جەر بەتىندەگى قاسيەتتى ورىندارعا قۇرمەتپەن قاراپ، وعان جاماعات بولىپ قۇلشىلىق ەتۋ، ول ادامدارعا ۇنەمى رۋحاني شاتتىق سىيلايدى.
ونداي ورىندار ادامداردىڭ ءومىرىن ءبىر ارناعا سالاتىن تاڭىرلىك ءتالىم الار دانالىقتىڭ ورداسى، ىزگى ويلاردىڭ قۇتتى مەكەنى بولعان. ولار ءماجىلىس وتكىزەتىن سالتاناتتى سارايلار جوق ەسكى زاماندا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەڭەسەتىن ءماجىلىس ورنى دا بولعان. كەش ايتسا دا مۇنى ناپولەون بوناپارت ءوز ەستەلىگىندە مويىنداپتى. ول ءوز سوزىندە: «...وتە جاقىندا الەمدەگى اقىلدى، مادەنيەتتى ادامداردى جيىپ ءبىر ۇكىمەت قۇرۋ جانە ول ۇكىمەتتى قۇران نەگىزىنە سايكەس قۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولامىن. بۇل جول – ادامداردى باقىتقا جەتەلەيدى»، - دەپتى. اراعا قانشاما جىلدار سالىپ، فرانسۋز يمپەراتورىنىڭ قيالىنداعى ماقساتىن ۇلىبريتانيانىڭ ەكس پرەمەر-مينيسترى گوردون براۋن اقيقاتقا اينالدىردى. ونىڭ بىلايشا شەشىم قابىلداۋىنا ۇلىبريتانيالىق ارحيەپيسكوپ (ءدىني قىزمەتكەر) روۋەنا ءۋيليامستىڭ كەنتەربەر ايماعىنا قاراستى جەرگىلىكتى شىركەۋدە «يسلام جانە اعىلشىن قۇقى» جونىندە ءدارىس وقىپ، الەم جۇرتشىلىعىن تاڭقالدىرۋى سەبەپ بولعان.
ارحيەپيسكوپتىڭ «اعىلشىن زاندارىن يسلامعا باعىتتاۋ كەرەك» دەپ ايتقان جالعىز اۋىز ءسوزى قوعامدا ۇلكەن سىلكىنىس تۋدىرىپ، ول زيالى قاۋىم اراسىندا ايتىسقا اينالعان. وسىدان سوڭ ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-مينيسترى گوردون براۋن روۋەنا ءۋيليامستىڭ ۇسىنىسىن قولدايتىندىعىن مالىمدەپ، زاڭ جوبالارىن جاساۋدا جەرگىلىكتى سوت تاجىريبەسىنە شاريعات زاڭدارىن ەنگىزۋدى جاقتايتىندىعىن اشىق بىلدىرگەن. اقسۇيەكتىك اعىلشىن قوعامىنىڭ وسى ماقۇلداۋىنىڭ ءوزى XXI عاسىردىڭ باتىس ەلدەرى فيلوسوفتارىنا يسلام ادالدىقتىڭ سيمۆولى ەكەنىن مويىنداتىپ تاستاعانداي.
تاياۋدا ۇلىبريتانيا كورولى چارلز ءىىى يسلام قۇدىرەتىن بۇكىل الەم الدىندا مويىندادى. ول جەتى اتاسىنىڭ سالىپ بەرگەن جولىنان وزگە جولدى تاڭداپ، اعىلشىن قوعامىندا وزدەرىمەن ءبىر قاتاردا تۇرىپ كەلە جاتقان مۇسىلمان حالقىنا اۋىز اشار بەردى. بۇل – ۇلىبريتانيانىڭ سوڭعى 100 جىلدان استام ۋاقىتتاعى العاشقى ءساتتى قادامى بولىپتى. اۋىز اشار ءراسىمى اتاقتى ۆينزدورگ زالىندا ۇيىمداستىرىلىپ، كورولدەر سارايى اتالىپ كەلگەن قاسيەتتى عيماراتتىڭ قابىرعاسىندا يسلامنىڭ ۇلى ءۇنىن قالدى. تابيعاتىندا سىيلاستىق ءدانى بار حالىق قانىندا بار سىيلاستىعىن ەشۋاقىتتا تارك ەتپەيدى. ءۇش جىلدان بەرى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا جاريالانباعان سوعىس ءجۇرىپ جاتسا دا جاۋجۇرەك حالىق ۋكراينادا تۇرىپ جاتقان ازعانا مۇسىلمان جۇرتىنا قۇرمەتپەن قاراۋدان تارتىنعان ەمەس. قاسيەتتى ورازا ايىندا ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكيي مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ورتاسىنا بارىپ، ولارمەن ءبىر داستارحان باسىندا وتىرىپ، ءوز قۇرمەتىن كورسەتتى. مىنە، قۇدىرەت! بۇل تۋرالى ءبىز ايتا ءتۇسۋىمىز كەرەك!
يسلامنىڭ ادالدىقتىڭ سيمۆولى ەكەنىن ۇلى عالىم، اكادەميك بارتولد بۇعان دەيىن دە ايتقان بولاتىن، «تۇركى حالقىنىڭ اراسىندا يسلام الەمدىك دىندەرمەن سالىستىرعاندا ايقىن باسىمدىققا يە بولىپ كەلدى. بۋدديستەر مەن حريستياندارعا قاراعاندا، ۇلىق مۇحاممەد (س.ع.س.) اكەلگەن ءدىن مۇسىلماندارىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان شىن مانىندە الەمدىك دىنگە اينالىپ وتىر. ونىڭ يللاھي سەنىممەن تارالۋى ءبىرىڭعاي حالىقتارمەن نەمەسە ءبىر عانا الەمدىك وركەنيەتپەن شەكتەلىپ عانا قالعان ەمەس. وزگە دىندەردىڭ ۋاقىتشا جەتىستىكتەرى ىلكىدە يسلامعا قاراعاندا ەلەۋلى بولعانى شىندىق. الايدا ونىڭ ومىرشەڭدىگى ۇزاققا بارمادى. ماسەلەن، ءبىر كەزدە مانيحەي ءدىنى وڭتۇستىك فرانسيادان – قىتايعا دەيىن تارالعان الەمدىك ءدىن بولاتىن، ءبىراق ول ءىزىم-عايىم جوعالىپ تىندى. ال بۋدديستەر ءوزىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتىن باتىستا قانشا ۋاعىزداعانىمەن، ول دا شىعىسازيالىق وركەنيەتتىڭ ءدىنى عانا بولىپ قالدى». (ۆ.بارتولد: «ورتا ازيا تۇركىلەرى تۋرالى جيىرماسىنشى ءدارىس» ەڭبەگىنەن).
ادام قانداي ءىستى قولعا السا دا، ەڭ اۋەلى، ۇلى جاراتۋشىنى ريزا ەتۋدى الدىنا باستى ماقسات ەتىپ قويادى. حاق تاعالانىڭ رازىلىعى ءۇشىن ىستەلگەن ءىستىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى. ونىڭ توزاڭداي ءتۇيىنى كۇندەي، تامشىسى تەڭىزدەي ماڭگىلىك اماندىققا جالعاسادى. ۇلى اقىن، مەملەكەتتىك قايراتكەر گەتە يسلامداعى بارلىق قۇندىلىقتاردى مويىنداي بىلگەن.
ەگەر يسلام اللاھقا مويىنسۇنۋ بولسا، ءبىز ءبارىمىز يسلامدا ءومىر ءسۇرىپ، يسلامدا ولەمىز.
ءبىز بارشا ادامزاتقا نۇرىن سەپكەن قاسيەتتى قۇران تۇسكەن مۇحاممەد (سالاللاھۋ الەيھۋم ءۋا ءساللام) پايعامبارعا ماڭگىلىك قارىزدارمىز.
مۇسىلمانداردىڭ اللاھتىڭ توقسان توعىز سيپاتىن ايتىپ، تاسپيح تارتۋىنىڭ ءوزى – وتە ۇلىق عيبادات. ءبىر اللاھقا ءتان بارلىق سيپاتتاردى ءبىر نەگىزدە ەسكە الۋ – ونىڭ قۇدىرەت پايىمىنىڭ اسا شەكسىزدىگىن بىلدىرەدى. سوندىقتان مۇسىلماندار اللاھتىڭ بۇيرىعىنا باعىنىپ، مارحابات ەتەدى. بۇرىن ءبىزدىڭ پروتەستانتتار گيمنازياسىندا مۇسىلماندار قۇلشىلىق ەتىپ، قاسيەتتى قۇراننىڭ سۇرەلەرى وقىلادى دەپ كىم ويلاعان. ايتسە دە، ول وسىلاي بولدى. ءبىز باشقۇرتتاردىڭ نامازعا جىعىلعانىن كوردىك، يمامداردىڭ ۋاعىزىن تىندادىق. ولار ماعان ايرىقشا قۇرمەت ءبىلدىرىپ، ساداق پەن جەبە سىيلادى. مەن ونى ءوز وشاعىمنىڭ جوعارعى تۇسىنا ءىلىپ قويدىم. ال ءبىزدىڭ كەيبىر ەرەكشە ءدىندار ادامدار، قۇراننىڭ اۋدارماسىن كىتاپحانالاردان ارنايى الدىرىپ وقىدى.
ءيا، ءبىز يسلامدى قابىلداۋعا ءتيىسپىز... مەن ءوز جانىمنان وعان باسقا ەشتەڭە قوسا المايمىن». (گەتەنىڭ 1814 جىلى 5-قاڭتاردا ترەبرگە جازعان حاتىنان جانە «باتىس – شىعىس ديۋاني تۋرالى ەسكەرتپەلەر مەن وچەركتەر» كىتابى).
وسىنىڭ ءبارىن دانىشپان گەتە، اقىن گەتە، اكىم گەتە ءبىلىپ ايتقان. ول كىنامشىلدىك، وتىرىكشىلدىك الەمدىك يدەولوگياعا اينالىپ بارا جاتقانىن سەزگەن. وعان توسقاۋىل بولاتىن جالعىز يسلام ءدىنى ەكەنىن بىلگەن. حح عاسىر سەكۋلياريزاسيا داۋىرىنە اينالاتىنىن سەزگەن عۇلاما اينالاسىنا يسلامعا مويىن بۇرۋعا ۇندەگەن. ءدىنسىز قوعامدا وتىرىكتىڭ تىڭ تۇرلەرى اعارتۋشىلىق جانە گۋمانيزم، يدەيالىق، يندۋسترولوگيالىق قۋاتقا اينالاتىنىن سەزگەن.
كەز-كەلگەن شىندىق باستاپقىدا ادامنىڭ بويىندا رۋحاني ءبىر نەگىز بولىپ پايدا بولادى. ودان سوڭ ول «سەزىلەدى». بەرى كەلە وعان سوزبەن، قالام قۋاتىمەن، باسقا دا ءىزى بار قۇرالمەن جان ءبىتىرىپ، اسىلدانادى. ادەتتە مۇنداي تۋىندى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس اۋەلەي كوتەرىلىپ، ىنتىق بولۋىنان نۇرعا بولەنەدى. يسلام ءىلىمىنىڭ شەت-شەگى جوق. يسلام – الەمدى قامتىعان ەكى دۇنيەنىڭ (ماتەريالدىق، رۋحاني) اراسىنا شەك قويماي، جالپى عالامدى تۇتاس دۇنيە رەتىندە قاراستىرادى. ادامدارعا اللاھتىڭ وزدەرىنە سىيعا بەرگەن قۇندىلىقتارىن قالاي پايدالانۋدى ۇيرەتەدى. مۇنىڭ ءمانىن سەزگەن جاپون يمپەراتورى دامۋدىڭ ىزگە امالدارىن يسلامنان ىزدەپ، ونى قوعام ءومىرىنىڭ ايناسىنا اينالدىرۋدان باسقا جول جوقتىعىن ۇندەگەن. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن جاپونيا بيلىگىنە كەلگەن اسكەريلەر، يمپەراتورعا باتىس الەمىنىڭ ازياعا بەت بۇرىپ، ونى ءبولىپ الۋعا دەگەن وزبىر ويى بارىن مالىمدەگەن. وسىدان سوڭ، جاپونيانىڭ ۇلى يمپەراتورى ءوز حالقىنا ءۇن قاتىپ، يسلام قۇندىلىقتارىنا بەت بۇرۋدى ارمانداعان. بۇگىنگى تاڭدا جاپون حالقى يسلامدى ەڭ قۇدىرەتتى، ءادىل قوعام رەتىندە تانىپ وتىر. 2025 جىلدىڭ وزىندە جاپونيادا 46 مىڭ ادام يسلامعا بەت بۇرعان. ەل بويىنشا 110 مەشىت بار. بۇل از ەمەس.
يسلام ادامدارعا ءوسىم الۋعا، حارام جولمەن دۇنيە جيناپ، بايلىققا مالىنۋعا تىيىم سالعان. ماڭداي تەرمەن تاپقان اقشانى پايدالى ىسكە جاراتۋعا شاقىرعان.
كەيدە ءبىر ەلدى مەكەندە تۇرىپ، تىرشىلىك ەتكەن ادامدار ءوز دۇنيەتانىمىن جەتكىزۋدىڭ ءارتۇرلى ءداستۇرىن قولدانۋى مۇمكىن. سىرتتاي باقىلايتىن بۇل ايىرماشىلىق قورشاعان ورتادا ورىن الاتىن وقيعالارعا ءوز تانىم تۇرعىسىنان بەرەتىن باعاسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنان جانە سەنىم مەن وزگە قۇندىلىقتاردى قالاي قابىلداعانىنا بايلانىستى دا ءوربيدى.
تابيعاتتا بار نارسەنىڭ ءبارى بىزگە ۇلى جاراتۋشىنىڭ تارتۋ ەتكەن سىيى. ءسوزىمىزدىڭ باستاۋىندا ءسوز ەتكەن ءتالىم ولار دانالىقتىڭ ورداسى مەن ىزگى ويلاردىڭ قۇتتى مەكەنى دە اللاھ-تاعالانىڭ سىيى. سوندىقتان تابيعاتىمىزعا ءتان جاراسىمدى مادەنيەتپەن قاسيەتتى قۇربان ايت كۇندەرى سونداي ورىندارعا بارىپ، ءتاۋ ەتۋ دە ءبىزدىڭ وتكەنىمىزگە سالاۋات ايتۋدىڭ ءبىر بۇلجىتپاس تاربيەسى بولماق.
اينالاعا زەر سالىپ قاراڭىزشى، عيبادات ورىندارىنا كىمدەر كوپ بارادى ەكەن؟! ارينە، ءيسى مۇسىلمان جاماعاتى دەرسىز. ال اتا-بابا باسىنا كىمدەر كوبىرەك زيارات ەتەدى؟ بۇل جاعىنان ەندى ۇياتتىمىز. مويىنداۋىمىز كەرەك، ءبىز ءۇي-ۇيدى ارالاپ، ماۋقىمىزدى باسىپ جۇرگەندە وزگەلەر اتا-بابالارى جاتقان اۋليەلىك ورىندارعا، ءتىپتى ەسكى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە بارىپ ءمىناجات ەتەدى. بۇل ءبىر كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلكەندەردەن العان شىعىس دانالىعىنىڭ عاجايىپ ۇلگىسى ەدى.
ءبىز سول رۋحانياتتان جاڭىلىپ، دۇنيە قۋىپ كەتتىك. ال ونىڭ سوڭى قاشان دا ەجەلگى سىيلاستىق ينستيتۋتىمىزعا تەك زيانىن تيگىزەتىن بۇرىس جول ەكەنىن ۇمىتتىق. وزگەلەر ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا زيارات ەتۋىمىزدى ۇنەمى ۇلگى ەتىپ ايتاتىن. وسى قاسيەتتەن اينىماعانىمىز ابزال ەدى.
«ءدىني مەرەكەلەردىڭ رۋحاني ءدامىن سەزىنۋ ءۇشىن ورازا ۇستاپ دايىندالۋ كەرەك» دەگەن پسيحولوگ جۋرگەن ۆوم شەيد ءبىر عيبادات سوزىندە: «ورازا ۇستاماعان ادام ورازاداعى جاسىرىن، سىرلى قاسيەتتەردى بىلە المايدى. ادامزات دۇنيەنى قۋعان سايىن رۋحانياتتىڭ ءدامىن دە سەزبەيدى»،-دەيدى. ودان اسىپ نە ايتۋعا بولادى؟
جاقىندا وڭاشا ءبىر قاسيەتتى ورىندا بولدىق. ونى ۇيىمداستىرۋشى ازامات ارنايى قورقىت بابامىزعا ارناپ قۇران وقۋمەن باستادى. تاڭقالدىق، تامساندىق! ۇلگى ەتۋگە بولا ما، بولادى-اق!
ءبىزدىڭ ۇلى ساحارادا تەك كيىز ءۇي عانا بولدى ما؟ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز اتيللا پاتشانىڭ زامانىندا بۇكىل دەشتى قىپشاق ۇلىسىن عاجايىپ ەسكەرتكىشتەر گالەرەياسىنا اينالدىرعان. ودان ءارى اقساق تەمىر سوقتىرعان ارىستانباپ، قوجا احمەت ياسساۋي، بۇكىل تۇرىكتىڭ اۋليەسى قارابۋرا، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، دومالاق انا، بايدىبەك باتىر، ماڭعىستاۋداعى بەكەت اۋليە، ارقاداعى جوشى حان، الاشا حان، سىرداعى بەگىم انا، انالاردىڭ اناسى دومالاق انا، قاراشاش انالارىمىز – ەڭ قاسيەتتى ورىڭدارىمىز. بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبارى ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ رۋحاني يگىلىگى. دەمەك، ونى ءيسى مۇسىلمان بالاسى دۇعاسىنا قوسىپ وتىرسا، ەل نەسىبەسى ارتىپ تا وتىراتىنى انىق. ولاي بولسا قاسيەتتى يسلامدى ماداق ەتەيىك!