Muhtar Áýezov pen shákirti, rýhanı serigi bolǵan Qaıym Muhamedhanovtyń arasyndaǵy ádebı, ǵylymı dıskýrs máseleleri búgingi muhtartanýdyń zerttelýge tıisti ózekti ári mańyzdy taqyryptarynyń biri. Osy kúnge deıin jaryq kórmegen, óziniń jeke arhıvinde saqtalǵan Qaıym Muhamedhanovtyń Muhtar Áýezovtiń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty qanshama tarıhı qujattar Dına Muhamedhannyń «Ustaz ben shákirt: Muhtar men Qaıym. Ýchıtel ı Ýchenık: Mýhtar ı Kaıým (qazaq jáne orys tilderinde)» (Almaty, 2023.-336 bet «sýretti) atty eńbeginde ádebı aınalymǵa engen.
ına Muhamedhannyń kitabyndaǵy uly ustaz ben shákirtiniń arasyndaǵy dıalogtar ýaqyt synyna qaramaı áli de mańyzdy ári qundy. Biz úshin Áýezovtiń árbir sózi ulttyq rýhanıatqa qosylǵan qundy jádiger.
Muhtar Áýezovtiń Qaıym Muhamedhanovty bala kezinen baptap, ózine ǵylymı tilshi etip alyp, ádebıet álemine áýestendirip, ǵylymǵa baýlyǵany málim. Olardyń bári kózi qaraqty oqyrmandar úshin úzdik-úzdik bolsa da belgili. Degenmen avtor eńbeginde jaryq kórgen jazýshynyń óz aýzymen aıtylǵan, shákirtiniń qoljazbasynda ǵana saqtalǵan muraǵattyq materıaldar, narratologıalyq mátinder , shyǵarmashylyq shejireler qazirgi muhtartaný úshin úlken olja, ult rýhanıatyna qosylǵan qundy dúnıeler.
930 jyldardyń aıaǵynda Abaı murasy, onyń shákirtteri men izbasarlarynyń shyǵarmalaryna joıylyp ketý qaýpi týyp, aqyn sózderi burmalanyp, shyǵarmalary ǵylymı turǵydan zerttelmeı, qoljazbalary men jeke zattary joǵalyp, ómiriniń kýágeri bolǵan qarıalar qatary sırep bara jatqanyn sezgen uly sýretker Muhtar Áýezov shákirti Qaıym Muhamedhanovqa qolqa salyp, naqty tapsyrmalar bergen. Eń bastysy – qazaq jazba ádebıetiniń kóshbasshysy Abaı Qunanbaevtyń jınalmaı jatqan ádebı muralaryn el ishinen jınaý, jarıalaý jumystaryn qolǵa alý úshin:
· Abaıdyń tuńǵysh murajaıyn ashýǵa negizdeme qalaý;
· Abaı shákirtteri men izbasarlarynyń mektebin qurý jáne saqtaý;
· Oıshyl-aqynnyń qundy sózin tekstologıalyq taldaý ádisimen saqtap qalý kerektigin tapsyrady.
1940 jyly M. Áýezovtiń tikeleı jetekshiligimen aqyn murajaıyna laıyqty alǵashqy ǵımaratty tańdap, Lenıngradtan kelgen kásibı maman, áriptesi Borıs Akkermanmen birge Abaı aýylynyń aralap, 500-deı jádiger taýyp, olarǵa ǵylymı sıpattama berilýi, murajaı boıynsha tuńǵysh «Jolbasshy» qural jazylyp, naqty jumystar júrgizile bastaýy shyn mánindegi rýhanı qubylys bolatyn ( «Památka dlá posetıteleı mýzeıa Abaıa. Lıteratýrno-memrıalnyı Mýzeı Abaıa» (Almaty,1960 g.).
Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna tikeleı qatysy bar erekshe qundy qoljazbalardy, muraǵattyq, fólklorlyq materıaldardy jınaqtap, jeke shyǵarmashylyq tulǵaǵa arnalǵan qazaq rýhanıatyndaǵy alǵashqy memlekettik mýzeıdiń uıymdastyrýshy ári basshysy bolǵan Q.Muhamedhanovqa ustazy únemi baǵyt-baǵdar berip otyrǵan. Qazaq mádenıetinde erekshe tarıhı orny bar murajaıdyń negizin qalaǵan birden –bir maman Qaıymnyń ǵana basqarýǵa moraldyq quqyǵy barlyǵyn aıtyp demep, qoldaý, qamqorlyq kórsetken. Osy taqyryp tóńiregindegi ustaz ben shákirttiń birneshe qoljazba qoryna aınalǵan papkalaryndaǵy resmı, resmı emes aqparattar men túpnusqa jazbalaryn jankeshtilikpen zerdelep, muqıat júıelegen avtor aqynnyń árbir mereıtoıyna qatysty qundy qoljazbalardy, is saparlar týraly kýálikterdi tizip keltire otyryp, eki uly tulǵanyń eńbekterine jan-jaqty taldaý jasap, Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna tikeleı qatysy bar erekshe qundy qoljazbalardy, muraǵattyq, fólklorlyq materıaldardy júıelep, jarıalap, ǵylymı aınalymǵa endirgen.
Osy rette ákesi Qaıymnyń: «Materıaldar joq, eksponattar joq. Mýzeıdi qalaı qurý kerek? Muhtar Áýezov erekshe aqyl berip turdy»,- degen sózderin eske alady (99 bet). 1940 jyly Abaı mýzeıin qurý týraly úkimettiń qaýlysyna sáıkes shuǵyl sharýalar júrgizip, jankeshtilikpen B.Akkerman, fotograf Dolgýnın úsheýi kún-tún demeı saparǵa shyǵyp, shalǵaı aýyldaǵy aqynnyń zamandastarymen kezdesip, estelikterin, ol tutynǵan zattardy jınap, qundy qoljazbalardy qolmen jazyp alǵany jóninde qanshama qundy tarıhı derekter bar eńbekte. 24 jasynda respýblıkamyzdaǵy jeke shyǵarmashylyq tulǵaǵa arnalǵan murajaıda tuńǵysh ret ekskýrsıa júrgizgen Qaıym Muhamedhanovtyń qaıratkerlik qaısarlyǵy men bilim- qabileti arhıvtik jazbalar arqyly dáripteledi. Murajaıda Qaıym Muhamedhanovtyń bastamasymen Abaı ýnıversıteti ashylyp, ózi onyń turaqty rektory boldy.
«Abaı s synovámı, ıstorıa fotografıı» degen taraýda 1941 jyly Qaıymǵa Áýezovtiń «Abaıdyń qasıetti tarıhı fotosy» dep Abaıdyń balalary – Aqylbaımen jáne Turaǵulmen túsken sýretin kórsetip, onyń tarıhy baıandalǵan ekeýara dıalog ta búgingi muhtartaný úshin tyń dúnıeler.
Ony mýzeıge suraǵan Qaıymǵa ustazynyń «Turaǵul alashordalyq» degen aıyptaýdan ony saqtandyryp bergisi kelmegeni, alaıda shákirti tabandylyq tanytyp kóndirgeni: «Seniki de jón shyǵar, sýret Abaı murajaıynda saqtalýy tıis»,– dep bergeni jóninde tarıhı derek keltiriledi (101 b). Jáne kúni búginge deıin kópshilikke tanys emes uly ustaz ben shákirttiń myna dıalogy jáne Abaıdyń uldarymen túsken jalǵyz sýrettiń tarıhy búgingi urpaqqa da qyzyqty bolary sózsiz:
« – A kak ona k vam popala, rasskajıte, Mýhtar-aga, ıa zapıshý etý ıstorıý, dam kommentarıı k etoı nahodke, ved kajdyı eksponat doljen byt naýchno opısan: ı ego ıstorıa, ı ego vladelsy, ı sam fakt popadanıa v mýzeı.
– Snımok, na kotorom ızobrajen Abaı s synovámı, byl sdelan v 1896 godý v gorode Semıpalatınske. Eto fotografıa Kýznesova. Do 1930 goda ona sohranılas ý syna Abaıa – Mekaıla. Ty znaesh, chto Mekaıla rasstrelálı v 1931 godý. Togda bolee 70 tobyktınsev ýnıchtojılı tolko ız-za togo, chto onı vyrazılı nedovolstvo bolshevıstkımı porádkamı.
– A kakaıa sýdba etoı fotografıı, ý kogo eto fotografıa potom nahodılas?
– Do 1932 goda foto perehodılo ız rýk v rýkı. I vot Manap Moldabaev obnarýjıl etot snımok ýje v gorode Frýnze, v seme svoego rýsskogo znakomogo. I ot nego etý fotografıý mne peredalı v dar v 1933 godý. S teh por ıa hranú ee.
– Tak ı zapıshem v opısanıı eksponata, chto do segodnáshnego dná, to estdo 6 fevralá 1941 goda, foto hranılos ý Mýhtara Aýezova. Teper, kak polojeno, my sostavım Akt peredachı vamı etogo sennogo eksponata ı podpıshem ego. I tak, vot sostavıl dokýment. Akt №40 (dve mashınopısnye stranısy na rýsskom ıazyke), vasha podpıs ı moıa podpıs. Peredano v kvartıre M.Aýezova v g. Almaty 6 fevralá 1941 goda. Razmer orıgınala foto – 13h9 sm,– zakonchıl oformlát mýzeınye dokýmenty Kaıým» (103 b).
Dıalogta qanshama qundy tarıhı derekter bar. Bul da abaıtaný men muhtartaný mamandary úshin úlken qundylyq bolýy kerek. Osy shaǵyn dıalogtyń ózi Qaıym Muhamedhanovtyń óz mamandyǵyna degen adaldyǵyn, jankeshtiligin, ultqa qajetti murany muqıat saqtaýǵa degen jaýapkershiligin tanytady.
Osyndaı oıly estelikterdiń biri shákirttiń narratologıalyq mátini arqyly beriledi: «...1939 jyly Qazaqstan jazýshylarynyń ekinshi sıezine Semeıden delegat bolyp Almatyǵa keldim. Sıez jumysy 21 ıýn (maýsym) kúni bastalyp, jeti kúnge sozyldy. Sıezdiń 23 ıýn kúngi keshki májilisi Abaıdyń dúnıeden qaıtqanyna 35 jyl tolǵan kúnin eske alýǵa arnalǵan edi. Aqynnyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly Muhtar Áýezov qazaqsha jáne oryssha eki tildi baıandama jasady.
Sıezden soń Muhańnyń úıinde 4-5 kúndeı boldym. Bul joly qurqol kelgem joq. Kókbaıdyń onshaqty óleńin, «Sabalaq» atty Abylaıhan týraly dastanyn jáne Árip aqynnyń kóp óleńin ala kelgen edim. Men ákelgen óleńdermen Muhań buryn tanys emes eken. Birge oqyp shyqtyq. Muhań qatty rıza bolyp, kóńildenip: «Bárekeldi, mine, jaqsy jumys bastapsyń. Osy betińmen jınaı ber. Abaı shákirtteriniń shyǵarmalaryn birshama jınaqtap alǵan soń, olardyń ómirbaıanyn jazyp, shyǵarmalaryna ádebı taldaý jasaý qajet. Seniń bul eńbegiń túbinde «Abaı mektebi», dálirek aıtqanda «Abaıdyń ádebıettik mektebi» dep atalýy kerek,-deı kelip, «Abaı mektebi» búkil Qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy birden-bir ádebı mektep ekenin, «Abaı mektebi keń kólemdi, kúrdeli uǵym ekenin, t.b túsindirip berdi (137 b). Kitapta bir bul emes, M.Áýezovtiń jetekshiligimen uzaq jyldar boıy ǵylymı izdenis jumystaryn júrgizgen shákirttiń shabytyna ıe bola almaı aıtatyn narratologıalyq estelikteri shash-etekten ekendigi de sózsiz. Kitap avtorynyń aıtýynsha olardyń bárin, árıne, bir kitap kólemine syıdyrý múmkin de emes. Qundy qoljazba qorynyń altyn qazynasynyń aýzy áli tolyq ashylmaǵan syńaıly. Múmkin olar keleshektiń enshisindegi jumystar bolsa kerek .
Muraǵattanýshy Dına Muhamedhan kitaptyń ón boıynda jelisin úzbeı jalǵasyp kele jatqan ustaz ben shákirttiń dıalogyn naqty mátinder, arhıvtik qujattarmen tolyqtyryp, óz sózin naqty mysaldarmen dáıektep, dáleldi sóıleıdi. Qaıymnyń jeke muraǵatyndaǵy jazbalar, túrtpe tirkester, oqshaý oılar, úzik-úzik túsken jazbalar áli zertteler, jarıalanýǵa tıisti qoljazbalar qory bar ekendiginen aqparat beredi. Ustaz ben shákirt arasyndaǵy Abaı mektebi , jalpy mektep degen ádebı túsiniktiń tarıhy men teorıasy, orys ádebıetindegi Gogol mektebi jónindegi ǵylymı tujyrymdar men álemdik tájirıbelerdi qabattastyra qarastyrǵan qaǵıdalaryna búgingi urpaq tarapynan taldaýlar jasalǵan. Buryndary jarıalanbaǵan eki tarıhı tulǵanyń suhbatynan syzdyqtatyp syr tarta otyryp, M.Áýezovtiń aıtqan árbir eskertpelerin eske ala otyryp, búgingi kún talaby turǵysynan ınterpretasıalaıdy. Ustaz ben shákirttiń 1949 jyly bolǵan bir áńgimesinde «Daǵystan» poemasyndaǵy harakter men ıdeıany bólip, ashyp aıtý kerektigi, «Zulystaǵy» jańa tabylǵan mátinderdi qosý, myltyq atylý sebebin ashý, Árip poemalaryna sholý jasalyp, Turaǵul men Biláldi alyp tastaý kerektigi, Turaǵuldan sıtatalar eki-aq jerde, ıaǵnı ertegi, orys romany jaıyndaǵysy qaldyrylyp, áýez emes, «án óneri..» delinsin degen syńaıda syn aıtylǵany baıandalady (141 b). Mine bulardyń bári ult tulǵasynyń birde-bir sózi umyt qalmaýy kerek degen qaǵıda turǵysynan qarastyrylǵan.
Endigi bir estelikte Kókbaıdyń qaıtys bolǵan jylyn Muhtar Áýezov 1927 jyly dep jazsa, Qaıym tapqan derekte ol 1925 jyl bolyp jazylǵany, osy derekti talqylaý barysyndaǵy ekeýiniń pikirtalasynan keıin M.Áýezov: «...Soglasen, Kaıymjan, ty prav. Ty seıchas ved polnostú pogrýjen v etý rabotý, vnıkaesh v detalı ı nahodısh tochnye bıografıcheskıe dannye. Bıografıa ı proızvedenıa ýchenıkov Abaıa – teper eto tvoıa tema na vsú jızn. Kogda-to ı ıa v tvoem vozraste toje zapısyval svıdeteleı jıznı Abaıa Chto-to sohranılos, chto-to ostalos v památı, a chto-to ıschezlo navsegda, togda nas presledovalı ı obyskı bylı neskonchaemymı... Daı Allah, chtoby tebá mınovala eta ýchast Ia vspomınaıý, kak my rabotalı, vse otdavalı ıdeıam ı delý Alash. Potom rabota v sovetskıh organah, ýcheba v Lenıngrade, tvorchestvo ı naýka zahlestnýlı mená. A seıchas vse moı myslı zanáty romanom-epopeeı, ty eto znaesh. Zanımaıas takım skrýpýleznym poıskom, ty ı mne pomogaesh. Prodoljaı, ıa vsegda ı vo vsem podderjý tebá»,-dep bata beripti.
Bir-birine sengen jáne óz isteri men ustanymdaryna, taqyryptaryna, mamandyqtaryna adal tulǵalar qandaı qıyndyqta da bir-birine qoldaý kórsetip, rýhanı medet bola bilgen. Muhtar Áýezovtiń shyǵarmashylyq shejiresinen bir úzik syr shertken mátinder muhtartanýdyń áli de zertteı túsetin mańyzdy taqyryptarynyń biri bolsa kerek.
Osyndaı dıalogtar negizinde týyndaǵan ádebı derekter Qaıym qoljazbalaryndaǵy Áýezov álemin jańa bir qyrynan tanýǵa bolatynyn, ondaǵy jazýshy muralaryna túsken tekstologıalyq túzetýler, belgiler, jazbalar muhtartanýdy tyń málimettermen, jańa aqparat aǵynymen tanystyratynyn, onyń ǵylymı-shyǵarmashylyq ómirbaıanyn qordalandyra túsetinin tanytady.
Dına Muhamedhannyń «Ustaz ben shákirt: Muhtar men Qaıym atty bul eńbek «uly qalamgerdiń qolynan shyqqan árbir sóz qazaq tarıhymen birge jasaýy tıis» qaǵıdasyn tujyrymdaýymen de qundy.