13 mamyr kúni Almaty oblysynyń Shamalǵan aýylynda tóbetter kórmesi ótedi.
Shamalǵan aýylynyń turǵyny Sultan Ibragım sońǵy 17 jyldan beri tóbet asyrap keledi. Búginde 80 ıtiniń jıyrmasyn ózinde qaldyryp, qalǵanyn ıt asyraýdy nıet etken «Jeti qazyna» qaýymdastyǵynyń múshelerine bergen. It janashyry jýyrda ǵana standarty bekitilgen qazaqy tuqymdy saqtap qalý úshin Qazaqstannyń barlyq óńirine ekspedısıa uıymdastyrý qajettigin aıtady. Munymen qatar, erekshe tuqymǵa degen sheteldikterdiń suranysy, tóbettiń ózine ǵana tán qasıeti, shyǵý tegi jáne sánge aınalǵan ıt jarystar týraly áńgimeledi.
– Tóbet asyraýdy qolǵa alýyńyzǵa ne sebep boldy?
– Ákem marqum da, ol kisiniń apasy da tóbetti erekshe jaqsy kórip asyraǵan. Bala kezimizden tóbet týraly túrli ańyz-áńgime, ertegini qulaǵymyzǵa quıyp óstik. Al ózimniń tóbet asyrap kele jatqanyma 17 jyldan asty. Naqty ózimde 20 shaqty ıt bar, qalǵan 50-60 tóbet «Jeti qazyna» qaýymdastyǵynyń múshelerinde. Dál qazir eldegi tóbetterdiń naqty sanyn bilmegendikten, Qazaqstan boıynsha shejiresin jasap jatyrmyz. Bul ispen 80-jyldardan beri Ádil Qojahmetov, Gaıdar Nurtasov aınalysyp keldi. It asyraýshylar arasynda qoldaý tappaǵan soń, jumystyń bári toqtady. Bir shetinen buǵan 90-jyldary qazaqtardyń alabaıǵa qyzyǵyp, ony Túrkimenstan men Tájikstannan ákele bastaǵany sebep bolsa kerek. Negizinen tóbetterdi mal ustaıtyn jerlerden tabýǵa bolady.
– Jýyrda qazaqy tóbet pen tazynyń standarty bekitildi. Bul ıtterdiń shyǵý tegi qandaı?
– Tarıhqa súıenetin bolsaq, tóbet tektes ıtter túrki tildes halyqtardyń terıtorıasynda osydan 4 myń jyl buryn ómir súrgen. Keıin memleketter bóline bastaǵanda aýmaqtaǵy basqa ıttermen býdandasyp, qazirgi túrleri shyqqan. Arheologıalyq qazbalar kezinde súıekteri tabylyp, Marko Polo sekildi saıahatshylar syrt kelbeti men minezin sıpattaǵan. Bir tarıhı derekterde Qubylaı hannyń áskerinde 10 myńnan astam tóbet bolǵany týraly jazylǵan. Standarttarǵa sáıkes sharýalardy jalǵastyryp, býdandastyrý jumystaryn úzdiksiz júrgizetin bolamyz.
– Qazir Qazaqstannyń qaı óńirinde tóbetter kóp? Álemde bar ma?
– Ýkraınada Dmıtrıı esimdi azamat tóbet asyrap otyr. Ol kisi bizge osydan 10 jyl buryn habarlasty. 80-jyldary qazaq aýylynan tóbetti kórip, ony kavkaz ben alabaıdyń býdandasy dep shatastyrǵan eken. Qazir elindegi qıyn jaǵdaıǵa qaramastan, seleksıa jumystaryn qolǵa alyp otyr. Al ózimizge keletin bolsaq, óńirler boıynsha naqty sanyn dóp basyp aıtý qıyn. Shalǵaı jerlerdegi aýyldardan áli kúnge deıin aborıgen ıtterdi taýyp jatyrmyz. Osy ıtterdiń tuqymyn alyp qalý úshin ekspedısıa uıymdastyrý qajet. Arasynda kári, aýrý ıtter de bolǵandyqtan, olardyń uryǵynan bólek, zertteýlerge qanyn da alyp qoıýymyz qajet.
– Qarjy máselesin bir shetke qoıǵanda, Qazaqstannyń barlyq óńirine ekspedısıa uıymdastyrý úshin maman jetkilikti me?
– Iá, maman jetkiliksiz ekeni ras. Biraq, bul ekspedısıanyń adamdary ıt ıesine zertteý jumysynyń mańyzdylyǵyn túsindirip, «bólinetin» qarajatty tabystap, tóbetke uqsaıtyn ıtti jaqsylap sýretke túsirip, ólshem jasaýy úshin qajet. Keıin sýret pen ólshemdi alǵan mamandar shalǵaıda otyryp-aq onyń tóbetke uqsaıtyn-uqsamaıtynyn boljaıdy. Eger syrt belgileri tóbetke kelip tursa, pıkap sekildi kólikpen aldyryp, uryǵy men qanyn arnaıy mamandar tekseredi.
– Qazaqy tóbetterdiń ózine ǵana tán basty ereksheligi qandaı?
– Ittiń barlyq túriniń ózine ǵana tán jaqsy qasıeti bolady. Osy oraıda, tóbettiń tórt erekshe qasıetin atap ótetin edim. Birinshiden, tóbetter jýas bolyp keledi. Óıtkeni, buryn qazaqtar kıiz úıde turǵan kezde ıt kórshisin talaıtyn bolsa, ony býdandastyrmaıtyn bolǵan. Ekinshi qasıeti – maldy ań-qustan kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaıtyny. Qasqyr shaýyp, qus shoqyp jatsa, urysqa túsip, ólimge deıin barady. Úshinshi ereksheligi – Qazaqstannyń alýan túrli klımatyna beıimdele alatyndyǵy. Mysaly, kúnniń ystyǵynda 200-500 km jerdegi jaılaýǵa barýǵa tózimdi keledi. Kerisinshe kún qatty aıazda júnderi qalyń bolyp shyǵa keledi. Kúndiz uıyqtap, túnde 10-20 km jerge deıin óz terıtorıasyn kúzetedi. Tórtinshisi – óte jýan, júndes bolyp keledi. Urysta da, basqasynda da birinshi qadam jasaıdy.
– Qalalyq jerde azyq tabý qıyn emes pe?
– Buryn malshylar tóbetterge arnaıy tamaq bermegen. Nan men jýyndy jep, qasqyr sekildi qoıan, sýyrlardy aýlap jegen. Kóktemde mal tóldegende bir semirip alyp, kúzge deıin emin-erkin shydap júretin bolǵan. Al qalalyq jerlerde torǵa qamap ustaıtyndyqtan, úsh mezgil ýaqytyly tamaqtandyrý qajet. Ásirese, kóp ıt bolǵanda azyq tabý qıyndaı túsedi.
– Tóbetterge komanda úıretý ońaı ma?
– Nemis ovcharkalary sıaqty emes. Komandańyzben taıaqtyń sońynan bir ret, eki ret barady, úshinshisinde ózińizdi «jiberedi». Óıtkeni, tóbetter óte aqyldy, jattandy áreketterdi jasaı bermeıdi.
– Erkindikti súıetin bolyp tur ǵoı...
– Iá, ómiri qasqyrdykine uqsaıdy. Erkindikti jan-tánimen súıedi. Tamaq bermese de, qoregin ózi taýyp alady. Bir basty aıyrmashylyǵy – bir adamǵa baýyr basyp, ıesin erekshe kúzetedi
– Tóbetterdi nelikten ıt jarystarǵa qatystyrmaıdy?
– Qazir ıt jarystar óte jaqsy damyp, shetelderde álem chempıonaty ótip jatyr. Osy ıt jarystarda úlken qarjy, kólik jáne úı tigip, kún kórip, bıznes jasap otyrǵan azamattar bar. Chempıon bolǵan ıtterdiń kúshigi qymbatqa ótedi. Biraq, ıtti bulaı úsh raýndqa deıin tóbelestirýdiń paıdaly tustary az. Óıtkeni, bastapqyda tóbeles tek synaq retinde – ıttiń qanshalyqty tózimdi ekenin, myqty ekenin anyqtaý úshin ǵana qajet boldy. Alaıda, kóptegen elde pıtbýlterer, býllı kýtta, býlmastıf sekildi ártúrli ıtti býdandastyryp, arnaıy tóbeleske qatysatyn ıtterdi shyǵaryp jatyr. Mundaı ıtter janyndaǵy serigin de, jaıylyp júrgen maldy da óltirip qoıýy múmkin.
– It jarystar tek tóbeles túrinde óte me?
– Qazir jaılaýda attyń qasyna qosyp, jyldamdyǵy boıynsha jarystyrýǵa bolady. Tóbetterdi nege tóbelestirmeıdi degen suraqqa oralatyn bolsaq, olardyń ıntellekti óte joǵary. Rıngke aparsańyz, qarsylasymen ne úshin tóbelesetinin túsinbeı turyp qalady. Ózin tisteýge múmkindik bermeıdi, biraq qarsylasy jyǵylǵan soń talap tastamaıdy.
– Qasqyrǵa tótep bere ala ma?
– Iá, qasqyrlar kóbine mal men adamǵa shabýyldaıtyndyqtan, olarmen ólgenshe aıqasýy múmkin. Tóbetterdiń taǵy bir besinshi ereksheligi – nemis ovcharkasyn unatpaıdy. Óıtkeni, olar qanshama jyldan beri teketiresip kele jatqan qasqyrlarǵa qatty uqsaıdy.
– Jarysta chempıon bolǵan ıttiń quny ósedi dedińiz. Qazaqstanda tóbettiń kúshigi qansha turady?
– Kez kelgen ıttiń baǵasyn ıesi ózi belgileıdi, belgili bir naryqtaǵy baǵa joq. Mysaly, bireý 100 myń teńgege, ekinshisi 10 myń dollarǵa satýy múmkin. Satyp alatyn kezde árdaıym sapasyna qaraý kerek. Munymen qatar, tóbetter adamǵa erekshe baýyr basatyndyqtan, olardy erte jasta asyrap alǵan jaqsy. Eger qaıta-qaıta ıesin aýystyra beretin bolsaq, ıttiń de psıhıkasy buzylady.
– Qazir tóbet satyp alýǵa qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan sheteldikter bar ma?
– Tóbet surap habarlasatyn sheteldikter óte kóp. Meniń ózime facebook jelisi arqyly Eýropa, Kanada, Ýkraınadan habarlasady. Biz «Aldymen sanyn kóbeıtip alaıyq, keıin seleksıaǵa beremiz» dep jaýap beremiz.
– Ózińiz jetekshilik etetin «Jeti qazyna» qaýymdastyǵy nemen aınalysady?
– Óz tóbetimizdi damytaıyq degen nıetpen 2022 jyly qaýymdastyqtyń jumysyn qolǵa aldyq. Byltyr qarasha aıynda úlken tóbet ıtter kórmesin uıymdastyryp, tuqym qaradyq. Kórmege Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen kelgen ıttermen ary qaraı jumysty qalaı júrgizetinimizdi túrtip aldyq. Barsha tóbet asyraıtyn azamattardy 13 mamyr kúni Almaty oblysy, Qarasaı aýdany, Shamalǵan aýyly Nomad etno ortalyǵynda ótetin kórmege shaqyramyn.
Aqparat Informburo.kz-ten alyndy.