Eldik, ulttyq múdde barsha isten qadirli. Qoǵamnyń ózekti máselesin aıta bilgen abzal. Negizi, eldiń sózin aıtatyn arda tulǵalar shoǵyryn zamannyń ózi shyǵaratyn sıaqty. Rýhanı ómir jan azyǵy ekeni aqıqat. Jan-júregin rýhanı mádenıetpen baıyta alǵan jumyr basty pende qaı istiń de qıýyn keltireri anyq. Osy rette Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Parasat ordeniniń» ıegeri Asyly OSMAN apamyzdyń oı-pikirin bilgen edik.
Qazaq Eli degen ataýǵa kósheıik
Bizdiń barshamyzdyń Otanymyz, ol – qasıetti qazaq jeri. Qansha ult pen ulysty óz qushaǵynda baýrap otyr. Túgel túrkiniń qarashańyraǵy – Altaı. Ýaǵyndaǵy Turan eli de osy. Ejelgi Túrki babalarymyz tórtkúl dúnıeni at tuıaǵymen dúbirletken. Álemde memleket qurýdyń úlgisin jasaǵan. Alashtyń aıbyndy ardaqtysy, aqyn Maǵjan Jumabaev «Túrkistan eki dúnıe esigi ǵoı» óleńinde «kóp túrik enshi alysyp tarasqanda, qazaqqa qara shańyraq qalǵan joq pa?!» dep jyrlaǵan. Tereńnen túsingen pendege budan asqan astarly sóz bolmas.
Syrtqa ketken túrki halyqtarynyń barlyǵy osy atamekendi ardaqtaıdy. Sondaı- aq, «atajurt» dep aıryqsha qasterleıdi. Olarǵa qydyryp bara qalsań, jyly shyraı tanytady. Demek, árkim óziniń túp-negizin qurmettegeni abzal. Eń qıyny, syrttaǵy aǵaıyndarǵa Otanymyz ystyq bolyp tur. Endigi kezekte óz ishimizdegi patrıotızmdi jandandyraıyqshy. Áıtpese, ábden otarshyldyqtan sharshaǵan el-jurtymyzdyń eńsesin kóterý ońaı emes.
Biz Qazaqstan degendi qoıyp, Qazaq Eli degen ataýǵa kósheıik. İrgedegi aıyr qalpaqty aǵaıyndardyń ózi «Qyrǵyz Respýblıkasy» dep naqtylap alǵan. KSRO-nyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezdiń ózinde «Qazaq Respýblıkasy» bolyp turdyq. Derbestiktiń alǵashqy jyldarynda respýblıka ataýyn qazaqshalaýǵa jantalasyp júrdik. Basynda bári otanshyl edi. Keıin báseńdedi. Qaı kúni qazaqshylyqqa burylamyz, sol kezden bastap is ónedi.
Qazaq tili – memlekettilik belgisi
Eger shynaıy shyndyqqa keletin bolsaq, qoǵamdaǵy barlyq nárse tilge baılanysty. Til ortaq bolmaı, qoǵam toptaspaıdy. Tildi bilgen jan ǵana sol ulttyń jan-dúnıesin uǵyp, qurmetteıdi hám syılaıdy.
Biz bir nárseni túsinýimiz kerek. Qazaq tili – memlekettiliktiń belgisi. Biz kóp til úırenýge qarsy emespiz. Áıtkenmen, qazaq ultynyń jany – qazaq tiliniń kerek bolmaı turǵanyna qarnymyz ashady. Osy ǵoı júıkeni tozdyratyn.
Artta jańa býyn ósip keledi. Endigi jas urpaq tilge janashyr bolsa eken. Bárimiz kerek qylmaı tursaq, ózgeler qajetsinbeıdi. Qaraqtarym, jer betinde qazaq ulty ómir súrip turǵanda, qazaq tili jasaı beredi dep senemin. Til taǵdyry ulttyń bolashaǵyn aıqyndaıdy. Kim qazaqsha kerek emes dese, onda jańylysqany. Óıtkeni, qazaq tili – túrki elderiniń túpqazyǵy. Altaı tilderiniń ishindegi tunyǵy. Ózge túrki halyqtarynda arab, parsy jáne shetelden kirikken sózder kóp. Al bizde ol joqtyń qasy, bizde ózge sóz bolsa da tym az.
Túrkıa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan, Ázerbaıjan basshysy Ilham Álıev, bári-bári qazaq tiliniń tutas túrki halyqtaryna ortaq qunarly, nárli, óz qalpyn saqtaǵan til bolǵandyǵyn aıtypty. Demek, álemdi aıbynymen, aqyl-aılasymen ózine nazar burǵyzǵan týystas elderdiń basshylary bir dúnıeni bilip, kórip joramal jasaǵan bolar. Negizi, qazaq tiliniń kórer jaryǵy mol.
Osy kúni Turan odaǵyn qurý, sonyń syrtynda ortaq álipbı jasaý týraly bastama kóterilip keledi. Bul negizi sonaý Keńes Odaǵy taraǵan soń, 1991 jyldan keıin aıtyla bastaǵan ıdeıa-tuǵyn. Buǵan ýaqyt-saǵaty áli kelmeı tursa kerek-ti. Atalǵan ıdeıaǵa túbi bir oralarmyz. Bizdiń paıymdaýymyzsha, túrki elderiniń ortaq jazýy bolǵany quba-qup. Onsyz da Ózbekstan, Túrkimenstan, Ázerbaıjan jáne t.b. latynshaǵa áldeqashan kóshken. Túrkıa 1923 jyldan bastap Eýropaǵa jaqyndaý maqsatynda zamannyń yǵyna qaraı latyndy qoldaǵan shyǵar. Biz áli eki arbada kelemiz. Qazaq tilin latyn qarpine kóshirýge nıettimiz.
Alaıda, isimiz shalaǵaı. Osy sharýany tezdetip isteıtin ýaqyt keldi. Qazir jastar áleýmettik jelini, ǵalamtordy, latyn árpin oılanbaı qoldanady. Ǵylym, bilimniń kóbisiniń derekkózi sonda. Álbette, úlken kisilerge qıyndaý bolýy múmkin. Degenmen, bul ýaqytsha proses. 1929–1940 jyldar aralyǵynda latyn tilin qoldandyq. Sol kezdegi KSRO quramynda tursaq ta, óz tilimizdiń qadiri qashpady. Alash qaıratkerleri jasaǵan, ásirese, Ahmet Baıtursynulynyń eńbegi sińgen isti nege kesheýildetemiz. Qoldan kelgenshe buryn paıdalanǵan latyn alfavıtin zamanǵa yńǵaılap qoldanysqa engizeıik. Buny qaıta-qaıta talqylap, tender ótkize berýdi doǵaraıyq.
Qazaqtyń tili, ádebıeti, mádenıeti, dástúr-salty deımiz, alaıda qazaqtyń hımıasy dep aıtpaımyz. Mendeleevtiń tablısasynyń túgeli qazaqtan shyǵyp otyrsa da, qazaqtyń hımıasy dep nege aıtpaımyz?! Mine, suraq! Qazaqtyń fızıkasy dep te sóılemeımiz. Sonda til men tarıh egiz uǵym. Tarıh – memleketti saqtaıdy, tamyryn dáleldeı alady. Al til – ultty aıǵaqtaıdy.
Inovasıa – bárine ortaq qoı. Jańalyq ashsańyz, ol – ınovasıa. Eger bireý jańalyq ashsa, sony sol adamǵa telıdi. Al qazaq tili sol týmysynan qazaqqa telýli.
«Kelisip pishken ton kelte bolmas»
Memleket basshysynyń Egemen Qazaqstan basylymyna suhbaty shyqty. Óte keleli ári mańyzdy máselelerge toqtalypty. Oqyp shyǵýǵa keńes berer edim. Ultqa qajetti, memlekettiń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaıtyn dúnıelerdi kóterdi. Ásirese, akademık Dıhan Qamzabekuly da utymdy suraqtardy dál taýyp qoıa bilgen. Bul da úlken sheberlik. Negizi, ulttyń basty baspasóz quraldarynda halyqtyń kókeıinde júrgen problemalar qozǵalýy tıis. Buqara men bılik egiz uǵym. Bir-birinsiz kúni joq. Sol sebepti, birlesip is qylǵan jón. Qazaqsha aıtqanda, «kelisip pishken ton kelte bolmas». Eldiń ishinde isker jandar kóp. Solardy qoldaıyq.
Qazaq qyzyn ózgege qımaımyn
Osy kúni qyz tárbıesine baılanysty áńgime bar. Bul másele kún tártibinen túspeı tur. Bárin elitip turǵan – smartfon. İshinen kórmeıtin bálesi joq. Telefondy ornymen paıdalansa bir jón. Dese de, ártúrli dúnıe kórgen jas býyn anaǵan da, mynaǵan da eliktep barady.
El arasynda «ul buzylsa, otbasy, qyz buzylsa, ult buzylady» dep alańdaǵan. Qazaq qyzynyń ary taptalmasa eken. Ata-babalarymyz qyzǵa qyryq úıden tyıym jasaǵan. Onyń da ózindik máni bar. Bizdiń alańdaıtynymyz, qyzdarymyz shetelge turmysqa shyǵyp, ulttyń qanyn buzbasa deımiz. Aǵylshyn, afrıkalyqtyń qolynan ustap ketip jatyr. Órimdeı, sulý da symbatty, qylyqty, ádepti, bilimdi jas urpaqtyń ózgelermen shatysqanyna janyń aýyrady. Qan maıdandy keship júrip, jan alysyp, jan berisip qazaq jerin syrtqy jaýdan, ishki daýdan qorǵap qaldy. Soǵan qaramastan, kúıdim, súıdim dep ulttyń abyroıyn oılamaý uıat is. Qazaqta «At aınalyp qazyǵyn tabar» deıdi. Bizge qazaqtyń namysty, júrekti ul- qyzdarynyń ósip-óngeni kerek. Qazaq qalaıda demografıalyq turǵyda kóbeıse eken. Ábden genosıd kórgen halqymyz endigi kezekte qanatyn keń jaıýy tıis.
Dástúrli kandıdattyq, doktorlyq qorǵaýdy qaıta engizeıik
Ǵylymnyń jaǵdaıy alańdatady. Bizden basqasynyń barlyǵy úsh satyly bakalavr, magıstr, PhD-men qatar, kandıdattyq, doktorlyq qorǵaýdy qatar alyp júr. Ekeýin bir-birine qarsy qoımaıyq. Bálkim, shetelge ketkisi kelgender syrttan qorǵap keler. Búıte bersek, naǵyz ǵylymmen aınalysatyn ǵylymı kadrdy joıyp alamyz. Olardan jón- josyqsyz, esep suratyp, qyspaqqa sala bergennen túk shyqpaıdy. Ǵylym – shyǵarmashylyq izdenis. Ǵalymdardy túrli kedergiden qorǵap, áleýmettik jaǵdaıyn jasap, páter berip, jalaqysyn arttyryp, áleýmettik máselesin sheshý kerek. Qaı ult óz ǵalymyna janashyrlyqpen qaraıdy, sol ult naǵyz ǵylym men jańashyldyqtyń ózegine aınalady. Jıi-jıi aǵylshynsha, oryssha esep suratyp, tekserý jasap, esten tandyra bermeý qajet. Onsyz da UǴA áli qalpyna kelmedi. TMD aýmaǵynda akademıalardyń bári memleket qamqorlyǵynda. Quramyndaǵy ınstıtýttardyń barshasy jumys istep tur. Demek, olarda ǵylymı izdenis, qamqorlyq bar degen sóz.
«Meni qurtqan kóksholaq...» degendeı, qazaq ǵylymy men bilimin qurtyp jatqan sol – balon júıesi. Bul sheteldiń solaqaı saıasaty. Biz tym eliktegish bolyp aldyq. Bireýler 12 jyldyq bilim berýge kóshpekshi. Bir aqylgóı shyǵyp 15 jyl dese, soǵan da bas shulǵı berýimiz kerek pe? Joq, janym! Aıdaǵanǵa kónip, aıtqanǵa júre beretin papýastardyń eli emespiz. Ultqa qyzmet qylar, el tizginder bolmaǵandyqtan, ǵylym men bilimniń shyraǵdany janbaı tur.
Qazaqtyń basy isteıtin, bilgir ǵalymdary áldeqashan shetelge, bızneske jáne t.b. mekemelerge ketti. Ǵylymı kadr azaıdy. Usaq-túıek mádenı ortalyqtardan akademıanyń aıyrmashylyǵy bolmaı qaldy. Osyǵan qalaı janyń ashymaıdy? Kóńilde «nege» degen suraq kóp. Ǵylym salasy adamdarynyń bala-shaǵasyn asyraımyn, kredıt-ıpotekany jabamyn dep ýnıversıtette, kolejde, taǵy basqa mekemelerde qosymsha istep júrgendigi janǵa batady. Bir taqyrypty joba retinde 5 jylǵa bekittirip, sodan qomaqty aılyq alyp, kúnkóriske alańdamaı, ǵalymdar jumys jasaıtyn kúnge jeteıikshi. Ágárákı, ǵalym qý tirshilikti oılap, ári-beri shapqylap júrse, onda ǵylymnyń kúni qarań. Ǵylym adamyn mazalamaıyq. Qaıta ǵalymdardyń áleýmettik jaǵdaıyn sheship, túrli ákimshilik kedergilerdi alyp tastaıyq. Qazaq «ǵalymnyń haty ólmeıdi» dep tekke támsildemegen.
Buryn aldymenen ǵylym kandıdattyǵyn qorǵaıtyn. Keıin doktorlyq dısertasıasyn sátti qorǵasa, óz salasy boıynsha ǵylym doktory atanatyn. Baıaǵyda ǵylymı jumys belgili bir tártippen, ret-retimen júzege asatyn. İlgeride, tipti ǵylymǵa beıimi bar, ómirin ǵylymǵa arnaǵan adamdar monografıa jazyp, ǵylymı izdenis jasasa, ǵylymı ataq beripti. Kórdińiz be, ár nárseniń óz jóni bolǵan. Qazirgideı aǵylshyn bilmeseń, ǵylymnan aýlaq júr demeıtin. Birinshi kezekte ǵylymı potensıalǵa qaraıtyn. Sóıtip baryp taqyryp bekitý, ǵylymı izdenis jasaý, qorǵaý júzege asatyn.
Árbir ulttyń ózindik ereksheligine qaraý kerek. Máselen, tarıhtan qorǵaǵanda siz ózge tarıhshylardy oqısyz, deıturǵanmen ózińizdiń ǵana tarıhyńyzdy dáıektep jazasyz. Tildi de salystyryp aıtasyz, biraq qazaqtyń tiliniń erekshelikterin tizip dáleldeýge tyrysaryńyz anyq. Mine, bul ulttyq ǵylym.
Qazaq tilinen ǵylymı dáreje qorǵaımyn degen janǵa taqyryp jeterlik. Kóneden kele jatqan keıbir sózder arhaızmge aınalyp barady. Keıde uqpaı, sózdikten maǵynasyn oqımyz. Qazaqtyń qoldanystan shyǵyp qalǵan tól sózderin barshaǵa bildirý kerek. Qazaqtyń tili – baı til. Kez kelgen ulttyń tili ózge tilden sóz alady. Tildi ózge kirme sózdermen baıytqanymyz jón-aq, biraq óz qalybymyzdy buzyp almaıyq. Eger shyndyqqa kelsek, barlyq dúnıe shyǵys elderiniń dúnıetanymynan alynǵan. Maqtanyp aıtamyn, eń aqyry kún de shyǵystan shyǵady. Aıtarymyz, ǵylym – qazaqsha bolýy kerek.
Eldiń ishinde otanshyl azamattar kóp. Ásirese, qazaqtyń aýyldan shyqqan jastaryn qoldaıyq. Qazaqtyń bilimdi, rýhty jastaryn joǵary laýazymǵa kótereıik. Kileń shendi-shekpendiniń urpaǵyn kóteretin zaman ótti. Tamyr-tanystyqpen kelgen kadr úmitti aqtamady. Bizge qazaqsha oılaıtyn, qazaqsha tús kóretin, qazaqı mentalıtettegi jas urpaq qajet. Qazaq eliniń bolashaǵy – qazaqı azamattardyń qolynda. Al óziniń bolashaǵyn qazaqpen baılanystyratyn árbir etnos Qazaqstandy damytýǵa úles qosýǵa mindetti. Qıyn-qystaý zamanda qazaq ózgege pana boldy, jeruıyqqa aınaldy. El men jerdiń ıesi, memleket quraýshy ult – qazaqqa qyzmet qylatyn kez jetti. Jaratqan ıem, elimizdi tótennen kelgen apattan, bále-jaladan saqtasyn. Qazaǵymnyń birligi myqty bolyp, jarqyn bolashaǵy alda bolsyn!
Jazyp alǵan Oljas JOLDYBAI.