پاريج كەلىسىمى جانە پارنيكتىك گازدار: قاي ەنەرگيا كوزدەرى ەڭ كوپ سو₂ شىعارادى؟

كليماتتىڭ وزگەرۋى قازىرگى زاماننىڭ ەڭ اۋىر قاۋىپتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ال كومىرتەك شىعارىندىلارى بۇل ۇدەرىستە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. 2015 جىلى قول قويىلعان پاريج كەلىسىمىنەن كەيىن حالىقارالىق قاۋىمداستىق پارنيكتىك گازداردى ازايتۋدىڭ جولدارىن بەلسەندى تۇردە ىزدەستىرۋدە. بۇگىنگى تاڭدا 194 ەل، سونىڭ ىشىندە قازاقستان دا، كومىرتەك ءىزىن ازايتۋعا مىندەتتەمە قابىلدادى. بۇل تۇرعىدا اتوم ەنەرگەتيكاسى كليماتتىق ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ جانە تۇراقتى دامۋعا كوشۋ ءۇشىن ماڭىزدى قۇرال بولىپ تابىلادى.

ەنەرگەتيكالىق سەكتوردان بولىنەتىن كومىرقىشقىل گازىنىڭ (CO₂) شىعارىندىلارى بارلىق جاھاندىق شىعارىندىلاردىڭ 40%-نان استامىن قۇرايدى، بۇل ونى كليماتتىق وزگەرىستەرگە قارسى كۇرەس ءۇشىن اسا وزەكتى ماسەلە ەتەدى. نەگىزگى كومىرتەك شىعارىندىلارىنىڭ كوزدەرى مىنالاردى قامتيدى:

• كومىر. ەنەرگيانىڭ ەڭ كومىرتەكتىك كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ءبىر كيلوۆاتت-ساعات ەنەرگيا وندىرىسىندە 800–1000 گرامم CO₂ شىعارىلادى. كومىر ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ماڭىزدى كوزى بولىپ قالا بەرگەنىمەن، ونىڭ قورشاعان ورتاعا تەرىس اسەرى بالامالاردى ىزدەۋدى قاجەت ەتەدى.

• تابيعي گاز. ونىڭ كومىرتەك ءىزى 400–500 گ/كۆت·ساع بولسا دا، ونى ءوندىرۋ جانە تاسىمالداۋ كەزىندە مەتاننىڭ شىعىپ كەتۋى جالپى كليماتتىق اسەردى ۇلعايتادى.

• قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا كوزدەرى. كۇن جانە جەل ەنەرگەتيكاسى ايتارلىقتاي تومەن كومىرتەكتى، ولاردىڭ شىعارىندىلارى تيىسىنشە 20–50 جانە 11–12 گ/كۆت·ساع قۇرايدى. دەگەنمەن، اۋا رايىنا تاۋەلدىلىك جانە رەزەرۆتىك قۋاتتاردى قۇرۋ قاجەتتىلىگى كومىرتەك ءىزىن ارتتىرۋى مۇمكىن.

• اتوم ەنەرگەتيكاسى. اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنان بولىنەتىن CO₂ شىعارىندىلارى نەبارى 5،1–6،4 گ/كۆت·ساع قۇرايدى، بۇل اتوم ەنەرگەتيكاسىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ ەڭ ەكولوگيالىق تازا ادىستەرىنىڭ ءبىرى ەتەدى.

الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋ دەڭگەيى جوعارى ەلدەردە كومىرتەك شىعارىندىلارى ايتارلىقتاي تومەن. مىسالى، فرانسيادا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 65%-ى اتوم ستانسيالارىندا وندىرىلەدى جانە بۇل ەلدەگى سو₂ شىعارىندىلارى الەمدەگى ەڭ تومەندەردىڭ ءبىرى — نەبارى 56 گ/كۆت·ساع. بۇل اتوم ەنەرگياسىنىڭ ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق بالانسىنداعى ۇلەسىن ارتتىرۋ كومىرتەك شىعارىندىلارىن ايتارلىقتاي ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن دالەلدەيدى.

2023 جىلى COP-28 كونفەرەنسياسىندا اقش پەن فرانسيانى قوسا العاندا 20 ەل 2050 جىلعا دەيىن اتوم گەنەراسياسىنىڭ قۋاتىن ءۇش ەسە ارتتىرۋ تۋرالى دەكلاراسياعا قول قويدى. ەۋروپارلامەنت اتوم ەنەرگياسىن "جاسىل" ەنەرگيانىڭ تاكسونومياسىنا ەنگىزۋدى قولداپ داۋىس بەردى، بۇل ەۋروپادا جانە الەمدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا جاڭا پەرسپەكتيۆالار اشادى.

قازاقستان ۋران قورى مول جانە يادرولىق ەنەرگەتيكادا تاجىريبەسى بار ەل رەتىندە اتوم ەنەرگياسىن كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتۋ ءۇشىن ماڭىزدى قۇرالداردىڭ ءبىرى رەتىندە پايدالانۋ مۇمكىندىگىنە يە.

الەمدىك تاجىريبە: اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ۇلگىسى

فرانسيا. فرانسيا اتوم ەنەرگەتيكاسىن كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتۋ ءۇشىن ءساتتى پايدالانىپ وتىرعان ەلدەردىڭ جارقىن ۇلگىسى. 1970-جىلدارى اتوم ەنەرگەتيكاسىن قارقىندى دامىتۋدىڭ ناتيجەسىندە ەل ءوزىنىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 65%-ىن اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنان الا الدى. بۇل شەشىم كومىرقىشقىل گازىن شىعارۋدى ايتارلىقتاي قىسقارتىپ، فرانسيانى الەمدەگى ەڭ تازا ەنەرگيا وندىرۋشىلەردىڭ بىرىنە اينالدىردى.

مالىمەتتەرگە سايكەس، 1970-جىلدارى فرانسيانىڭ ءجىو-ى جىلىنا ورتا ەسەپپەن 5%-عا وسكەن، بۇل جاڭا تەحنولوگيالار مەن ەنەرگەتيكالىق شەشىمدەردى ەنگىزۋگە قاراماستان، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جوعارى بولعانىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، 1970 جىلدان بەرى جان باسىنا شاققانداعى CO₂ شىعارىندىلارى شامامەن 40%-عا ازايعان. مۇنداي ەكونوميكالىق ءوسىم مەن كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتۋدىڭ ۇيلەسۋى اتوم ەنەرگەتيكاسىن ەنگىزۋ ارقىلى تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن دالەلدەيدى.

اقش. COP-28 كونفەرەنسياسىندا قول قويىلعان دەكلاراسياعا سايكەس، اقش اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى قايتادان قولعا الۋدا، بۇل سالانىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جانە كومىرتەك شىعارىندىلارىن ازايتۋ ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەنىن تۇسىنەدى. سوڭعى ونجىلدىقتا امەريكاندىق اتوم ەنەرگەتيكاسى ءارتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولدى، ونىڭ ىشىندە ەسكىرگەن رەاكتورلار جانە قوعامدا بۇل سالاعا دەگەن تەرىس كوزقاراس بار. الايدا، تۇراقتى ەنەرگەتيكالىق بولاشاققا قاجەتتىلىك جانە دەكاربونيزاسياعا ۇمتىلۋ اتوم ەنەرگەتيكاسىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشۋدا.

اقش-تىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى (DOE) جاڭا تەحنولوگيالاردى، اسىرەسە شاعىن ءمودۋلدى رەاكتورلاردى (SMR) دامىتۋدى بەلسەندى تۇردە قولدايدى. بۇل رەاكتورلار قاۋىپسىزدىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىن، مودۋلدىك مۇمكىندىكتەردى جانە ايماقتىڭ قاجەتتىلىگىنە قاراي يكەمدى ورناتىلۋ مۇمكىندىكتەرىن ۇسىنادى. DOE ءوز ستراتەگيالارىندا SMRء-دىڭ سەنىمدى ءارى تازا ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارا الاتىنىن اتاپ وتەدى، بۇل كليماتتىق جانە تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋدە وتە ماڭىزدى.

اقش-تىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىنا قايتا ورالۋى ەنەرگيا تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ قاجەتتىلىگىمەن دە بايلانىستى. وتكەن تاجىريبەلەردەن ساباق الىپ، جاڭا بۋىن ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار اتوم ەنەرگەتيكاسى يمپورتتىق قازبا وتىندارعا تاۋەلدىلىكتى ايتارلىقتاي ازايتا الاتىنىن مويىنداپ وتىر. ناتيجەسىندە، اقش تەك اتوم گەنەراسياسىنىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىندا كوشباسشىلىق ورنىن قايتارۋعا، وسىلايشا ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە حالىقارالىق كليماتتىق مىندەتتەمەلەردى قولداۋعا ۇمتىلۋدا.

گەرمانيا. گەرمانيانىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىنان تولىق باس تارتۋعا ۇمتىلۋىنا قاراماستان، بۇل شەشىمدى كوپتەگەن ساراپشىلار اسىعىس جانە ستراتەگيالىق تۇرعىدان ءتيىمسىز دەپ باعالادى. 2011 جىلى فۋكۋسيما اپاتىنان كەيىن گەرمانيا ءوز اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن 2022 جىلعا دەيىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى، بۇل كەزدە ولار ەلدەگى تومەن كومىرتەكتى ەنەرگيانىڭ ەداۋىر بولىگىن قامتاماسىز ەتەتىن. وسىدان كەيىن ەل جەل جانە كۇن ەنەرگياسى سياقتى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن بەلسەندى تۇردە دامىتا باستادى. الايدا، ەنەرگەتيكالىق ستراتەگيانىڭ بۇل كۇرت وزگەرىسى بىرنەشە سالدارعا اكەلدى.

بىرىنشىدەن، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋ ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ تۇراقتىلىعى تۇرعىسىنان قيىندىق تۋدىردى. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۋاقىتشا جەتىسپەۋشىلىگى گەرمانيانى كومىر مەن تابيعي گازعا كوبىرەك سۇيەنۋگە ماجبۇرلەدى، بۇل CO₂ شىعارىندىلارىنىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولدى. اتوم ەنەرگەتيكاسىنان جوسپارسىز باس تارتۋ ەلدىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋدەگى كۇشتى قۇرالىنان ايىرىلۋىنا اكەلدى. اتوم ەنەرگەتيكاسى تومەن كومىرتەكتى جانە تۇراقتى بولعاندىقتان، ونى پايدالانۋدىڭ جالعاسى ەلدىڭ تۇراقتى ەنەرگەتيكالىق جۇيەگە وتۋىندە شەشۋشى ءرول اتقارا الار ەدى.

اتوم ەنەرگياسىنىڭ از ۇلەسى بار ەلدەردە، مىسالى، وڭتۇستىك افريكادا (4،4%) جانە ءۇندىستاندا (3،1%)، CO₂ شىعارىندىلارى ايتارلىقتاي جوعارى: سايكەسىنشە 707 جانە 713 گ/كۆت·ساع.

ەنەرگەتيكا سالاسىن دەكاربونيزاسيالاۋ ءۇشىن بارلىق سەكتورلاردى قامتۋ قاجەت. دەگەنمەن، قازىرگى ۋاقىتتا ەڭ ۇلكەن نازار ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنا اۋدارىلىپ وتىر، سەبەبى:

• بىرىنشىدەن، ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن دەكاربونيزاسيالاۋ وڭاي، ويتكەنى كومىرتەگى از ەنەرگيا تۇرلەرىن، مىسالى، اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ مۇمكىندىگى بار.
• ەكىنشىدەن، ەلەكتر ەنەرگياسى سوڭعى تۇتىنۋ كەزىندە تازا بولىپ تابىلادى، بۇل قالا اۋداندارىنداعى اۋا ساپاسىن جاقسارتۋ جانە شىعارىندىلاردى رەتتەۋدى جەڭىلدەتۋ سياقتى ەكى نەگىزگى ارتىقشىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى.
• ۇشىنشىدەن، ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ CO₂ شىعارىندىلارىنىڭ ەڭ قارقىندى كوزى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ شامامەن 20%-ى عانا ەلەكتر ەنەرگياسىنا تيەسىلى بولسا دا، ونىڭ ءوندىرىسى ەنەرگيامەن بايلانىستى بارلىق شىعارىندىلاردىڭ 40%-دان استامىنا جاۋاپتى.

قازاقستان ءۇشىن تومەن كومىرتەكتى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋ اسا وزەكتى ماسەلە، سەبەبى ەل پارنيكتىك گاز شىعارىندىلارى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىن الادى. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندا CO₂ شىعارىندىلارىنىڭ كولەمى 821 گ/كۆت·ساع قۇرادى. بۇل كورسەتكىشتىڭ جوعارى بولۋ سەبەبى — ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 77%-دان استامى كومىر جاعاتىن جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىندا (جەس) وندىرىلەدى.

پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن ازايتۋ تومەن كومىرتەكتى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋمەن عانا مۇمكىن بولادى، ال ءبىزدىڭ جاعدايدا بۇل اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) ەنگىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسپاق. بۇل ءۇشىن قازاقستاندا بارلىق العىشارتتار بار: ەل تابيعي ۋراننىڭ بارلانعان قورى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىن الادى جانە ۋران ءوندىرۋ سالاسىندا كوش باستاپ كەلەدى، جىل سايىن الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاجەتتىلىگىنىڭ 40%-ىن قامتاماسىز ەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، الەمدەگى ءار ءۇشىنشى يادرولىق رەاكتور قازاقستان ۋرانىمەن جۇمىس ىستەيدى دەۋگە بولادى.

سونىمەن قاتار، قازاقستاندا «قازاتومونەركاسىپ» ۇلتتىق اتوم كومپانياسى جۇمىس ىستەيدى، ول الەمدەگى تابيعي ۋراننىڭ ەڭ ءىرى ءوندىرۋشىسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ قۇرىلىمىندا 2021 جىلى قاراشا ايىندا ىسكە قوسىلعان «ءۇلبى-تۆس» ج ش س زاۋىتى بار. بۇل زاۋىت تۆس ءوندىرىسىنىڭ تەحنولوگياسى يەسى — فرانسۋزدىق Framatome كومپانياسىنىڭ سەرتيفيكاتتاۋىنان وتكەننەن كەيىن جانە ءونىمنىڭ سوڭعى تۇتىنۋشىسى — قىتايدىڭ CGNPC يادرولىق كورپوراسياسىنان يادرولىق وتىننىڭ سەرتيفيكاتتالعان جەتكىزۋشىسى رەتىندە مويىندالعاننان كەيىن ىسكە قوسىلدى. «ءۇلبى-تۆس» زاۋىتى قازاقستاندى يادرولىق وتىننىڭ دايىن جيناقتارىن (اەس ءۇشىن) جەتكىزۋشىلەردىڭ الەمدەگى شەكتەۋلى توبىنا قوسۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل قازاقستانداعى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ءۇشىن يادرولىق وتىن وندىرەتىن جالعىز ءوندىرىس بولىپ تابىلادى. «قازاتومونەركاسىپتىڭ» نەگىزگى كليەنتتەرى — اەس وپەراتورلارى، ال ءونىمنىڭ نەگىزگى ەكسپورتتىق نارىقتارى — جۇڭگو، وڭتۇستىك جانە شىعىس ازيا، سولتۇستىك امەريكا جانە ەۋروپا.

وسىلايشا، قازاقستاندا اەس سالۋدى جوسپارلاعان جاعدايدا «قازاتومونەركاسىپ» جىل سايىنعى ءوندىرىس كولەمىنە سۇيەنە وتىرىپ، اەس قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۋران رەسۋرستارىمەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلگەن.

بارلىق فاكتورلاردى ەسكەرە وتىرىپ، اتوم ەنەرگەتيكاسى كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەس جانە كومىرتەگى شىعارىندىلارىن ازايتۋ ءۇشىن ماڭىزدى قۇرال بولىپ تابىلادى. حالىقارالىق تاجىريبە كومىرتەگى ءىزى ازايتۋ ءۇشىن اتوم ەنەرگياسىن ءساتتى قولدانعان مىسالداردى كورسەتىپ وتىر جانە بۇل قازاقستان ءۇشىن باعدار بولا الادى. ەلدە جاڭا اەس-تەر سالۋ CO₂ شىعارىندىلارىن ازايتىپ قانا قويماي، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى، ەكونوميكالىق ءوسۋدى جانە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

دەرەككوز: ranking.kz