋدا قىسىلماۋعا تۇسىندىرۋگە تىرىسامىن»، - دەيدى دوكتورانت اسەمگۇل.
ونىڭ ايتۋىنشا، جەرگىلىكتى جانە ەۋروپالىق ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وزدەرىن ەركىن ۇستاپ، وقىتۋشىمەن كەلىسپەگەن تۇستارىن قىسىلماي جەتكىزە بىلەدى. الايدا، ساباقتى اياعىنا دەيىن ناتيجەلى جەتكىزۋگە دەگەن ىنتالارىن وڭاي جوعالتىپ جاتادى. وسىنداي كەزدە، ناتيجەگە جەتەلەۋ ءۇشىن بىرگە جوسپار قۇرىپ، قوسالقى قىزىقتىرۋ جولدارىن ىزدەيتىندىگىن ايتادى. ءار ستۋدەنتتىڭ قاجەتتىلىگى مەن قىزىعۋشىلىقتارىن ەسكەرۋگە تىرىسادى.
اتا-انام مەن وتباسىما العىسىم شەكسىز
«قازاق بالالارىنىڭ ەرەكشەلىگى ءاردايىم ەڭ ءبىرىنشى العىستارىن اتا-انالارىنا ءبىلدىرىپ جاتادى. بۇل دۇرىس ءۇردىس دەپ سانايمىن. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرا، اتا-اناما بالا كەزىمنەن كىشكەنتايسىڭ دەمەي، وتباسىلىق سۇراقتاردا مەنىڭ پىكىرىمدى سۇراپ، كوزقاراسىممەن ساناسقاندارى ءۇشىن العىس بىلدىرەمىن. قازىرگى كەزدە كەز-كەلگەن ورتادا ءوز ويىمدى ەركىن ءبىلدىرىپ، ءوز پوزيسيامنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتە الامىن. ماقساتتارىما جەتۋ ءۇشىن قولايلى ورتا جاساپ، قولداۋ كورسەتكەندەرى ءۇشىن العىس ايتامىن. اتا-انام قازاق ءتىلى مەن ءداستۇرىن ۇيرەتە وتىرا، باسقا دا مادەنيەتتەردىڭ وزىعىن الۋعا ۇيرەتتى. وتباسىما، جاقىندارىما، ورتاما، جولداسىما جانە ۇلىم ديارعا قولداۋلارى ءۇشىن راحمەت ايتقىم كەلەدى»، - دەدى اسەمگۇل باۋىرجان قىزى.
وتباسىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى
«وتباسىمىزدا بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرەمىز. ۋاقىتىمىزدى ءتيىمدى وتكىزۋگە ارنايمىز. ۇلىبريتانيانىڭ باسقا قالارىنا ساياحاتتايمىز. جازدا كوبىنە ءوزىمىزدىڭ بورنمۋتتا سۋعا تۇسەمىز. اققۋ، ۇيرەكتەرگە نان بەرەمىز. (رەد. جىميدى). بۇل جاقتا قۇستاردىڭ ءتۇر-تۇرى بار، تيىندەر اۋلادا جۇرەدى، بۇرىن قازۇۋ قالاشىعىندا ءدال وسىلاي ەدى. تۇلكىنى دە ءجيى كەزدەستىرەمىز»، - دەيدى ول.
ول بورنمۋت ۋنيۆەرسيتەتىندەگى مۇسىلمان ستۋدەنتتەر قاۋىمداستىعىنا مۇشەلىك ەتەدى ءارى ۇيلەستىرۋشىلەردىڭ قاتارىندا. اراسىندا باس قوسىپ اۋىزاشار ۇيىمداستىرىپ، قۇربان ايتتى بىرگە تويلادى ەكەن.
اسەمگۇلدىڭ ايتۋىنشا، ۇلىبريتانيادا مىقتى قازاق ازاماتتارى مەن ازاماتشالارى كوپ. ولاردىڭ ءبىرى Google-دا كود جازسا، ءبىرى الەمنىڭ جان-جاعىنان كەلگەن ستۋدەنتتەرگە ءمۇعالىم بولىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ ماقساتتارى – حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مامان بولىپ قالىپتاسىپ، ادامزات دامۋىنا ۇلەس قوسۋ. ولار ءۇشىن ءوز وتانىنىڭ مۇددەسى قاشاندا جوعارى تۇرادى.
شەت ەلدە جۇرگەن ءار ستۋدەنت، مامان ءوزىن قازاقستاننىڭ brand ambassador-ى سانايدى
«تاۋەلسىز ەلدە تۋعانىمدى ماقتان تۇتامىن ءارى تاۋەلسىز ەكەنىمدى سەزىنەمىن. ماعان بۇل ءبىر قۋات بەرىپ تۇراتىن سەكىلدى. قازىرگى ورتامنىڭ قازاقستان جايلى پىكىرى ماعان بايلانىستى قالىپتاساتىنىن ەسكەرىپ، وزات ستۋدەنت، ىنتالاندىراتىن وقىتۋشى بولۋعا تىرىسامىن. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ باستى قۇندىلىعى – قازاقستان ازاماتتارى. شەت ەلدە جۇرگەن ءار ستۋدەنت، مامان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەلشىسى (brand ambassador) دەپ ەسەپتەيمىن»، - دەپ قورىتىندىلادى اسەمگۇل قوجابەك.