Asty qandaı ydystan ishken durys?
Ydysyna qarap asyn ish... Búginde bul maqaldy týra maǵynasynda qoldansa da, ózektiligin joımaıtyn sıaqty.
As – adamnyń arqaýy. Deıturǵanmen, aýrý – astan dep te aıtyp jatamyz. Fast-fýd ónimderi, jartylaı fabrıkat ónimder sıaqty paıdasynan góri zıany kóp taǵamnan búginde artyq salmaq, qant dıabeti, óttiń tolýy, t.b. aýrýlary beleń alyp ketti. Tamaqtyń quramynan buryn, onyń qandaı ydysta daıyndalǵany men qandaı ydystan ishkenimizge de kóńil bólgen mańyzdy. Sondyqtan da, búgingi kúni nýtrısıologtar men dıetologtar mamandar tamaqtyń quramymen birge, onyń daıyndalý jolyna, tipti qandaı ydysta ázirlengenine mán bergen jón deıdi. Tamaqtaný ádebine mán berip, asty qandaı ydyspen iship jatqanyńyzǵa, onyń qandaı ydysta daıyndalǵanyna nazar aýdaryp kórdińiz be?
Árbir as úı hanshaıymynyń sóresinde de ydystyń nebir túrleri bar. Ydys tańdaýda bastysy, onyń qandaı materıaldan jasalǵanyna mán bergen jón.
Búginde dúkende samsaǵan ydystyń túr-túri men ádemiliginen onyń sapasyna mán bere bermeıtinimiz ras. Tutynatyn taǵam dárýmenge toly, paıdaly bolǵanmen, ony daıyndaýda (ázirleýde) qoldanylatyn keıbir ydystar aǵzaǵa qaýipti zattar bóledi. Osy zıandy zattar aǵzaǵa toksın bólip, saldarynan sozylmaly aýrýlarǵa shaldyqtyrady. Melamındi, metal, alúmını, tot baspaıtyn bolat, plasık ydystarmen tamaq jasaǵanda, olardan metal ıondary bólinedi eken.
Sonymen tamaqty qandaı ydystan ishken jón?
Farfor ydystar. Mundaı ydystardyń basty artyqshylyǵy – olardyń sýsyndar men sorpalardyń temperatýrasyn uzaq ýaqyt saqtaýynda. Bul ydystardy kútip ustaý qıyndaý, sáıkesinshe, baǵalary da qymbatyraq keledi. Farfordy ydys jýatyn mashınaǵa salyp jýýǵa keńes berilmeıdi, ásirese, sýreti bolsa, ony qoldanbaǵan jón.
Farfordyń basqa keramıkalyq buıymdardan ereksheligi, ony urǵan kezde shyǵatyn dybystyń taza shyǵýynda. Osyǵan qarap, ony basqalarynan aıyrýǵa bolady.
Faıans ydystar. Bular keramıkanyń áldeqaıda qoljetimdi túri, farfor ydysqa qaraǵanda túsiniń aqtyǵy báseńdeý, qalyńdaý keledi. Faıans ydystar jylý saqtamaıdy, ony óte berik dep te ataýǵa kelmeıdi. Muny da ydys jýǵysh mashınamen jýýdyń qajeti joq.
Shyny ydystar. Merekelik asta qoldanbasańyz da, kúndelikti qoldanysta eń yńǵaılysy osy ydystar. Olar ekologıalyq turǵyda zıansyz, ıis tartpaıdy, tazalap, kútip ustaý da jeńilirek. Shynynyń basty kemshiligi – synǵyshtyǵynda.
Jyltyraǵan órnektermen bezendirilgen ydysty satyp almas buryn onyń syrtynyń qanshalyqty jyltyrmen jalatylǵanyna mán bergen jón. Óıtkeni boıaýdyń quramynda bolýy múmkin kadmıı men qorǵasyn tamaqqa túsip, zıan týǵyzýy ǵajap emes.
Kúmisten jasalǵan ydystar. Búgingi kúni kúmis ydysty qoldanatyndar kemde-kem shyǵar. Kúmisten jasalǵan ydystardy paıdalanýdyń qajettiligi shamaly. Reseılik standarttar boıynsha, kúmis qaýiptigi jaǵynan ekinshi klassqa jatady. Kúmis kobált, qorǵasyn, kadmıı jáne basqalary sıaqty basqa ýly aýyr metaldarmen qatar qaýiptiliktiń 2 klasyna jatady ("óte qaýipti zat"). Kúmistiń shynymen bakterıaǵa qarsy qasıetteri bar, biraq ol zıandy zattardy ǵana emes, sonymen qatar paıdaly bakterıalardy da óltiredi. Sondyqtan ol tamaqtyń quramyndaǵy paıdaly elementterdi de joıyp jiberýi múmkin.
Melamındi ydystar. Jeńil, synbaıtyn, qoldanysqa yńǵaıly ári arzan bolǵanymen, densaýlyqqa zıany kóp. Sýmen áreketteskende melamın formaldegıd, ıaǵnı mýtagendi ý bóledi. Ol aǵzada birtindep jınalyp, ımýndyq júıe jumysyn buzady. Formaldegıd óte kúshti alergen, ekzema, joǵary tynys joldarynyń aýrýlaryn, kózdiń titirkenýin týdyrýy múmkin, sonymen birge, baýyr, kókbaýyr, búırek, asqazanǵa keri áser etedi.
Eýropada melamınnen jasalǵan buıymdardy satýǵa tyıym salynǵan.
Qandaı ydyspen tamaq ishpeý kerektigin anyqtadyq. Endi tamaqty qandaı ydysta pisiremiz degen suraqtyń týyndaýy oryndy.
Tamaqty qandaı ydysta daıyndaǵan durys?
Tot baspaıtyn bolat (qurysh). Tot baspaıtyn kástrólder qoldanýǵa yńǵaıly, ádemi jáne metal totyqpaıdy. Degenmen keıbir kástrólder men tabalardyń quramynda nıkel bar ekenin este ustaǵan jón. Nıkel – kanserogendi qasıetteri bar kúshti alergen. Sondyqtan mundaı metaldan jasalǵan ydysty tańdar aldynda «quramynda nıkeli joq» degenin izdegen durys.
Tıtan ydystar tot baspaıtyn bolattan jasalǵan ydystarǵa qaraǵanda eki ese jeńil. Ol tamaqty kúıdirmeıtin qasıetterge ıe. Mundaı ydystardy qoldana otyryp, ol birkelki qyzbaıtynyn jáne temperatýrany 425 gradýsqa deıin kótergende, tıtan dıoksıdin bóle bastaıtynyn umytpaǵan jón. Sol sebepti ony ashyq otta tamaq pisirý úshin qoldaný usynylmaıdy.
Jyltyr syrly (emal) ydys. Mundaı ydystar asa qatty qymbat emes jáne ekologıalyq turǵyda taza. Degenmen, ydystyń ishki jaǵyndaǵy syry ushyp ketse, ony dereý aýystyrǵan durys bolady. Sebebi zaqymdanǵan ydystyń metal ıondary tamaqqa shabady. Bul ydysty jıi aýystyryp turý keqrek demeseńiz, asty uzaq ýaqyt saqtaý úshin emal ydys óte qolaıly.
Shoıynnan jasalǵan ydys. Gıpoallergendi, toksındi emes, myqty ári uzaq qyzmet etedi. Shoıynnan sapaly etip jasalǵan qazandy tipti urpaqtan urpaqqa mura etip qaldyrýǵa bolady. Durystap qoldanǵan jaǵdaıda, bul ydysta tamaq kúımeıdi, jyl ótken saıyn qaıta jaqsara túsedi. Shoıyn ydystyń kemshin tustary retinde onyń óte aýyr keletinin jáne ıis soryp alatyn qasıetterin ǵana ataýǵa bolady. Shoıyn tabany jýa sala, qurǵatyp súrtken durys, óıtpegende ony tot basýy múmkin.
Ystyqqa tózimdi shyny - azyq-túlikpen reaksıaǵa ushyramaıtyn jáne olardyń qasıetterin jaqsy saqtaıtyn beıtarap materıal. Mundaı ydys uzaq ýaqyt boıy tamaqtyń jylýyn saqtaı alady. Peshte de, plıta ústinde de pisirýge jaraıdy. Sonymen birge mundaı ydystarda daıyn asty tońazytqyshqa, tipti muzdatqyshqa qoıyp ta qoldanýǵa jaraı beredi.
Sılıkon ydystar. Uzaq ýaqytqa shydaıdy jáne qaýipsiz ydys. Onda ázirlengen as kúımeıdi ári jabyspaıdy. Ol ıis sormaıdy jáne – 40-tan +250 gradýsqa deıin tózimdi bolyp keledi.
Sılıkon ydys alarda rezeńkeniń ıisin sezseńiz, ondaı ydysty alýdan bas tartyńyz. Onyń jasandy bolýy ábden múmkin.
Kúıdirilgen sazdan jasalǵan ydystar. Mundaı ydystar kóbine peshte pisiriletin taǵamdar úshin yńǵaıly bolyp keledi. Ashyq otqa qoıýǵa bolmaıdy. Ol ekologıalyq turǵyda zıansyz, bul ydysta daıyndalǵan astyń dámi men ıisi erekshe bolady. Kemshin tusy - óte názik keletini jáne synǵyshtyǵy. Jaqsylap kútýdi qajet etedi, ıisti sińirip almas úshin jýǵysh suıyqtyqty az ǵana qoldanǵan jáne jaqsylap keptirip alǵan abzal.