Qazaqtyń ulttyq taǵamdaryn sóz etkende, árıne, ulttyq sýsyndardy tasada qaldyrýǵa bolmaıdy. Naq osy ultymyzdyń sýsyndaryna qatysty otandyq ǵalymdar bir ǵana shubattyń júzge tarta qasıetin dáleldep otyr. Ǵylymı dáıekterge júginsek, qazaqtyń shubaty álemniń shólin qandyrýǵa qaýqarly, halyqaralyq naryqta básekege bás tigýge qabiletti, sondaı-aq talaı dertke daýa bolar qasıetteri de barshylyq.
Ári sýsyn, ári tamaq
Jalpy jylqy, sıyr malyndaı emes, túıeniń jeıtin shóbi basqa. Sondyqtan onyń súti de erekshe bolyp keledi. Túıe jıde, jyńǵyldyń gúlderin, qarataldyń basyn, tiken, jantaq shópterin azyq etedi. Shubatty ishken adamnyń qarny da ashpaıdy. Ol – ári sýsyn, ári tamaq. Túıe sútiniń mańyzdylyǵy, maılylyǵy joǵary. İsh qurylystary aýyratyn adamdarǵa bul – myń da bir em. Ásirese, asqazan jarasyna shıpaly. Shubattyń arqasynda osyndaı dertpen aýyrǵan talaı adam jazylyp ketti. Sondaı-aq, shubat adamnyń ımýnıtetin kóteredi.
Jaqynda ǵana ǵalym-professor Musatilla Toqanov dıabetten qutqarýdyń ǵylymı negizin jasady. Sýsamyr dertine shıpa tappaı álemdik medısına daǵdaryp jatqanda, shymkenttik ǵalym Musatilla Toqanov daýasyn túıe sútinen tapty. Qazir dúnıeni rak aýrýy teńseltip tur. Álemdik medısına dármensiz. Biraq emin jappaı izdep jatyr. Máskeýdiń Gersen atyndaǵy onkologıalyq ınstıtýtynyń profesory R.I. Iakýbovskaıa bastaǵan bir top ǵalymdar obyr aýrýynyń aldyn alatyn laprot degen preparatty óndiriske engizbekshi. Profesor rakqa qarsy laktoferrın degen fermentti ana sútiniń aqýyzynan tapqan. Biraq ǵylymı jańalyqtyń ózindik qıyndyqtary az emes. Máselen, 1 gram laktoferrındi alý úshin 25 áıeldiń súti óńdelýi kerek. Onyń ózindik quny 2500–3000 AQSH dollary. Al 100 gram alý úshin 2,5 tonna ana súti kerek. Ǵalymnyń dáleldeýinshe, túıe sútinen de laktoferrın alýǵa bolady. Sonymen qatar, túıe súti sıyr sútimen salystyrǵanda «S» dárýmeni 5 ese, «RR» 3 ese, «E» 2 ese, «temir» 10 ese, «kálsı» 1,5 ese, «laktoferrın» 30 ese kóp. Basqa qasıetterin sanamaǵanda, qurt aýrýyna, ishek-qurylystary, baýyr, dárýmen jetispeýshilik, qan azdyq jáne qant aýrýyna birden-bir emińiz túıe sútinde.
Baýyr, búırek jumysyn jaqsartady
Negizinde, densaýlyqqa asa paıdaly bul sýsynnyń qadirin bizden buryn shetel bilip otyr. Qazirde Izraıl, Germanıa, Norvegıa tárizdi elderde qymyrannyń quny da joǵary, óndirilý tehnologıasy da sapaly. Malaızıa, Izraıl, Germanıa elderinde qymyrannyń qurylysyn, qasıetin, quramyn zertteýge sol eldiń ǵalymdary barynsha yqylas bildirýde. Ǵalymdardyń aıtýynsha, sapasy joǵary qymyrannyń adam aǵzasyndaǵy ót joldaryn tazalaýǵa, baýyr-búırek jumysyn jaqsartýǵa berer shıpasy mol ekenin anyqtady. Oǵan dálel bir lıtr qymyran eresek adamnyń V1, V12 jáne S dárýmenderine degen qajettiligin bere alady eken. Qymyran qyshqyl bólýdi tezdetip, asty jyldam qorytýǵa septigin tıgizedi. Osy arqyly baýyrdy tazalap, ót joldarynyń jumysyn jaqsartady. Aıran men sútke qaraǵanda shubattyń tıimdiligi anaǵurlym joǵary.
Shubatpen emdeıtin shıpajaı ashý kerek
Túıe sútiniń adam aǵzasyna tıgizer shıpasy orasan. Birinshiden, adamnyń asqazany men ishegine kómegi kóp. Ekinshiden, júıke júıesin qalpyna keltiredi. Adam aǵzasyn ornyna keltirýge paıdasy zor. Sondyqtan kúndelikti taǵam rasıonyna túıeniń sútinen jasalǵan shubatty qosatyn bolsańyz, iship-jegenińiz jaqsy qorytylyp, qýatyńyz arta túsedi.
Osydan biraz buryn qoǵam qaıratkeri Qýanysh Aıtahanov «Qymyz ben shubat týraly arnaıy zań kerek» dep Úkimetke depýtattyq saýal joldaǵan da bolatyn. Qymyz-shubat máselesiniń Parlament minberinde kóterilýi bul birinshi ret emes. Bardy baǵalaı bilý kerek emes pe? Qymyzdyń patenti nemiste. Kójege qyrǵyzdar ıelik etken. Biz áli oılanyp júrgende ulttyq sýsyndarymyz ózgeniń ıeligine ótip jatyr. Qazaq qashan qozǵalmaq?
Kerek deseńiz, shubat – qyryq túrli aýrýǵa em. Kezinde elimizde ókpe aýrýlaryn tek shubat-qymyzben emdeıtin 15 shıpajaı bolsa, búginde olardyń jumysy toqtap qalǵan. Kerisinshe, Reseı 80-nen astam shubat óndiretin agrofırma ashyp, osy elde qymyz ben shubat arqyly emdeıtin 48 shıpajaıdyń jumysyn jolǵa qoıǵan. Shubattyń emdik qasıetterine Japonıa men Batys Eýropa elderi de erekshe qyzyǵýshylyq tanyta bastaǵan. Máselen, Germanıa bizdiń ulttyq sýsynymyzdy daıyndap, onyń untaǵynan túrli taǵamdar men kosmetıkalyq zattar alýdy ıgergen.
Iá, qazaq shubat ishýden qalyp bara jatqandaı. Búginde dúkenderdegi qymyz-shubat sýsyndary múldem talapqa saı kelmeıdi degen de pikir bar. Bálkim, shubatty ǵylymı turǵyda zertteý ortalyǵy ashylsa, biraz másele sheshimin tabar... Munan bólek, qazaqtyń ulttyq taǵamdary degen respýblıkalyq ulttyq ortalyq ashýymyz kerek-aq. Kezinde ulttyq sýsyndardy túbegeıli zerttep, qymyz ben shubatty baptap, ázirleýdiń, on aıǵa deıin alǵashqy dámi men sapasyn saqtaıtyndaı tehnologıasyn, olardy untaq túrinde daıyndaýdyń ádisterin de oılap tapqan qazaq ǵalymy profesor Zulhaınar Seıituly edi. Qaıtken kúnde de shubattyń qasıetin nasıhattaýdy bir sátke de toqtatpaǵan jón. Sonda jastarymyz araq-sharapqa qumar bolmaı, ulttyq sýsynymyzǵa bet buratyn edi. El arasynda maskúnemder azaıyp, túrli aýrýlar men ólim-jitimniń aldyn alar edik. Áıtpese, qazaqtyń qymyzy men shubatyn da, ulttyq oıyndaryn da sheteldikter ıemdenip barady. Osynyń bárin salystyryp qaraǵanda, ulttyq sýsynymyz shubatty áli kúnge deıin damyta almaı otyrǵanymyz boıkúıezdik pen nemquraılylyq emes pe?
Ata-babamyzdyń amanatyna adaldyq tanytyp, ardaqtaǵan asyn, súısine ishken sýsyndaryn ulttyq brendke aınaldyrý úshin qymyz ben shubat jóninde arnaıy zań qabyldaýymyz kerek. Sonymen birge, ulttyq sýsyndar óndirgisi keletin fermerlerdi yntalandyratyn jeńildikter qarastyrylýy qajet shyǵar...