Álemde at ústinde oryndalatyn 30-ǵa jýyq sporttyq jarystyń ishinde Olımpıada oıyndarynyń baǵdarlamasyna engen tanymal túri bar. Ol – konkýr. Bul sózdiń maǵynasy fransýz tilinen aýdarǵanda, «at jarysy» degendi bildiredi. Eń qaýipti sporttyń ondyǵyna kiretin konkýrda shabandoz at ústine otyryp, túrli kedergilerden sekirý kerek. Konkýrmen kásibı túrde aınalysyp júrgen sportshylardyń biri, Qazaqstan ulttyq quramasynyń múshesi – Shyńǵys MÁLİKAJDAR. Konkýrdan sport sheberimen áńgimelesip, olımpıadalyq jarys týraly bilgimiz keldi.
Olımpıadaǵa qatysyp, baǵyn synaǵysy keletin sportshynyń jetistikteri az emes. Birneshe saıystyń jeńimpazy, Álem chempıonatynyń altyn medalin ıelengen. Shyńǵys at sportymen 9 jasynan beri shuǵyldanady, jarystarǵa sol kezden bastap qatysa bastaǵan.
Ár sátti jaqsylyqqa balaıtyn halqymyz úshin balasynyń alǵash atqa otyrýy – úlken qýanysh ári eleýli oqıǵa. Keıipkerimiz bolashaǵy arǵymaqpen baılanysty bolatynyn sezdi me eken?!
Shyńǵys:
Alǵashqy bapkerim – ákem
– At sportyna degen qadamym báıgeden bastaldy. Konkýrdan buryn respýblıka deńgeıindegi alaman báıgelerge qatysyp júrdim. Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde irili-usaqty báıgeler jıi uıymdastyrylyp turatyn. Birazyna qatysyp,júlde alyp, atym báıgede oza bastady. Birneshe márte júldeger atanyp, kólik te uttym. Báıgege daıyndala júrip, konkýrdy da úırengim keldi. 16 jasqa tolǵanymda salmaǵym aýyrlap, boıym ósti. Báıgege qatysý qıyndaı bastaǵan soń, konkýrsportyna qyzyǵa bastadym. Shetelden konkýrǵaarnaıy attar ákelinip, endi-endi kóńil bólinip jatqan kez edi. Eń alǵash jarysqa Sarıez degen aqaltekemen qatystym. Bala kezden atqa qumar bolǵan adam úshin konkýr degenińiz jat sport emeseken. Biraq alǵashqy kezde attardy tyńdata almaıqınaldym. Sebebi, jattyqtyrýshylar maǵan únemi minezi qıyn, basy qatty attardy beretin. Al basqalary bolsa jarysqa qatysyp júrgen, kónbisattarmen sekiretin.
Meniń ákem – úsh saıys boıynsha Keńes Odaǵynyń sport sheberi, sol tusta Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy at sporty boıynsha aǵa jattyqtyrýshy bolyp qyzmet etti. Jurttyń bári ákeme: «Ózińniń qolyńda turǵan nárse ǵoı. Balańa nege durys at bermegensiń?» dep jıi aıtatyn. Men de ákeme sóz kelmes úshin eshqashan konkýr alańyna shyǵyp kórmegen, minezdi attardy tańdaıtynmyn. Ákemniń «Balańdy aıasań, aıama!» degen ustanymynkeıin túsindim ǵoı. Sondaı qıyndyqtan ótip, qazirgideı jetistikke jetkenim ákemniń arqasy dep bilemin. Ákem – konkýrdaǵy alǵashqy bapkerim. Áli kúnge deıin bilgenin úıretip, aqylyn aıtyp otyrady. Jarysqa shyǵarda maǵan qaraǵanda, sol kisi kóbirek ýaıymdaıdy. Kelesi jarysqa shyqqansha, sekirgen sátterimdi vıdeodan qaıtalap kórýden jalyqpaıdy. «Myna jerde durys jasapsyń», «al ana jerinde qate jiberipsiń» dep aıtyp otyrady. Durys sekire almaı qalsam, «atyń sharshap qaldy ma eken, qandaı jem berip edińder?»dep qateliktiń sebebin izdeıdi.
Konkýrǵa daıyndaǵan alǵashqy tulparym – Radgaımen 2016-2017 jyldary birneshe jarysqa qatysyp, 120-130 santımetr bıiktik boıynsha Qazaqstan chempıony atandym. 2019 jyly at sportynan ulttyq quramanyń bas jattyqtyrýshysy Áset Tolkýmbekov meni komandaǵa shaqyryp, konkýrdan Qazaqstan ulttyq quramasynyń múshesi boldym. Bastapqy kezde atymnyń da boıy kishkentaı, konkýrda tájirıbesi az bolatyn. Osyndaı eki atty daıyndadyq. Úzdiksiz daıyndyqtyń arqasynda ekeýi 140–150 santımetrge emin-erkin sekire alatyndaı dárejege jetti. Ábden daıyndalyp, eki atty kezek-kezek almastyryp, saıystarǵa qatysyp júrdim. Ekeýi de aqalteke tuqymdy edi. Jarysta tez sharshasa da, baryn salyp sekiretin.
Anyqtama:
Sporttyń erejesi mynadaı: Arnaıy konkýr alańynda nemese manejde túrli baǵyttarǵa, bıiktikte kedergiler qoıylady. Ár baǵytta 9-dan 13-ke deıin kedergi bolady. Bıiktigi 100 sm-den 160 sm-ge deıin jetedi. Konkýrshy taqymyndaǵy arǵymaǵymen júrý tártibin saqtap, alańdaǵy kedergilerdi qulatpaı, sekirip ótýi kerek.
Tilshi:
– Konkýrdyń halyqaralyq dárejesi qandaı? Shabandoz ben konkýr atyna qoıylatyn talaptar týraly aıtyp ótseńiz.
Shyńǵys:
Tunyp turǵan matematıka
– Álemde bul sport túri áldeqashan damyp ketken. Tipti, shetelde fýtboldan keıingi ekinshi orynǵa konkýrdy jatqyzady. Óte qyzyq, psıhologıalyq jaǵynan qıyn sport. Shabandozǵa bárinen de buryn temirdeı júıke kerek.
Iá, kedergiler ár aınalymda bıikteı beredi. Keıde sportshy ózi tańdaıdy. Olımpıadalyq sport bolǵandyqtan, baǵyt boıynsha sekiredi. Barlyq kedergiden tuıaq serpitpeı ótý kerek, ıaǵnı sekirgende attyń tuıaǵy kedergige tıip ketpeýi kerek. Jyldamdyqpen kelip, bar kúshimen kedergiden attaıdy. Attyń tuıaǵy tıip, biraq kedergi qulamasa, báribir upaı beriledi. Kedergiden sátti sekirip, jerge túsken kezde tepe-teńdikti saqtaýǵa kóp daıyndyq kerek.
Jarys alańy syrttaı qaraǵanda tek topyraq tóselip qoıǵan sıaqty kórinedi. Biraq topyraqpen birge aǵash jońqalaryn da aralastyrady. Sebebi, jarys kezinde alań at pen sportshyǵa jaıly ári qaýipsiz bolýy kerek. Attarǵa yńǵaıly, jumsaq bolý úshin alańǵa topyraq pen aǵash jońqalary tóseledi.
Kedergige deıin shaýyp kelgenshe, sportshy attyń adymyn esepteı alýy kerek. Konkýr – tunyp turǵan matematıka. Qatelesýge bolmaıdy, bir ǵana qate bárin qurtady. Attyń basyn durys burmasań, kedergini qaǵyp ketedi.
Basty ereje – atty úsh retten artyq qamshylaýǵa bolmaıdy. Jarys alańyna kirgen kezdegi talap – amandasý. Sálem bermeı turyp, bastaýǵa bolmaıdy. Mindetti túrde basqa shlem kıý kerek. (Shlem – konkýrǵa qatysatyn sportshylardyń bas kıimi).
Jarys kezinde at aqsamaı, tórt aıaǵyn teń basý – negizgi talaptardyń biri. Saıystyń birinshi kúninde jyldamdyq pen tazalyqqa qaraıdy. Tazalyq – kedergilerdi qulatpaı, erejege saı shaýyp ótý. Eń mańyzdysy – ýaqyt. Jarystyń sońǵy kúni ártúrli baǵytqa kedergiler qoıylyp, ýaqyt beredi. 80–90 sekýndtyń ishinde barlyq kedergiden sekirip ótý kerek. Al fınalda qaıta sekirýge bolady. Ol kezde de ýaqyt pen tazalyqqa mán beredi. Attyń aýzy qanamaýy kerek. Eger qanasa, jarystan shettetedi. Konkýrdyń ózge sport túrlerinen taǵy bir ereksheligi, erler men áıelder qatar básekege túse alady.
– Bir emes, eki aqaltekeni konkýrǵa daıyndap, birneshe jarysta jeńdim dedińiz. Estýimshe, sporttyq attyń bul túri konkýrǵa jaramaıdy eken. Negizi, qandaı attar beıim? Konkýrǵa atty tańdarda nege nazar aýdarǵan jón? Jasyna, tuqymyna, minezine, taǵy...
–Iá, ol ras. Aqaltekeler konkýrǵa arnalmaǵan. Bul sportqa nemis tuqymdy attar laıyq. Bizge Germanıada týǵan attar ákelinedi. Aqaltekeniń myńnan biri ǵana konkýrǵa qatysa alady dep oılaımyn. Al nemis tuqymdy attardy qarasaq, ekiniń biri sekiredi. Alty jyl boıy jarystarǵa qatysqan Taımas degen aqaltekem boldy. Kóbi bir atpen osynsha ýaqyt daıyndalǵanyma tańqalady. Taımas sol myńnyń biri boldy-aý deımin.
Konkýrǵa at tańdarda aldymen, tuqymyna, boıyna, dene bitimine mán beremin. Barlyq at sportyna jınaqy, jeńil júristi attar epti bolyp keledi. Er-turmannyń ishinde eń qajetti turmandarynyń biri bolyp sanalatyn aýyzdyǵyna da mán bergen jón. Keıbir attarǵa jumsaq aýyzdyq salsań, tyńdamaı, qattylyqty talap etedi. Al endi biri jaqsy sekirse de, aýyzdyqtyń jumsaq bolǵanyn jaqsy kóredi. Jumsaq taqsań, tyńdamaıdy, qattysyn jaqtyrmaıdy. Keıbiri óte jyldam jáne olarǵaqatty jyldamdyqpen sekirgen yńǵaıly. Endi biri asyqpaı sekirgendi unatady. Negizi, bári attyń ústinde otyrǵan shabandozǵa baılanysty. Mysaly, meniń qazir konkýrǵa qatysyp júrgen Korde Lavıl degen atym óte jyldam. Basynda bul atpen sekirýge tájirıbem jetpedi. Onyń jyldamdyǵynan adymyn eseptep úlgere almaıtynmyn, tizginge baǵyna bermeıdi. Kóp izdenip, sheteldik tájirıbeli konkýrshylardyń sekirgenin, tizgindi ustaǵynan kórip, muny da úıretip aldym. Jalpy, konkýrda sportshylardyń kóbi osyndaı jyldam attardy jaqsy kóredi. Sebebi, jarysta ýaqytqa mán bergendikten, astyńdaǵy arǵymaǵyń júırikbolǵany durys. Alańǵa shyǵyp, qatty jyldamdyqpen shapqanda, oılanýǵa ýaqyt jetpeıqalady. Shyqtyń, aldyńda – kedergi. Birden sheshim shyǵaryp, attyń adymyn eseptep úlgerý kerek. Esepteı almasań, atyń qansha myqty bolsa da, sátti sekire almaıdy. Tipti, kedergilerden sekirip, jerge túsken kezde tepe-teńdikti saqtaý kerek. Ol úshin kóp daıyndyq pen ýaqyt qajet.
Osy sportqa laıyqtalǵan arǵymaqtyń tuıaǵy tegis bolýy mańyzdy. At taǵalaý ońaı sharýa sıaqty kóringenimen, ár attyń tuıaǵy ártúrli. Konkýr attarynyń tuıaǵyn taǵalaý úshin aıyna bir ret Astana qalasynan arnaıy taǵashy shaqyrtamyz. Sebebi, bizdiń attardyń kútimi basqalaryna uqsamaıdy. Erekshe ádisi bar – taǵa tuıaǵyna dál túsýi kerek. Sekirip, jerge qonǵan kezde attyń aıaǵyna salmaq túsedi. Mundaıda aıaǵyndaǵy taǵa durys bolmasa, jaraqat alyp qalýy múmkin.
Attardy jylyna 2 ret medısınalyq tekseristen ótkizemiz. Veterınar dárigerler beline dári salady. Sosyn tisterin úshkirlep, aıaqtaryn rentgenge túsiredi.
– Konkýrdyń attary iri deneli, boıy uzyn bolyp keledi eken. Alańda baǵyndyrý ońaı emes shyǵar. Attan qulaǵan kezińiz kóp pe?
–Iá, talaı quladyq qoı. Konkýrdy klasıkalyq sport túrleriniń ishindegi bekzat óner deýge bolady.Tulpardyń qasıetin de dál osy sportta sezinemin. Attan qulaǵan sát siz oılaǵandaı qatty qorqynyshty emes. Jylqy – kıeli janýar. Aıaǵynyń astyna qulaǵan kezde de, adamdy aıaǵymen taptap ótpeıdi. Syrt kózge aıaǵymen basqandaı bolyp kórinedi. Biraq ıesin bar kúshimen baspaıdy.Attar iri, aýyr salmaqty. Sol salmaqpen basyp ótse, osy ýaqytqa deıin bulaı júrmes pe edik?!Jattyǵý kezinde de attan qulaımyz. Qulaýdan qorqyp, kúrdeli jattyǵý jasamasaq, eshqandaı nátıje bolmaıdy.
Basty qarsylasymyz – Ózbekstan
– Álem chempıonatynan júlde alý – jerlesterimiz úshin jaqsy nátıje.Halyqaralyq básekelerde ulttyq quramanyń qansha múshesi el namysyn qorǵap júr?
– Ulttyq qurama sapynda jalpy 8 sportshy jarystarǵa qatysyp júr. Olardyń ishinde 4-eýimiz mańyzdy quramda, al qalǵany – qosalqy quramdaǵy sportshylar. Jalpy quramada 20-dan astam konkýrshy bar.
Bıyl Chehıada ótken Parıj olımpıadasynyń irikteý kezeńine barǵan joqpyz. Sebebi, attarymyz olımpıadaǵa daıyn emes, deńgeıi sál tómendeý. Álemdik deńgeıge shyǵý úshin bizge áli ýaqyt kerek. Orta Azıadan birde-bir el Parıj olımpıadasyna joldama ala almady. Týrnırlerde júldeger bolyp júrgen sportshylarymyz joq emes, bar.
Orta Azıadaǵy elderdiń arasynda konkýrdan eń myqtysy – Ózbekstan quramasy. Olar eki ret Álem chempıonatynda baq synady. Keıingi úsh jylda ózim qatysyp júrgen jarystarǵa únemi qatysyp júr. Byltyr ótken bir jarysqa myqty konkýrshylary qatysty. Komanda bolyp, qarsylastardy jeńý úshin bar kúshimizdi saldyq. Alańdaǵy baǵyttyń sqemasy kúrdeli boldy. «Ne bel ketedi, ne belbeý ketedi» dep joǵary nátıje kórsetýge tyrystyq. Sóıtip, eń myqty komandany eki jyl qatarynan jeńdik.
Endigi belesim – olımp shyńy
– Sporttyq mansabyńyzdaǵy eń úlken armanyńyz qandaı?
– Konkýr sportshydan tózim men qajyr-qaıratty talap etedi. Ár sporttyń ózine tán qıyndyǵy men aýyrtpalyǵy bolady dep oılaımyn. Buryn armanym – Qazaqstan quramasyna kirý bolatyn. Qazir ulttyq qurama múshesimin. Endigi armanym – Álem chempıonatyna qatysý, olımpıadaǵa joldama alý. Bıyl Korde Lavıl esimdi atpen 135 santımetrge sekirip, el kýbogyn enshiledim. Qyrkúıek aıynda ótetin Qazaqstan chempıonatyna Salvador degen atpen daıyndalyp júrmin. Shetelden taǵy da at qarastyryp jatyrmyz. Jaqsy attar kelip jatsa, úlken dodalarǵa qatysý josparda bar. Kelesi jyly ózimizdiń elde, Tashkent pen Bishkek qalalaryndaǵy Álem kýbogynyń kezeńinde Álem chempıonatyna lısenzıa oınatylady. Bıylǵy Parıj olımpıadasyna qatysa almaıtynymyz anyq. Kelesi dodaǵa qatysýǵa bar kúshimizdi salamyz.
Dáýren ASQATULY,
«Qazaqstan Respýblıkasynyń At sporty federasıasy» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń prezıdenti:
Alańdardyń jaǵdaıy alańdatady
Bul salanyń bizdiń eldegi damý qarqyny jaman emes dep aıtýǵa bolady. Qyzyǵýshylyq jyldan-jylǵa artyp keledi, básekelestik te joǵary. Ásirese, jastar jaǵy qyzyǵady. Sportshylarymyz el aýmaǵynda ǵana emes, halyqaralyq jarystarda baǵyn synap júr. Sportshy men arǵymaqtyń daıyndyǵy qatar júredi. Fızıkalyq jaǵynan bólek, psıhologıalyq daıyndyqtyń da mańyzdy ekenin aıta keteıin. Qazir attardyń da, shabandozdardyń da deńgeıi edáýir ósti. Kásibı tóreshiler men osy sportqa qatysty kásipter sany artty. Alaıda, konkýrdyń sheshilmegen máseleleri de joq emes. Qazaqstandaǵy eń qymbat at sporty sanalǵandyqtan, qaltaǵa biraz salmaq salady. Qazir federasıa at sportynyń olımpıadalyq túrlerin damytý baǵdarlamalaryn ázirlep, birtindep iske asyrýda.
Konkýr – Olımpıada oıyndarynyń baǵdarlamasyna engen jalǵyz at sporty emes. Qazaqstanda konkýrmen qatar damyp kele jatqan «atpen mánerlep júrý» men «úshsaıys» bar ekenin atap ótkim keledi. Osy úsheýi Eýropada, Soltústik Amerıka elderinde, sondaı-aq Taıaý Shyǵysta óte tanymal. Shet elde damyǵany sonshalyq, stadıondarǵa 50 myńǵa deıin kórermen jınalady.
Atshabarsyz at sportyn damytý ekitalaı. Aldymen ıpodromnyń jaǵdaıy jaqsy bolý kerek. Bizdegi eń ózekti másele – at sportyna arnalǵan alańdardyń jaǵdaıy. Elimizde halyqaralyq standarttarǵa saı keletin eki-aq klýb bar. Olar Astanadaǵy «Arǵymaq» at-sporttyq saýyqtyrý kesheni men Almaty oblysyndaǵy «Almaty Horse & Polo Club» at sporty klýby. Sportshylardy halyqaralyq deńgeıdegi jarystarǵa daıyndaý úshin standartqa sáıkes keletin sport alańdarynyń sanyn kóbeıtýimiz kerek. Jattyqtyrýshylarda daqıyndyq bar. Bizde joǵary sanatty sportshylardy daıyndaı alatyn kásibı jattyqtyrýshylar bolǵanymen, olarda halyqaralyq tájirıbe joq. Trenerler halyqaralyq jattyqtyrýshylyq júıesine kirmegen. Bul sportshylardy joǵary deńgeıde daıyndaýda qolbaılaý bolyp tur. Federasıa osy máseleni sheshý úshin at sporty mektebin ashý jóninde baǵdarlama ázirledi. Oǵan halyqaralyq jattyqtyrýshylar qatysyp, qazaqstandyq trenerler tájirıbe jınaıdy.
Qazaqstannyń klasıkalyq at sportyndaǵy taǵy bir másele – bizde quny mıllıondaǵan dollarǵa baǵalanatyn jylqylar joq. Bul másele de birden sheshile qoımaıtyny anyq. Sebebi, birte-birte tabıǵı damý bolý kerek. Iaǵnı jylqylar bizdiń shabandozdardyń deńgeıine qaraı satyp alynýy kerek. Qazir bizdiń shabandozdarymyzdyń deńgeıi minetin attarynyń deńgeıinen áldeqaıda joǵary. Sondyqtan sport baǵytyndaǵy jylqylardy satyp alatyn kez keldi dep oılaımyn.
Bizge osy úsh klasıkalyq sport túrin damytyp qana qoımaı, múmkindigi shekteýli jandar úshin paralımpıadalyq atpen mánerlep júrýdi qolǵa alý kerek. Qazir bul sport túri tek Shyǵys Qazaqstan oblysynda damyǵan.
Ippoterapıa, at sporty jáne paralımpıadalyq mánerlep júrýde kásibı nusqaýshylar men jattyqtyrýshylar shtaty bar. Federasıa kásibı komanda quryp, Almaty men Almaty oblysynyń at sporty klýbtarymen paralımpıadalyq atpen mánerlep júrý bólimin ashý boıynsha kelissózder júrgizýde. Federasıa kásipqoı jattyqtyrýshylar men nusqaýshylar komandasyn qurdy. Almaty qalasy men Almaty oblysynyń at sporty klýbtarymen paralımpıadalyq mánerlep júrý boıynsha bólimder ashý týraly kelissózder júrgizip jatyr. Ázirge bul sabaqtar bolashaq sportshylar úshin aqyly bolady. Biraq biz barlyǵyna qoljetimdi bolýy úshin bar kúshimizdi salamyz. Bizde osy sportqa beıim, talantty, bolashaǵy zor múmkindigi shekteýli jandar kóp.
- Konkýrdyń otany – Fransıa. XIX ǵasyrdyń 50-shi jyldary Parıjdegi jylqylar kórmesinde alǵash ret «konkýr-ıppık» degen atpen túrli kedergilerden sekirý jarysy ótti.
- Konkýrshylar jarysta jáne daıyndyq kezinde mindetti túrde redıngot (konkýrǵa arnalǵan kıim) kıýge tıis. Er adamdar aq galstýkpen redıngot kıedi. Halyqaralyq jarystarda redıngottyń túsi shabandozdyń ulttyq ereksheligimen anyqtalýy múmkin. Qazaqstan quramasy qara jáne aq tústi redıngot kıedi.
- Konkýrda shabandozǵa atty qamshylaýǵa ruqsat beredi. Biraq qamshynyń uzyndyǵy 750 mm-den aspaýy kerek.
- FEI (Halyqaralyq at sporty federasıasy) erejelerine sáıkes, konkýrǵa arnalǵan alańnyńaýdany 3200 sharshy metrden kem bolmaýy tıis.
- Sporttyq jylqynyń aıaǵyna joǵaryǵa kóterilgen kezde 3 tonna, al jerge túskende 6 tonna salmaq túsedi.