Ult maqtanyshyna aı­nalǵan tulǵa

Dál búgin, 1 sáýir – Nurǵısa Tilen­dıevtiń týǵan kúni. Ári halqymyzdyń mádenıetine ólsheýsiz úles qosqan tulǵa­nyń dúnıege kelgenine tup-týra 100 jyl toldy. Ol – Qazaq mýzykasynyń altyn qorjynyna mol mura qaldyrǵan uly kompozıtor. Óziniń qaıtalanbas uly shy­ǵarmalarymen, asqan darynymen, tań­qalarlyq talantymen el júreginde máńgige saqtalyp qalǵan halqynyń súıikti perzenti. Ult maqtanyshyna aı­nalǵan tulǵanyń ǵasyrlyq toıy qarsa­ńynda biz Almatydaǵy Nurǵısa Tilendıev memorıaldy mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri Nurmuha SHAIMERDENOVTİ sózge tartqan edik.

– Nurmuha Rysbaıuly, áńgimemizdi ózińiz qyzmet etip kele jatqan Nurǵısa Tilendıev memorıaldy mýzeı úıinen bastasaq. Memorıaldyq keshen qa­shan qurylyp edi? Munda tulǵany eske túsiretin qan­sha jádiger qoıylǵan?

– Nurǵısa Tilendıevtiń me­morıaldy mýzeı-úıi 2014 jyly 16 mamyrda Almaty qalasy ákimdiginiń qoldaýymen quryl­ǵan edi. Bul dara darynǵa kór­setilgen zor qurmet ári óte zańdy bastama der edim. Óıtkeni, bul úıde sańlaq sazgerdiń talaı ól­mes muralary dúnıege keldi. Qabyrǵasynda úni, edeninde izi qaldy. Dál osy úıde Nurǵısa Atabaıuly 1979 jyldan bastap, ómiriniń sońyna deıin, ıaǵnı 1998 jylǵa deıin turdy. Al munda daryn ıesine qatysty 3224 eksponat qoıylǵan.

– Ǵasyrlyq toı qarsa­ńynda qandaı josparla­ryńyz bar?

– Uly kompozıtordyń týǵa­nynyna 100 jyl tolǵan mereı­toıyna oraı, óner ıesiniń urpaq­qa úlgi bolatyn ónegesin, qaıtalanbas shyǵarmashylyǵyn keńinen dáripteýdi maqsat etip otyrmyz. Osy boıynsha birqatar mańyzdy jumystar qolǵa aly­nyp, oń qadamdar jasalyp otyr.

Aıtalyq, alǵash ret memo­rıaldyq-tulǵalyq materıaldar keshenin jetildirý maqsatynda mýzeı-úıin jańartý jumystary qolǵa alyndy. Nurǵısa Atabaıulynyń kompozıtorlyq qyryna úńilip, búgingi urpaqtarynyń shyǵarmashylyq murasyna qy­zyǵýshylyǵyn arttyrý, oqyp- bilýge, tanı túsýge yntalandyrý, olardyń sanasynda qazaqstan­dyq patrıotızm sezimderin qa­lyptastyrý úshin zıaly qaýym ókilderimen, joǵary oqý oryn­dary, mektep, balabaqsha, t.b. qalyń qaýymmen tyǵyz qarym- qatynas jasap jatyrmyz. So­nyń nátıjesinde búgingi kúni mý­zeıge kelýshiler sany artyp, túrli taqyrypta is-sharalar ótkizile bastady.

Taǵy da bir jańalyǵymyz – memorıaldyq mýzeıdiń kóshpeli kórmesi uıymdastyrylady. Osynda atqarylǵan is-sharalar buqaralyq aqparat quraldaryn­da, túrli telekanaldar arqyly kórsetilip, baspasóz betterinde keńinen nasıhattalyp jatyr. Memorıaldyq-tulǵalyq mate­rıaldar keshenin jetildirý ar­qyly Nurǵısa Tilendıev jáne qazaq ulttyq dástúrli mýzykasy, «Otyrar sazy» etnografıalyq orkestriniń ereksheligi, orkestr­de qoldanatyn qos ishekti, úsh ishekti dombyralar, qobyz, sy­byzǵy, saz-syrnaı, jetigen, shań qobyz, asataıaq, keń shanaqty jáne shińkildek dombyralar, nar qobyz, jez qobyz, mes qo­byz, sazgen, asa sherter, adyrna, dańǵyra jáne taǵy basqa aspap­tar týraly málimetter keńinen qamtyldy. Áli de tolyqtyryp jatyrmyz.

Meniń bir baıqaǵanym, mura­jaıǵa kelýshilerdi eń aldymen ol kisiniń ómiri, balalyq shaǵy qatty qyzyqtyrady. Sondyqtan kompozıtor týraly málimetterdi áli de tolyqtyryp jatyrmyz.

– Oqyrmandarymyzǵa sol málimetterden bólise ketińizshi?

– Bilesizder, zańǵar daryn ıesi 1925 jyly 1 sáýir kúni Al­maty oblysy, İle aýdanyndaǵy Shılikemer aýylynda dúnıege kelgen ǵoı. Qazir bul eldimeken «Nurǵısa Tilendıev» aýyly dep atalady. Ol kisiniń ákesi Atabaı dombyrashy, halyq ánderiniń bilgiri bolǵan. Sheshesi Salıqa da óleń aıtyp, syrnaıda oınaǵan ónerpaz jan. Ekeýi de qaǵylez ulynyń erekshe qabiletterin erte tanyp, jasynan baýlyǵan ǵoı. Mysaly, ákesi Nurǵısaǵa bes jasynda dombyra tartýdy úı­retip, anasy bolsa onyń notalyq saýatyn ashqan.

Bala kúninde mynadaı qyzyq oqıǵa bolǵan. Bir kúni uly kom­pozıtor Ahmet Jubanov Nurǵısa turatyn úıdiń janynan ótip bara jatyp, dombyranyń únin estip qalady. Qaǵys pen tartystan-aq sheberligin bilip, kim ekenin bil­mek bop barsa, álgi «kúıshi» alty jasar bala eken. Sodan anasyna jolyǵyp, «ulynyz taǵy bir ret dombyra tartyp berse» dep su­raıdy. Buǵan sheshesi Salıqa kelisedi. Biraq til-kóz tımesin dep balasy men Jubanovtyń ortasyna shymyldyq ilip qoıady. Ahmet Qýanuly balanyń oınaǵa­nyn uıyp tyńdap, oǵan mýzyka ýchılıshesine barýǵa keńes be­redi. Ýchılıshede balamen basqa kompozıtor Latıf Hamıdı aı­nalysyp, ony bı klasyna jazyp qoıady. İssapardan kelgen Juba­nov talantty dombyrashy balet sabaqtaryna baryp júrgenin kórip, dereý mýzyka klasyna aýystyrady. Sóıtip, ataqty kom­pozıtor A.Jubanov bolashaq sazgerdiń uly tulǵa bolyp qa­lyptasýyna jol ashqan eken. Ári onyń ustazy boldy.

Ol kisiniń maıdanger bolǵa­nyn da jurt biledi. 1943 jyly Nurǵısa Tilendıev maıdanǵa at­tanǵan. Sol kezdegi kópshilik jas­tar sıaqty on alty jastaǵy jigit óziniń tólqujatyna eki jas qosyp jazdyryp alady. Sóıtip, 1945 jyldyń 9 mamyryna deıin Nur­ǵısa Kýrsk shaıqasynan bastap, Berlındi alǵanǵa deıingi joly­men júrip ótedi. Ol soǵysta bir­neshe ret jaralanady. Soǵys bitkennen keıin «Erligi úshin», «Berlındi alǵany úshin» jáne «Uly Otan soǵysyndaǵy jeńisi úshin» medaldarymen marapat­talǵan ǵoı. Ol kisi sol kezde áske­rı qyzmetti jalǵastyrýdy da oılasa kerek. Biraq Ahmet Juba­nov áskerı okrýg bastyqtaryna soǵystan soń elde talantty mýzy­kanttarǵa degen suranystyń jo­ǵary ekenin jetkizip, Tilendıevti qaıtarý týraly ótinish jazady. Aqyry Nurǵısa 1945 jyldyń qazanynda áskerden bosatylǵan. Mine, murajaıda osyndaı kere­met tarıhı oqıǵalardy aıǵaq­taıtyn qujattar, sarǵaıǵan hat­tar men eski sýretter de bar.

– «Nuraǵa «Otyrar sazy» orkestrin sábıindeı aıalaıtyn edi» deıdi kóz­kórgender...

– Ol ras. Bul orkestr óner ıesine erekshe shabyt berdi. Or­kestrmen jumys barysynda ol kisi erekshe arqalanyp ketetin edi deıdi. Oǵan ózimiz de kýá boldyq. 1980 jyly Nurǵısa Tilendıev Qazaq fılarmonıasy janynan «Otyrar sazy» or­kestrin uıymdastyrady. Basyn­da shyǵarmashylyq ujym sha­ǵyn ansámbl retinde óner kórsetti. Al eki jyldan keıin orkestr bolyp quryldy. Or­kestr qos ishekti, úsh ishekti dom­byralar, qobyz, sybyzǵy, saz- syrnaı, jetigen, shań qobyz, asataıaq sekildi erteden belgili mýzykalyq aspaptardy qoldan­dy. Artynan oǵan keń shanaqty jáne shińkildek dombyralar, nar qobyz, jez qobyz, mes qo­byz, sazgen, asa sherter, adyr­na, dańǵyra jáne taǵy basqa aspaptar qosyldy.

1984 jyly orkestr Almaty qalasynda ótken Búkilodaqtyq festıválǵa qatysty. Máskeýdiń P.I.Chaıkovskıı atyndaǵy úlken konsert zalynda óner kórsetip, 1985 jyly Búkilodaqtyq komso­mol syılyǵynyń laýreaty atan­dy. Iá, erekshe daryn ıesi N.Ti­lendıevtiń aramyzdan ketkenine de biraz ýaqyt ótken eken. Osy­naý ýaqyt ishinde Nuraǵańnyń kózindeı bolǵan «Otyrar sazy» óz bıiginen bir saty da tómende­gen emes. Qaıta onyń óneri has talanttyń minezindeı tasyp, bıiktep barady. İzin basqan urpa­ǵy Dinzýhrasy barda Nurǵısa Ti­lendıevtiń otynyń óshpesi, óneriniń ólmesi anyq.

– Jaqynda Ankarada Tilendıev jyly bastaldy. Anadoly jurty qalaı qa­byldady?

– O-o-o, bul bir keremet óner merekesi boldy. 2023 jyly Ha­lyqaralyq Túrki mádenıeti uıy­mynyń TÚRKSOI Bas hatshylyǵy «2025 jyl – Nurǵısa Tilendıev jyly» dep jarıalaǵany belgili. Halyqaralyq Túrki mádenıeti uıymynyń TÚRKSOI Bas hatshy­lyǵy men Qazaqstannyń Túrkıa­daǵy Elshiliginiń qazaq halqynyń asa kórnekti kompozıtory, KSRO halyq ártisi, «Halyq Qaharma­ny» qazaq mýzykasynyń saıyp­qyrany, áıgili kúıshi, dırıjer, dombyrashy Nurǵısa Tilen­dıevtiń týǵanyna 100 jyl to­lýyna baılanysty úlken is-shara uıymdastyrdy. Baýyrlas túrik memleketi Nurǵısa shyǵarmashy­lyǵyna erekshe qurmet kórsetti. Óner ıesiniń shyǵarmalary túrik jerinde de oryndaldy. Tilen­dıev atyndaǵy murajaı ujymy osynaý atqarylyp jatqan ju­mystarǵa zor rızashylyǵymyz­dy bildiremiz. Óıtkeni, Uly tul­ǵanyń qaıtalanbas shyǵarmashylyǵy barshamyzǵa ortaq, biz ony kózdiń qarashy­ǵyndaı saqtaýǵa tıispiz.

Áńgimelesken  Raıa ESKENDİR.

«AQSHAMNYŃ» ANYQTAMASY

Nurǵısa Tilendıev – 500-den astam mýzykalyq tól týyndynyń avtory. Osynaý mol muranyń qatarynda án, kúı, romans, ývertúra, poema, kontata, opera men balet bar.

1968–1981 jyldary Nurǵısa Tilendıev «Qazaq­fılm» kınostýdıasynda mýzykalyq redaksıasynyń bas redaktory boldy.

Qazaq múltfılmderiniń atasy Ámen Qaıdardyń «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan» sıaqty ertegi-ańyz jelisimen jasalǵan jumystaryna án jazdy. Sondaı-aq, ol «Meniń atym Qoja», «Qıly ke­zeń», «Qyz Jibek» sıaqty qazaq fılmderin de áýenmen árledi.

Búginde elimizdiń óńirlerinde KSRO Halyq ártisi, «Ha­lyq Qaharmany», kompozıtor, dırıjer, dáýlesker dom­byrashy Nurǵısa Tilendıevtiń atyndaǵy mýzyka mektep­teri, mýzeı, Ortalyq, kóshe bar. Almatynyń ortalyǵynda Tilendıevtiń tulǵaly eskertkishi ornalas­qan.

"Almaty aqshamy", №27 (6589) 1 sáýir, 2025 j