بيىل سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلعانىنا – 30 جىل. قازاق جەرىندە اتوم بومبالارىن سىناقتان وتكىزۋگە توسقاۋىل قويۋدا «نيەۆادا– سەمەي» قوزعالىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى ولشەۋسىز ەكەنى بەلگىلى. تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا بۇگىن بىزگە وسى قوزعالىستىڭ باسىندا بولعان، وزىندىك ۇلەسىن قوسقان مادەنيەتتانۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى ءسوز قوزعادى.
مادەنيەتتانۋشى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسى، شىن مانىندە، قازاقستاندىق ازاماتتىق قوعامنىڭ ەڭ قۋاتتى قوزعالىسى ەكەنىن ايتادى. اسەرلى ناتيجەلەر تارتۋ ەتكەن، جىگەرلەندىرەتىن وقيعا ەگەمەن قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى سەنىمدى قادام بولدى.
ماعان باسىنان باستاپ «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسىنا قاتىسۋ باقىتى بۇيىردى. جازۋشىلار وداعىندا وتكەن كەرەمەت كەش ەسىمدە. جينالىس ءماجىلىس زالىندا باستالىپ، جالعاسى كوشەدە وتكەن بولاتىن. سول ۋاقىتتا ولجاس سۇلەيمەنوۆ حالىق الدىندا تاماشا سويلەپ ەدى، – دەيدى مۇرات اۋەزوۆ.
قازاقستان جازۋشىلار وداعى عيماراتى الدىندا وتكەن جۇرتشىلىق جينالىسىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقستانداعى يادرولىق قارۋدى سىناۋدى توقتاتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ماسەلە كوتەردى. وسىدان كەيىن سۇلەيمەنوۆ ەسىمى جارىلىستاردى توقتاتۋ جولىنداعى كۇرەسپەن تىعىز بايلانىستى بولدى. اقىندى حالىق انتيادرولىق قوزعالىستىڭ كوشباسشىسى جانە پرەزيدەنتى رەتىندە قابىلدادى.
– ول كەزدە مەن جازۋشىلار وداعىندا جۇمىس ىستەدىم. بۇل عيمارات ماعان وتە جاقسى تانىس بولاتىن. انتيادرولىق جينالىس 1973 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتىندا وتكەن تاعى ءبىر جارقىن وقيعانى ەسكە سالىپ وتىر. بۇل – ازيا مەن افريكا جازۋشىلارىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنسياسى بولاتىن. جالپى، جۇرتشىلىق الدىندا ايتىلعان انتيادرولىق باستاما سياقتى، كونفەرەنسيا ءبىزدىڭ سانامىزدى وتارسىزداندىرۋعا ىقپال ەتتى. وسى ەكى ايتۋلى وقيعا دا ۇلى ازاماتتىققا تولى كەزەڭگە ساي كەلەتىن، – دەپ اتاپ ءوتتى مۇرات اۋەزوۆ.
مادەنيەتتانۋشى بۇل وقيعالاردىڭ ەكەۋى دە قازاقستانداعى وڭ وزگەرىستەردىڭ جارشىسى بولعانىن اتاپ كورسەتتى. اسىرەسە، 1980 جىلداردىڭ اياعىندا ترانسفورماسيانىڭ جاقىندىعى ەرەكشە سەزىلەتىن. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قولداۋ تاپقان يادرولىق قارۋعا قارسى كەزدەسۋدە ايتىلعان سوزدەر حالىقتى شىنايى شابىتتاندىردى. جۇرت قازاقستان رەسپۋبليكاسىن ماقتان تۇتا باستادى.
«مەن يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىستىڭ ءبىرىنشى ۆيسە-پرەزيدەنتى بولۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم. سونىمەن قاتار، مەنىڭ جاس كەزىمنەن تانىس دوستارىم دا يادرولىق قارۋعا قارسى باستامانى قولداۋعا جانە دامىتۋعا بەلسەنە قاتىستى. مىسالى، مارات سەمبيندى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. ولار وقيعالاردى شىنايى ازاماتتىقپەن تۇسىنەتىن رۋحى مىقتى جاندار ەدى. ولاردىڭ «نيەۆادا–سەمەيگە» قاتىستى ۇسىنعان كوپتەگەن قۇندى يدەيالارى وڭ ناتيجەگە اكەلدى»، – دەپ جالعاستىرادى مادەنيەتتانۋشى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن باسقا دا قوعامدىق بەلسەندىلەردىڭ ارقاسىندا بۇل قوزعالىس ادامداردىڭ ساناسىنا تەز اسەر ەتە باستادى.
قوزعالىستى ءارتۇرلى بۋىن، ءتۇرلى ەتنوستار مەن ءارتۇرلى ماماندىقتاعى قازاقستاندىقتار قولدادى. ولاردىڭ ىشىندە عالىمدار، قاراعاندى كەنشىلەرى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورلارى دا بولدى. ونىڭ ۇستىنە، ءتىپتى يادرولىق عالىمدار دا سىناقتاردى توقتاتۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدارىن ايتۋدان قورىقپادى، – دەدى م.اۋەزوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، كوپ جاعدايدا حالىقتىڭ بىرلىگى ءۇشىن العىشارتتار جاسالدى. ول قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىنداعى ۇلكەن باستاۋلاردىڭ ءبىرى بولدى. «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسى – بۇل ناعىز تاريحي وقيعا دەۋگە بولادى. مۇرات اۋەزوۆ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى بارلىعىن «ۇلتتىق پاتەرلەرگە» بولگەن تۇستا بۇل ۇلكەن ماڭىزعا يە بولعانىن ايتادى:
«1989 جىلى 28 اقپانداعى كەزدەسۋ جاستاردى شەرۋگە، جاعدايدى وزگەرتۋگە قادام جاساۋعا شاقىردى. بۇل وپتيميزم كوپ جاعدايدا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇزەگە استى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تۇلعاسىنان جاستار بوستاندىق تۋرالى ارماندارىنىڭ كورىنىسىن كوردى، ونىڭ ىس-ارەكەتتەرىندە مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين، ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ۇمتىلىستارىنىڭ ۇندەستىگى بەيلەنگەن-دى. ولار ءوز جەرىمەن ماقتانا الدى، بۇل حالىقتىڭ ناعىز ۇلدارى مەن قىزدارىنا ءتان ماقتانىش بولدى»، – دەيدى مادەنيەتتانۋشى.
مۇرات اۋەزوۆ انتيادرولىق قوزعالىس يدەياسىمەن بىرىككەندەردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى ۇلت پەن ءدىن وكىلدەرى بار ەكەنىن ايتادى. گالينا كۇزەمبايەۆانىڭ باسشىلىعىمەن شتاب كەرەمەت جۇمىس ىستەدى دەۋگە بولادى. سول كەزدەگى كاسىپكەر ميچالي حۋرين مۇرات اۋەزوۆتىڭ اقش-قا ساپارىن قارجىلاندىرۋعا كومەكتەسكەن. ول امەريكاعا انتيادرولىق قوزعالىستىڭ وكىلەتتى وكىلى رەتىندە بارىپ، قوعام قايراتكەرلەرىنە، ساياساتكەرلەرگە، باسقا مەملەكەتتىڭ پروگرەسسيۆتى ازاماتتىق بەلسەندىلەرىنە قازاقستاندىق باستاما تۋرالى مالىمدەگەن.
– ءبىزدىڭ يدەيالاردى امەريكالىقتار وتە جاقسى قابىلدادى. ەسىمدە، مەن كاليفورنيادان نيەۆاداعا كەتىپ بارا جاتقاندا ماعان سان-فرانسيسكودان قوڭىراۋ شالىنىپ، كەزدەسۋ ۇسىنىلدى. ولار ۇلكەن پاتەردە كەزدەسۋ ۇيىمداستىردى. كوپتەگەن ادامدار جينالدى. مەن ولارعا جاتتىعۋ الاڭى جانە نيەۆادا–سەمەي تراگەدياسى تۋرالى ايتتىم. ولار ءبىزدىڭ يدەياعا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ، قولداي جونەلدى. سودان كەزدەسۋ سوڭىندا قول ۇستاسىپ ءان ايتا باستادىق. بۇل كەزدەسۋ مەنىڭ ەڭ جارقىن ەستەلىكتەرىمنىڭ ءبىرى بولدى، – دەپ جالعاستىردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
مۇرات اۋەزوۆ امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ساپارى كەزىندە دوكتور بەرنارد لوۋننان شاقىرۋ العان. ول 1985 جىلى «الەم دارىگەرلەرى يادرولىق سوعىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن» ۇيىمىنىڭ اتىنان نوبەل سىيلىعىن الدى. ولار كەزدەسىپ، ودان ءارى يادرولىق قارۋعا قارسى قوعامدىق بەلسەندىلىكتىڭ جولدارىن بەلگىلەدى.
كورنەكتى كارديولوگ يادرولىق قارۋعا قارسى باستامانى دۇرىس قابىلداپ جانە قازاقستاندىق بەلسەندىلەرگە قولداۋ ءبىلدىردى. وسىلايشا مۇرات اۋەزوۆ شەتەلدىك دارىگەرمەن دوستىق كوپىرىن قۇرىپ، جالىندى پىكىرلەس تاپقان بولاتىن. اقش-تاعى ساياحاتتان كەيىن ەندى شەتەلدىك قوناقتار جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورۋ ءۇشىن قازاقستانعا، دالىرەك ايتقاندا، سەمەي وبلىسىنا كەلۋلەرى كەرەك بولدى
– 1990 جىلدىڭ 6 تامىزىندا پوليگون ماڭىنداعى قاراۋىل اۋىلىندا ۇلكەن حالىقارالىق اكسيا وتكىزگەنىمىز ەسىمدە. ونىڭ قويۋشى-رەجيسسەرى – مارقۇم، جازۋشى، حورەوگراف دۇيسەنبەك ناقىپوۆ. سەناريي بويىنشا ءبىز ايماق تۇرعىندارىنا قايعى مەن اۋرۋ اكەلەتىن «ايداھاردى ءولتىرۋ» ءۇشىن وتقا تاس لاقتىردىق.
بۇل وقيعا تۋرالى حابارلار بۇكىل الەمگە تارالدى، ونىڭ ىشىندە يۋريي كۋيديننىڭ ايگىلى فوتوسۋرەتتەرى، گۇلجان ەرعالييەۆانىڭ بەينەسيۋجەتتەرى دە بار ەدى. بۇل ارەكەتتەرگە حالىقارالىق جۋرناليستيكانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى، مىسالى، گەنريح بوروۆيك قاتىستى. ءدال وسى حالىقارالىق وقيعالاردان كەيىن قوزعالىس ءجاي عانا دۇنيەجۇزىلىك ەمەس، ءىس جۇزىندە پلانەتارلىق سيپاتقا يە بولدى. ويتكەنى، وسى قوزعالىستان كەيىن بۇكىل الەمدە يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاندى. وسى قوزعالىستىڭ ارقاسىندا اسكەري ادامدارمەن، پوليگونداعى يادروشىلارمەن كەزدەسۋلەر مۇمكىن بولدى.
اسكەري ادامدار يادرولىق زاريادتىڭ سوڭعى سىناعى وتكىزىلگەندە جەراستى جارىلىسىنان شامامەن 6 شاقىرىم قاشىقتىقتا عانا جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتتى. وسى جەردە اسكەريلەر جارىلىستاردىڭ ءقاۋىپتى بولمايتىنىن ايتتى. جەر بۇلك ەتە قالدى، سونىمەن ءبارى بىتكەندەي. اسكەريلەر ايتقانداي ەمەس، مۇرات اۋەزوۆ اياق استىنداعى جەر ايىرىلىپ، قاقىراپ بارا جاتقانداي بولعانىن ايتادى.
بۇل جارىلىستار بۇكىل ايماقتاعى تىرشىلىك يەلەرىنە، جەر استىنان ادامعا دەيىن ءولىم اكەلدى. قوزعالىس اياسىندا ءبىز پوليگون باسشىلارىمەن، يادرولىق عالىمدارمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ، و سى جارىلىس ورنى اباي، شاكارىم سىندى وزىق ويلى، بىرەگەي تۇلعالاردىڭ تۋعان جەرى ەكەنىنەن حاباردار ما ەكەن دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىك.
مادەنيەتتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسى كسرو مەن اقش-تاعى يادرولىق سىناقتاردىڭ توقتاتىلۋىنا جانە يادرولىق الەۋەتتىڭ قىسقارۋىنا ىقپال ەتىپ قانا قويماي، قازاقستاننىڭ شەت ەلدەردەگى ناعىز ەلشىسى بولدى. قوزعالىس كوشباسشىلارى قازاقستاندى، ونىڭ مادەنيەتىن، گەوگرافياسىن، حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن الەمگە جاريا ەتتى.
«نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسى قازاقستان تاۋەلسىزدىگى تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعاعا اينالعانىنا سەنىمدىمىن. وعان تاريح جانە باسقا دا گۋمانيتارلىق جانە قوعامدىق عىلىمدار سالاسىنداعى مامانداردىڭ قىزىعۋشىلىعى ودان ارى جالعاسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا تارالا بەرمەك. ويتكەنى، ونسىز حح عاسىردا بولعان وقيعالاردىڭ تولىق بەينەسىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، – دەپ تۇيىندەدى مۇرات اۋەزوۆ.