· Másele
Ata-ájelerimiz júrip ótken joldaǵy ulttyq tárbıeden aýytqyp baramyz ba, sońǵy ýaqytta otbasyndaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq dereginiń qatary kóbeıip bara jatyr.
Qyńyr qylyq qyr asyrmas
Búginde áıelderge qatysty zorlyq-zombylyq máselesi kún tártibinen túspeı turǵan ózekti hám mańyzdy taqyryptardyń birine aınaldy. Buryn bul taqyryp ashyq aıtylmaıtyn. Óıtkeni, bizdiń ata-babamyz «bas jarylsa – bórik ishinde, qol synsa – jeń ishinde» degen jazylmaǵan dala zańdarymen otbasyndaǵy janjaldy bireýdiń bilgenin jón sanamaǵan. Al qazir qıt etken qyńyr qylyq otbasy sheńberinde ǵana qalyp qoımaı, qoǵamda keńinen talqyǵa túse bastady. Ózderińizge belgili, qoǵamdy dúr silkindirgen marqum Saltanat Núkenovanyń óliminen keıin elimizde turmystyq zorlyq-zombylyqqa jol bermeý sharalary qolǵa alynyp, tipti arnaıy zań qabyldandy. Biraq sonda da qoǵamda bul máselege qatysty qylmystyq quqyqbuzýshylyqtar azaımaı tur.
Áıeline qol kóterip, otbasynyń shyrqyn buzatyn qara kúsh ıeleri áli de kóp. Máselen, osydan bir apta buryn áleýjelige taǵy bir jan túrshiktirer oqıǵa júkteldi. Kórip-bilgenimiz Mańǵystaý oblysy, Munaıly aýdanynda er adam dúıim jurttyń kózinshe áıelin pyshaqtap, aýyr halge túsirgen. Jaǵa ustatar jaǵdaıdyń qalaı bolǵanyn sol jerdegi kezdeısoq kýágerler uıaly telefonǵa túsirip alypty. Áıelin óltirmek bolǵan qylmysker mańaıyna eshkimdi jolatpaı, qolyndaǵy pyshaqpen kópshilikke de ses kórsetken. Tipti tártip saqshylaryna da baǵynbaǵan, biraq keıin ustalyp, qamaýǵa alynǵan.
Al onyń aldynda Atyraý oblysy, Maqat aýdanynyń eks-ákimi Rınat Ibragımovtiń áıelin tepkiniń astyna alyp, omyrtqasyn syndyrǵany týraly estigenbiz. Kúni keshe ǵana áıeline álimjettik kórsetti degen aıyppen Astana qalasynyń ákimshilik quqyq buzýshylyq jónindegi mamandandyrylǵan aýdanaralyq sotynda ÁQBtK-niń 73-babynyń 1-bóligi boıynsha Marat Áıtenovke qatysty is qaraldy. Ol da áıeline álimjettik kórsetip, eks-jubaıy Dana Áteshovany balalarymen qosyp úıden kúshtep shyǵarmaq bolǵan. Daýly oqıǵadan soń sot sheshimi shyǵyp, áıelin balalarymen úıinen qýyp shyqqan Marat Áıtenov 5 táýlikke qamaýǵa alyndy. Taǵdyrlary búlinip, úreı men qorqynyshtyń jeteginde ómir súrip jatqan áıelderdi tize berseń tizim jalǵasa beretindeı...
Internet tárbıelep jatyr
Derekterge súıensek, Qazaqstanda otbasylyq-turmystyq ákimshilik quqyqbuzýshylyq 90%-ǵa kóbeıip ketken. Ótken jyly Qazaqstanda turmystyq zorlyq-zombylyqtan 69 áıel, 7 bala qaıtys bolǵan. Qoǵamdy alańdatqan mundaı qylmystardyń oryn alýyna ne sebep? Oǵan kim kináli? Zertteýlerge kóz júgirtsek, otbasylyq janjaldarǵa negizinen qumar oıynǵa táýeldilik, maskúnemdik, jumyssyzdyq, soǵan baılanysty turmys jaǵdaıynyń aýyrlyǵy sıaqty áleýmettik jaǵdaılar sebep bolatyn kórinedi. Baıqaısyz ba, qazir kóshede, úıde, dúkende, kólikte, tipti uıqydan turǵanda da qolymyzdan telefon túspeıdi. Internet qoljetimdi bolǵannan keıin shyǵar, sol qurylǵyda kóziń de, óziń de qyzyǵa qaraıtyn kórinistermen qosa, ádepsiz is-áreketter de tolyp júr. Sol bir qulaqqa túrpideı tıetin beıpil sózder men beıádep kórinister úlkendermen birge bala-shaǵaǵa da ortaq. Demek, bizdi ınternet tárbıelep jatyr.
Qazaq úshin otbasy – qasıetti uǵym, qasterli qundylyq. Adam balasyna beriletin tárbıeniń eń negizgi dińgegi de otbasynda qalyptasady. Áke – otbasynyń tiregi, ana – sol shańyraqtyń berekesi. Sondyqtan januıadaǵy tynyshtyq ekeýine de tikeleı baılanysty. Al bala úıde kórgenin isteıdi, estigenin aıtady. Demek, qoǵamdaǵy kez kelgen másele tárbıege kelip tireledi. Búgingi bala erteńgi bir úıdiń otaǵasy, otanasy. Eger ákesi sheshesin eki kúnniń birinde toqpashtap uryp jatsa, keıin ol úıde ósken ul ózi úılengende «e-e, kúıeý bolý osylaı eken ǵoı...» dep jubaıyna judyryq ala júgirse kimdi kinálaımyz? Al anasynyń kúnde taıaqtan kóz ashpaı jylap júrgenin kórip ósken qyz, keıin osyndaı qorlyqqa kónedi dep oılaısyz ba? Demek, barlyǵy tárbıede. Balalar ata-anany syılaýdy, áıel zatyn qurmetteýdi kishkentaı kezinen boıyna sińirip óskende ǵana otbasynda zorlyq-zombylyqqa oryn bolmaıtyny anyq.
«Áıeldi urma, saǵy synady...»
Búginde qoǵam ómirin názikjandylardyń eńbeginsiz elestetý múmkin emes. Qazir bılikte de, bızneste de, ǵylym men mádenıette de qyzmet atqaratyn áıel-analardyń qatary kóp. Tańnyń atysy kúnniń batysy bir tynym tappaıtyn jandar, úıdegi usaq-túıek qyrýar tirliktiń de uıytqysy. Eriniń tapqan tabysyn berekelendirip, qyzmette abyroıyn asqaqtatyp júrgen de áıelder.
Áýlettiń urpaǵyn jalǵastyrý, otbasynyń qamyn oılaý, týysqandardyń kóńilin tabý, reti kelse qyzmet isteý... Mine, bul qazirgi qazaq áıeliniń beınesi. Endeshe, úıin tazalap, bala-shaǵaǵa ýaqtyly tamaǵyn berip, jýylǵan kıimderdi útiktep, arasynda, túrli táttiler pisirip, azamatynyń jaǵdaıyn jasap, balalaryn oınatyp, sabaǵyn oqytyp, tizbekteseń kete beretin úı sharýasynyń shashaýyn shyǵarmaı otyrǵan áıel-analar nege zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolýy tıis? Baıaǵyda ájem «áıel qyryq shyraqty, biri sónse biri janady» dep aıtyp otyrýshy edi. Rasynda da, zaty áıel demeseńiz, Jaratqannyń sol názikjandylarǵa kórinbeıtin qaırat berip, júktegen mindetteri az emes qoı. «Álemdi, jerdi jap-jaryq etip otyratyn eki nárse bar: bireýi – kún, ekinshisi – áıel» deıtin el aýzyndaǵy osy bir qanatty sózden de názikjandylardyń búkil bolmysyn kórsetpeı me? Áıel bar jerde bereke bar. Áıel bar jerde otbasynda tazalyq, tártip bar. Álbette, úı bolǵan soń ydys-aıaq syldyrlamaı turmaıdy. Keıde kelispeı qalyp, erli-zaıyptylardyń arasynda renish bolyp jatatyn kezder bolyp turady. Bul barlyq otbasynda kezdesetin jaǵdaı. Endeshe, otbasy úshin bar kúsh-jigerin jumsaıtyn názik jaratylys ıesine qol kóterýge bola ma? Aıalaýdyń ornyna aıamaıtynyńyz ne?..
2024 jylǵy 15 sáýirde Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev turmystyq zorlyq-zombylyqpen kúresýge baǵyttalǵan zańǵa qol qoıdy. Jańa zań áıelder men balalarǵa qatysty qylmystar úshin jazany kúsheıtýdi kózdeıdi. Osylaısha buryn uryp-soǵý jáne densaýlyqqa qasaqana jeńil zıan keltirý ákimshilik quqyqbuzýshylyq retinde saralanyp kelse, endi osy tektes qylmystar úshin qylmystyq jaýapkershilik engizildi. Jazalarǵa 80-nen 200 AEK-ke deıin aıyppul, 200 saǵatqa deıin qoǵamdyq jumystarǵa tartý jáne 50 táýlikke deıin qamaýǵa alý jatady.
«Áıeldi urma, saǵy synady, balany urma, baǵy synady» degen ata-babalarymyz áıeldi de, balany da urmaı-soqpaı-aq aqylmen basqara bilgen. Endeshe, otbasy berekesin ketirmeı, tatýlyqta ustaýdy esti azamattar eskerip júrer. Iá, zamanǵa qaraı adam da damý kerek. Biraq ol bizdiń ata-babamyzdyń ótken joly men taǵylymyn umyt degen sóz emes. Jahandaný prosesiniń jeteginde ketpeý úshin biz ulttyq tárbıege erekshe mán berýimiz qajet.
Esińizde júrsin!
Álimjettik jasaý, bireýdi uryp-soǵý arqyly densaýlyǵyna, ómirine qaýip tóndirý, ar-namysyna tıý – munyń bári zań boıynsha jaýapqa tartylatyn qylmystyq áreketter bolyp tabylady.
Siz bilesiz be?
- · 2022 jyly álem boıynsha 89 000 áıel men qyz qasaqana óltirilgen, olardyń ishinde 48 000-ǵa jýyǵy jynystyq seriktesiniń ne óz otbasy músheleriniń biriniń qolynan ólgen.
- · Ár úshinshi áıel ómirinde bir ret bolsa da fızıkalyq nemese jynystyq zorlyq-zombylyq kóredi eken.
- · Áıelder men qyzdardyń 86%-y genderlik zorlyq-zombylyqtan quqyqtyq qorǵaý joq elderde ómir súredi.