Bitpes daý, tolassyz qantógis..

Orta Shyǵys udaıy qaqtyǵys ortalyǵy bolyp kelse de, birer jyl buryn turaqtylyqqa bet alǵandaı kóringen. Solaı oılaýǵa negiz kóp edi. Ózderin «Islam memleketi» ataǵan terrorlyq topqa qarsy birikken koalısıa qarýly operasıalaryn aıaqtady. Irak pen Sırıa jerine bekingen terrorlyq uıymnyń sońǵy bekinisteri talqandaldy, jetekshileriniń kózi joıyldy. Osydan keıin AQSH aımaqtaǵy áskerleriniń sanyn qysqartty. Iraktan, Sırıadan, tipti Aýǵanstannan áskerin keri shyǵaryp jatty. Onyń syrtynda uzaq ýaqyt jaýlasyp kelgen Izraıl men birqatar arab elderi tatýlyqqa bet burdy. Bundaı jaǵdaı Iran men arab elderi arasyn­da da baıqaldy. Áýe qatynasy ashylyp, dıplomatıalyq almasý­lar jıiledi. Alaıda, bunyń bári aımaqtyń baıandy tynyshtyǵy bolmaı shyqty. Qozdap jatqan eski oshaqtardan qaıta jalyn qaýlady. Bitpes daý, tolassyz qantógiske qaıta kirdi.

Qazir aımaqtaǵy bolyp jatqan oqıǵalardyń jıiligi joǵary. Sál nazaryń taısa boldy, qym-qýyt iz­derden kóz jazyp qalatyndaı. Son­dyqtan sońǵy oqıǵalardyń biri retinde Orta Shyǵysqa qaıta bir te­reńdeı nazar salyp, ondaǵy tartys­tardyń tamyryn basyp kórmekpiz. Sebebi, bir-birine baılanysty álemdik úrdisterdiń bizge de tıgizetin tike jáne janama áserleri bar.

QAQTYǴYS AÝA JAIYLYP BARADY

Izraıl men HAMAS-tyń so­ǵysy burq ete qalǵanda kóptegen sarapshylar qaqtyǵystyń aımaqqa jaıylyp ketýine alańdaǵan. Se­bebi, onyń saldary aýyr. Endi mine, sol qaýip barǵan saıyn údeı túskendeı. Áý basta HAMAS-ty jaqynnan qoldaýshy retinde Hez­bolla kóringen. Shekarasy jaqyn, ári Batysqa ashyq qarsylyq tanyt­qan yqpaldy uıym qaı tustan soq­qy urady dep kútildi. Alaıda, Hezbolladan góri Iemendegi Hýsıt­ter jyldam jáne naqty áreketpen kiristi. Olar HAMAS-ty qoldaı­tynyn bildirip, Qyzyl teńizden ótetin saýda kemelerine qarsy sha­býyl bastady. Bul aımaqtaǵy jaǵ­daıdy jańa deńgeıge kótergen oqıǵa boldy.

Osy arada AQSH pen Brıtanıa bastaǵan elder úshin máselege ara­laspaýǵa jol qalmaı qaldy. Qyzyl teńizdi qorǵaýǵa jóneltilgen teńiz kúshteri qazir Hýsıtterge tıesili drondar men ushaqtarǵa, zymyran­darǵa «ańshylyq» jasap júr. AQSH bastaǵan bul koalısıa kúshterine 10 el qoldaý kórsetken. Brıtanıa da Qyzyl teńizdegi saýda jolyn qorǵaýǵa áskerı teńiz kúshterin jumsap otyr. Amerıkalyq eki so­ǵys kemesi Jerorta teńizinde tu­ryp, udaıy soǵys ushaqtaryn, zy­myrandaryn jáne tikushaqtaryn paıdalanyp, Arab túbegi men Af­rıka qurlyǵy arasyndaǵy tar teńiz jolyn kúzetýde.

Jurt nazary Bab ál-Mandab buǵazy men Sýes kanaly arasynda turǵanda kútpegen jerden Iorda­nıada taǵy bir oqıǵa boldy. Onda­ǵy AQSH-tyń áskerı bazasyna sha­býyl jasalyp, 3 amerıkalyq jaýynger qaza tapty. Aq úı birden jaýap qatyp, qatal ári pármendi áskerı jaýap bolatynyn aıtty. Sózdiń ushy Iranǵa baǵyttaldy. Tehran bul aıyptaýdy «saıası maq­sattaǵy jala jabý» dep sıpattady. Eger buny syltaýratyp AQSH tara­pynan Iran jerine qandaı da bir soqqy bolsa, Tehran oǵan qarsy barlyq múmkindigin paıdalanady dep keri eskertý berdi. Iordan jerindegi AQSH bazasyna shabýyl 30 qańtarǵa qaraǵan túni jasaldy. Kóptegen sarapshylar AQSH-tyń jaýaby 48 saǵat ishinde jasalýy múmkin delingen. Alaıda, biz osy saraptamany daıyndap bolǵanǵa deıin Qurama Shtat tarapynan Iranǵa nemese onyń qoldaýyndaǵy ózge kúshterge baǵyttalǵan shabýyl málimeti shyqpady.

ÁLEMDİK EKONOMIKA  MEN SAÝDAǴA DÚMPÝ  ALYP KELDİ

AQSH pen Brıtan kemeleri nege Qyzyl teńizdi qorǵaýda belsendilik tanytty? Sebebi, atalmysh sý joly halyqaralyq saýdanyń ma­ńyzdy kúre tamyry. Azıa men Eý­ropa arasyndaǵy eń qysqa sý tasy­mal joly. Halyqaralyq saýda tasymalynyń 12–15 paıyzy Qy­zyl teńizden ótedi, jylyna 1 trıl­lıon AQSH dollary kólemindegi taýar ótip turǵan sý joly. Eger bul sý joly jabylyp, Azıa men Eýro­pa arasyndaǵy taýar aınalymy Afrıka qurlyǵyn aınalyp ótetin bolsa, zat jetkizý on kúnge uzarady jáne kez kelgen taýar baǵasy 4 pa­ıyz qymbattaı túsedi. Óıtkeni, álemdegi iri tasymal kompanıala­rynyń qorǵanys shyǵyndary men jol shyǵyndary kóbeıedi. Bul birtindep tutas dúnıejúzilik na­ryqtaǵy taýar baǵasyna áser etedi.

Qyzyl teńizdegi Hýsıtterdiń áreketine jaýap qaıtarmaý degen sóz, álemdegi osy mańyzdy sý jo­lyn Irannyń baqylaýyna berýmen teń. Bundaı sheginiske AQSH pen Brıtanıa sekildi iri derjavalar qalaıda barǵysy kelmeıdi. Onyń ústine Sýes kanaly men Qyzyl teńizdegi saýda aǵyny Batys el­deriniń energıaǵa degen táýeldiligi­ne de qatysty.

Taýar baǵasy ósip, energıa qymbattaǵan jaǵdaıda, Ýkraına men Izraılge qoldaý kórsetý NATO, EO jáne AQSH úshin kúrdeli máselege aınalady. Bul turǵyda Qyzyl teńizdegi turaqsyzdyq Iran men Reseıge tıimdi kórinedi. Al Qytaı úshin Qyzyl teńiz qos júzdi qanjar syndy. Batystaǵy óziniń strategıalyq qarsylastarynyń ábigerge túsýi strategıalyq jaqtan tıimdi, alaıda ımport-eksporttyń býyla bastaýy ekonomıka úshin tıimsiz. Sondyqtan Beıjiń qazir istiń sońyn baǵýda. Saýda joly múlde tosylsa, onda Iran men hý­sıtterge Beıjiń óz yqpaly arqyly «qysym» jasaýy múmkin.

JANJAL QAÝPİ  KÚSHEIÝDE

Iordanıadaǵy áskerı bazaǵa sha­býyldy keıbir baqylaýshylar AQSH- Iran arasyndaǵy tikeleı qaqtyǵys­qa jol ashady dep te boljaǵan. Alaıda, jalpy jaǵdaıdan qaraǵanda bunyń qısyny azyraq. Sebebi, qaq­tyǵys aýqymy keńeıip, tikeleı álemdik jáne aımaqtyq derjavalar soǵysqa aralassa, bul jaǵdaıdyń baqylaýdan shyǵyp ketýi múmkin. Onyń saldary tipten aýyr. Qazirgi kúıde soǵysqa tike aralasý AQSH pen Irannyń múddesine birdeı saı kel­meıdi. Sondyqtan AQSH ýáde etken pármendi jaýap Iran qoldaýyndaǵy yqpaldy kúshterge qarata jasalýy múmkin.

Anyqtap qarasaq, qazir Orta Shyǵysta Iran qoldaýyna súıen­gen qarýly toptar asa belsendi. Hýsıtter de, Hezbolla uıymy da, tipti HAMAS ta Irannyń túrli deńgeıdegi qoldaýyn kóredi. Bul kúshterdiń belsendilikke shyǵýy­nan jáne qazirgi oqıǵalardyń tiz­beginen tereń bir jaıtty kóre ala­myz. Birinshiden, aımaqt aǵy Batystyq oıynshylar qalaıda Irandy soǵys batpaǵyna qaraı tartýǵa tyrysýda. HAMAS-qa ba­ǵyttalǵan raqymsyz shabýyldar, Hýsıtterge jasalǵan pármendi qaıtarma soqqylar túptiń túbinde Iran qoldaýyndaǵy barlyq top­tardyń aımaqtaǵy belsendiligin oıatady. Týrasyn aıtqanda, bel­sendi bolmasqa sharasyz jaǵdaı týǵyzady. Bunyń bári Irandy qa­lasa da, qalamasa da óz múddesin saqtap qalý úshin soǵys shyǵynda­ryna tartyla túsýge ıtermeleıdi.

Ekinshiden, Iran qoldaǵan kúsh­terdiń kóbi ıslamnyń shıttik baǵy­ty. Shıt kúshteriniń aımaqtaǵy belsendiligi «Islam memleketi» sekildi buǵyp qalǵan ózge kúshterge túrtki bolady. Bul túptiń túbinde aımaq sýnıttik jáne shıttik usta­nymdaǵy musylandar arasyndaǵy ózara janjalǵa jol ashady. Syrt­qy oıynshylar úshin bul álemniń ózge aımaqtaryndaǵy máselelerdi (Ýkraına, Taıvan) óz paıdasyna sheshýge oraı týdyrady. Ári aımaq­taǵy óz múddesin júzege asyratyn múmkindikter jasap beredi. Osy­laısha Orta Shyǵys áli de álemdegi basty oıyn alańy bolyp qala bermek.