«Adam balasynyń enshisine buıyrǵan barlyq quraldyń ishindegi eń ǵajaby ári eń keremeti – til. Árbir eńbek quraly ony tereń zerttep, sheber meńgergen adamǵa ǵana úlken paıda ákeledi» degen eken áldebir danyshpan. Bul sózben kelispeý múmkin emes. Qural retinde alyp qaraǵannyń ózinde, til arqyly tas jarýǵa da, bas jarýǵa da bolady.
Qylyshtan ótkir, qyldan jińishke til qudiretin «Kórinedi tilden túısik, bilim de, Bile-bilseń jarylqaýshy – tiliń de». «Bilimsizder tiline berik bolsyn, Bilimdiniń tiline erik bolsyn» dep kezinde Júsip Balasaǵun da tamyrshydaı tap basyp aıtqany bar.
Jalpy, aıtylǵan árbir sóz – adamnyń ishki mádenıeti men jeke tárbıesiniń kórinisi. Bylaısha aıtqanda, til – árkimniń ishki áleminiń aınasy. Qalaı sóıleımiz – solaı oılaımyz. Qalaı oılaımyz – solaı ómir súremiz. Ókinishke qaraı, kópshiligimiz sózimizge, aıtar oıymyzǵa kóńil bólmeýge aınaldyq. Til mádenıetine nemquraıdy qaraý jıilep barady. Kóshede, qoǵamdyq kólikterde, kópshilik oryndarda aınaladaǵy jurttan qymsynbastan beıádep sózderdi aralastyryp sóıleıtinder kóp.
Birde Astanaǵa bara jatqanda erli-zaıypty kisilermen bir kýpege túsip qaldyq. Jasy 70-ke taıanǵan otaǵasynyń ınsýlt alyp, tilden qalǵanyna 5-6 jyl bolypty. Qozǵalysy da shekteýli. Ózi sóılep otyrmyn dep oılaı ma eken, álgi kisi «tttttt» dep úzdiksiz qaıtalaı beredi. Sóıtedi de, arasynda «shesheń...» dep sańq ete qalady. Kádimgi saý adamsha boqtaıdy. Yńǵaısyzdanǵan áıeli: «Tili keletin jalǵyz sózi sol. Dárigerler «aıta bersin» dedi», – dep qoıady. Arasyndaǵy bir áńgimede kúıeýi osy kúıge túskenge deıin óte sózsheń bolǵanyn, biraq báıádep sóılemese sóziniń dámi kirmeıtindeı, eki sóziniń birine boqtyq aralastyratyn ádeti bolǵanyn aıtty. «Jynym kelgende «aýzyńdy japshy» deýshi edim. Sol sózim qabyl bolǵandaı, tilden qaldy. Biraq o, toba, qansha jerden tili baılansa da, boqtyq sózinen arylmady» deıdi. Estip otyrǵan otaǵasy qolaısyzdanǵan túri me, basyn shaıqap, kúlgen syńaı tanytty. Qasymdaǵy serigim: «Boqtamańyz. Boqtanǵan jaman. Shıpa berýshi – Alla. Odan da «Alla» deńiz» dep, aıtqyzbaq bolyp edi, tili ıkemge kelmedi. Biraz áýrelenip kórdi de, bolmaǵasyn qaıtadan «shesheń!..» dep úırenshikti ádetine basty. Jaman nárse juqqysh keledi emes pe?! Demek ómir boıy aýzynan túspegen sóz mıyna da ábden shegelenip qalǵany ǵoı. Eger aýzynan tek jaqsy sóz shyǵyp, sypaıy sóılegen adam bolsa, beıádep sóz de sanasyna munsha sińbegen bolar edi.
Ádette eresek, ásirese ómirden sharshaǵan, júıkesi juqarǵan adamdardyń keıde qalaı bolsa solaı sóıleıtinine túsinistikpen qaraımyz. «Ortasy, bar kórgen-bilgeni sol shyǵar» dep oılaımyz. Biraq olar túgili, búginde jastar, tipti mektep jasyndaǵy balalardyń ózi qazaqsha, oryssha beıádep sózdermen boqtanyp sóıleýge qumar ekeni baıqalady. Bul endi úlkenderden juqqan ádet ekeni anyq. Onyń syrtynda, ınternettegi, áleýmettik jelilerdegi ersi vıdeolar men beınejazbalardyń, kúndelikti ómirdegi túrli aqparat tasqynynyń da keri áseri bolmaı jatqan joq. Al mundaı jaǵdaıda sóz mádenıeti týraly aıtýdyń ózi artyq.
Qazir úıinde kitap oqıtyn, otbasylyq oqý dástúri bar, ata-anasy da til mádenıetin meńgergen jáne osyny balasyna darytqan otbasylar neken-saıaq. Ras, balanyń qaıdan ne estigenin baqylap otyrý, ókinishke qaraı, ata-ana qolynan kele de bermeıdi. Sonyń saldarynan balalardyń beıádep tirkesterdi, jargon sózderdi aıtýǵa áýestigi úırenshikti jaǵdaıǵa aınalyp barady.
Jaman sózderdi balanyń syrttan estigeni bylaı tursyn, keı adamdar sony úıde ózderi aıtady jáne ony balanyń da qulaǵyna quıyp jatqanyna bas aýyrtpaıdy. Al bala tabıǵaty óte sezimtal. Olar týra sorǵysh qaǵaz sıaqty. Jaqsyny da, jamandy da boıyna tez sińiredi. Ómirdi de óz sana-sezimi deńgeıindegi túsinikpen qabyldaıdy. Eger sońǵy jyldary erekshe tanymal bolǵan serıaldardaǵy keıipkerlerdiń nemese múltfılmdegi personajdardyń ádebı normadan alshaq sózderi sıaqty bizdiń de tilimiz beıádep tirkesterge toly bolsa, balalar da týra solaı sóıleýge kóshedi. Oǵan tań qalýǵa bolmaıdy.
Osyndaı qarym-qatynas stıline úırenip alǵan soń, adam ádepsiz sózderdi qoldanýdy, árıne, ar sanamaıdy, tipti onyń ersi ekenin ózi sezinbeýi de yqtımal. Sondyqtan bul máselege salǵyrt qaraýǵa bolmaıdy. Minez-qulyq sıaqty, til mádenıeti de – adamnyń ishki de, syrtqy da bolmysynyń aınasy ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Ásirese, óskeleń urpaqqa úlgi bolý – basty mindet.
Til mádenıetin qalyptastyrýda kitaptyń roli erekshe. Óıtkeni ádebıettiń bir mindeti – ádebı tildi boıǵa sińirý, sóıleý daǵdysyn qalyptastyrý. Bul rette, balamen birge kitap oqý, oqyǵan shyǵarma týraly pikirlesý óte mańyzdy. Adamdy tárbıeleýdiń, rýhanı jetildirýdiń basty joly da – osy.