«Qazaqtyń toıy bitpesin». Bul búginginiń qasıetti naqylyna aınaldy. Óıtkeni, bizde shoý bıznesten góri, toı bıznestiń bási artyp tur. Árbir adam toı jasap, qyzyn uzatyp, ulyn úılendirgisi keledi. Buǵan ne deımiz?
Aqyn Tólegen Aıbergenov «Bir toıym bar» óleńinde bárin áspettep keremet sózdermen órnektegen. Aqynnan asyp, sulý sózben kómkere qoımaspyz.
«Bir toıym bolatyny sózsiz meniń,
Dál qaı kúni ekenin aıta almaımyn.
Biraq... biraq...
Eshkimdi de bıletpeı qaıtarmaımyn».
Rasynda, toı jasap, osynshama jıǵan-tergenińdi shashý da ońaı emes. Árbir qazaqtyń kóńilinde – toı jasap, ulyn – uıaǵa, qyzyn – qıaǵa qondyrý arman. Soǵan saı is qylady. Múddeni osylaı baǵyttaıdy. Sondyqtan bul ómirde jaqsylap toı jasap, jurtty jınap, bir jasap qalǵandy quptaımyz. Bári ornymen bolǵaı.
QALYŃMALDYŃ JÓNİ BAR
Qazaq halqy dana halyq qoı. Bárin bilip, ómirden kórgen-túıgenin urpaǵyna támsildep aıtyp otyrǵan. Sondaı bir astarly sóz de bar. Sonyń biri «teńin tapsa, tegin ber» deıdi. Bul «qalyńmal» týrasynda aıtylǵan sóz. Shynynda, jyl ótken saıyn jaǵdaı ózgerip barady. Adamdar arasynda jarys kúsheıdi. Sol báseke dástúr-saltymyzǵa engen sıaqty. Budan boı tasalaý múmkin emes. Olaı etseńiz, dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolatyn sıaqtysyz. Biz barlyq nárseni uıatqa tireımiz.
Zamanaýı qoǵamda baı-baǵlandar bir-birinen asyryp jar etkeli otyrǵan qyzynyń artynan mol qarjy ákelýdi sánge aınaldyrdy. Ońtústik óńirde munyń júktemesi kóbeıgen. Tipti, qarapaıym otbasylar qudalasar aldynda ýaǵdalasatyn kórinedi. Bir tanysymyz 5 mıllıon teńge aqsha apardy. Árıne, jigit jaq óte aýqatty eken. Qyz da kembaǵal emes-ti. Áıtse de, baılar sanatynan emes-ti. 7-8 mıllıon teńge, múmkin 10 mıllıon berip jatqan shyǵar. Kóp qarjyny qudireti, dáýleti jetkender berer. Alaıda, qarapaıym januıa ondaı kóp qarjyny qaıdan tapsyn.
Deıturǵanmen, tyrysyp, bar dúnıe-múlkin sarp etip beretinderge qaıranbyz. Sodan soń ana súti, ata kúshi jáne t.b. salt-dástúr kóbeıgen. Bul qanshalyqty durys. Osy jaǵy da qoǵamdy myń tolǵandyryp, júz oılandyryp keledi. Odan da kórpege qaraı kósilgen abzal emes pe.
Keıde qalyńmal berýge tarlyq etetinder tabylady. Bergenin eseptep, tyqaqtap, ólshep qoıady. Ondaı esep-qısap eki jastyń ortasyna jik salady. Olaı jasap, jańadan quralǵan shańyraq túbi qurdymǵa ketip júrmesin. Báribir qyzdyń artynan ata-anasy jasaý, dúnıesin alyp barady. Balasynyń baqyty úshin eshkim aıanyp qalmas.
Qalyńmal – jarys emes, dástúr-salt. Osyny umytpaıyq, aǵaıyn. Almaqtyń da salmaǵy bar. Kúnderdiń kúninde osyndaı jaǵdaı kez kelgenniń basyna túsýi yqtımal. Sondyqtan yńǵaıǵa, jaǵdaıǵa qarap kósilgen jón.
TOIHANALAR NEGE QYMBAT?
Osy kúni tas laqtyrsań, toıhanalarǵa tıedi. Árbir aýyl, aýdan, qalada bar. Barshasy sáýletti ári patsha saraıyndaı. Eńseli, kórkine kóz toımaıtyndary jeterlik. Árige barmaı, Almatynyń ózin-aq alaıyq. Taýdyń bókterlerine deıin meıramhanalar boı kótergen. Joǵary sanatty, mártebeli meımandardy kútýge arnalǵandary qanshama. Oǵan kirip, qyzyl kilemshesin baspaq túgili, syrtynan jolaýǵa júreksinesiń. Olaı etýge qomaqty qarjy, qaýqar qajet.
Toıhana bıznes kózine aınalǵaly qashan. Jurttyń bári sonda toı jasaıdy. Qonaq kútedi. Qyz uzatý, úılený toıy, betashar, tusaýkeser, súndet toı, múshel jas – bári sonda ótedi. Ol barynsha qalta qaǵady. Ýaıymdatady. Aqyry, 5-6 saǵatta zý etip ótedi. Qonaqtardyń ákelgen toıanasynan óz-ózin jaýyp jatady. Keıde jetpeı de qalady. Ondaıda shara joq. Óz qaltańyzdan qosasyz. Eń bastysy, ym-jymsyz ótsin deısiz.
Bizdińshe, meıramhanalardy bir retke keltiretin kez jetti. Qazir árkimniń qolynda smartfon bar. Sol arqyly barlyǵyn kórip-bilip otyr. Kózdiń jaýyn alatyn sátter qalys qalmaıdy. Olıgarhtar jasaǵan toılar qarapaıym halyqtyń júıkesin qozdyryp, qanyn súlikteı sorýda. Qazaqta «Attylyǵa erem dep, jaıaýdyń tańy aırylypty» degen sóz bar. Osylaısha baılarǵa uqsap baǵatyndar jeterlik. Ár qazaqtyń aǵaıyn-jekjaty, tanys-tamyry, dos-jarany, aralas- quralas adamy kóp bolady. Ortasha shaqqanda 200–300 adamǵa laıyqtaıdy. Másele uıatqa qalmaýda. Sóıtip, kredıtke urynady. 5–7 jyl bankke baılaýly baspaq bolady. 5 mıllıon nesıe rásimdeseńiz, úıtip-búıtip 2 ese qylyp qaıtarýǵa májbúr bolasyz. Úı kepilde turady. Keshiktirse, taǵy ústeme qosylady. Bylaısha aıtqanda, toı bankke zor paıda, qarapaıym janǵa bas aýrýǵa aınalyp jatady. Árıne, ondaıǵa eshkimdi dýshar etpesin. Ondaı qadamǵa bara qalsańyz, álektenýden basqa amal qalmaı qalady. Qoǵamda ondaı oqıǵalar tolyp jatyr.
Ár istiń qaıyry bar. Toı jasaǵanda shamaǵa qaraý kerek shyǵar. Bul kádýilgi qarjy sarapshylarynyń pikiri. Áıtpese, ábigerge adamnyń óz basy iligedi. Odan soń bankterdiń 16–27% mólsherlemesin azaıtý kerek. Arab bankterindeı 3%-ben nesıe bermese de, bizdiń qarjy sektoryna 6% jetkilikti. Sonda quda da, qudaǵı da tynysh. Sonda ǵana eshkim qarjy ortylyq tarymen sottasyp, daýlasa qoımas. Inflásıa sharyqtaǵan tusta biraz jaǵdaıdy aldyn ala oılastyrǵan abzal.
YSYRAP KÓBEIİP BARADY
Keıde toıdyń dastarhanyna qarap toıasyz. Dáýletti adamdar Atlant muhıtynan akýlanyń etin, teńiz kapýstasyn, dala sańyraýqulaǵyn, taǵysyn-taǵy tátti, dámdilerdi qoıady. Shetelden áıgili aspaz jaldaıdy. Osydan biraz buryn Shymkentte salmaǵy 3 tonna bolatyn tort pisirildi. Ony arnaıy kólikke uqsaǵan qurylǵymen kirgizdi. Quddy bir «Rapýnsel» ertegisinde júrgendeısiz. Bári tań- tamasha. Maqul, qudiretiń jetse jasa. Alaıda, asta-tók qyla kórme.
Toılarda as-aýqat ústi-ústine keledi. Keminde eki ret tamaq beredi. Ártúrli sýsyndarmen qatar, qymyz, qymyran qoıady. Tort tarqatady. Tátti-dámdilermen dastarhan tolady. Keıbirinikin jupyny dep synaıdy. Osynyń bárin birneshe saǵatta jep taýysyp, typ-tıpyl etý qıyn. Barshasy birdeı sarqyt almaıdy. Kóbisi oǵan muqtaj da emes. Ar-uıat sanaıtyndar tabylady. Aıaqqa basylyp, tamaq rásýa bolyp jatady. Ony iship alǵan, mas adamdar aıaǵymen basady. Qyzý bı bolǵanda jurttyń ústine tógilip, mazany qashyrady. Osy nárse únemi aıtylyp júr. Alaıda, ysyrapqa jol berip jatyrmyz. Osyny retteıtin kez jetti.
UIaTQA QALYP, ÁDEPTEN OZBAIYQ
Kóptiń ashý-yzasyna tıetin nárse bar. Ol – jónsiz sóz, ádepsiz qylyq. Onsyz da júıkesi juqarǵan jurttyń tıtyǵyna tımegen jón. Eshkim erigip júrgen joq. Ásirese, asaba qaýymyna toı tikeleı qatysty. Sebebi, toı tizgini sonda. Toı ıesi uıymdastyryp, bar-jıǵan tergenin soǵan beredi. Asaba bolsa aýzyna kelgenin aıtyp, qonaqtardyń kem-ketigin betine baspaýy shart. Uıatsyz sózder aıtyp, kúldirem dep, búldirip jatady. Eger ózińizdi bireý keketip-muqatyp tursa, sizge jaǵa ma? Árıne, unamaıdy! Sondyqtan osyny eskereıik.
Tilek aıtýdyń da jóni bar. Ásirese, kósemsip, kóregen bolyp, sheshensip sóılep, yǵyrdy shyǵaratyndar bar. Tarıhtyń arǵy-bergi tusyn aıtyp, ata-babasyn maqtap, keıde qyz jaqty kúndep, ul jaqty túgendep turady. Jastar eki sózdiń basyn quraı almaı oryssha-qazaqsha shatyp ketedi. Kópshilik orynda kóshe jargonymen sóılep otyrady. Munysy kóz ben qulaqqa oǵash. Óıtkeni, toıǵa jas ta, jasamys ta keledi. Tilekke uzyn-sonar kezekke jazylýdy qoıatyn kez jetti. Atyn atap, túsin tústemeseń, kedireıip, odyraıyp shyqpaı qalady. Jalpy jurtpen, ret-retimen ataǵan soń, synap-minemeı, typ-tynysh, qysqa-nusqa sóılep, baqyt tilegenge ne jetsin?!
Bı alańy jyn oınaqqa aınalyp barady. Qarıa selteńdep jastarmen jarysady. Jigit pen qyz quddy bir túngi klýbta óner kórsetip jatqandaı bıleıdi. Baryn kórsetip, áýretti jerin jalańashtap, bultyńdap-shoshańdap julqynady. Jer tepkilep, nazardy ózine burǵysy keledi. Arnaıy jaldanǵan bıshilermen qarapaıym qonaqtardy jarystyrady. Álbette, kóńil kótergen durys. Alaıda, shekten shyqpaǵan abzal. Óz qylyǵyńyz ózińizge ásem, ózgelerge yńǵaısyz bolyp júrmesin.
Toıǵa deıin de, toıdan keıin de áp-ádemi júre berýge jazsyn!
«Almaty-akshamý», №93, 5 tamyz, 2023 jyl